Мишәрләр мәдәнияте

Татар мишәрләре мәдәнияте — татар субэтносы культурасы, Казан һәм Себер татарлары белән беррәттән, татар халкы мәдәниятен барлыкка китерә.

Мишәрләрнең таралуы

Мишәрләрнең борынгы бабалары, Алтын Урда чорына кадәр Иделнең ике яры буйлап (якынча хәзерге Сызраннан алып Волгоградка кадәр) яшәгәннәр (бортаслар).

XI гасырда алар соңгы күчмә халыклар (половецлар) басымы астында, төньяктарак җирләргә дә (Сүрә бассейны, Цна һәм Мукшы елгалары арасына) күчкәннәр.

Алтын Урда чорында Мещер юрты, Улус Мәхши, Укәк һ.б. барлыкка килгән.

Җучи улусы таркалганнан соң, мишәрләр җирләрендә Казан ханлыгы составына кермәгән берничә мөстәкыйль кенәз (Темниково кенәзлеге, Наровчат кенәзлеге һ. б.) барлыкка килгән. XV гасыр ахырыннан алар рус милкенә күчә башлыйлар.

XIV-XV гасырлар документларында мишәрләр «мещеряк» дип, ә XVI-XVII гасырларда «татар» дип аталганнар. Бу территорияне Мәскәү дәүләте составына керткәннән соң, мишәрләрнең төрле җирләр буенча таралышы засека линияләрә төзү белән бәйле:

• 1578 елда Алатыр елгасы буенда засека линиясе төзелә, шунда ук Алатырь-Арзамас-Темников сакчылар хезмәте төзелә. Линия буйлап хөкүмәт мишәрләргә алпавыт җирләрен бирә башлый. Әмма хәзерге вакытта элеккеге Арзамас өязенең территориясендә татар-мишәр авыл җирлекләре бөтенләй юк диярлек. XVIII гасырда көчәеп киткән христианлаштыру, мишәрләр поместьеларын ташлап көнчыгышка күченә башлау сәбәбе була (аерым алганда, Алатыр өязенә).
• XVII гасыр башында, Карсун бистәсен төзегәндә, мишәрләр Сембер губернасында җир ала.
• XVII гасыр уртасында мишәрләр көньяк юнәлешкә күченәләр. Шулай итеп мишәрләр Югары Ломов, Түбән Ломов һәм Инсар елгалары яр буйларында урнашалар.

Засека сызыкларыннан көньяк-көнчыгышка таба "Кыргый басу" урнашкан. Аны контрольдә тоту өчен Пенза (соңрак шәһәр) зинданы төзелгән һәм мишәрләр белән тулган. Соңыннан Сүрә елгасы буендагы җирдәр мишәрләргә тапшырыла.

• XVII гасырның 80 нче елларында хөкүмәт Саратов өлкәсе җирләрен мишәрләргә тарата. Бигрәк тә Уза елгасы буендагы авыллар (Искеево, Усть-Уза һ.б.) иң борынгылардан санала. Бу төбәктә җирләр бирү XVIII гасыр ахырына кадәр дәвам итә.
• 1652-1657 елларда Ерыклы - Тиинск - Биләр - Яңа Чишмә - Кичү зинданы - Зәй - Минзәлә линиясе буенча Кама аръягында ныгытылган чик сызыгы төзелә. XVIII гасырда бу сызыктан көньяктарак икенче сызык үткәрелә: Алексеевск - Красноярск - Сергиевск - Кондурчинская - Чирмешән - Кичуйская. XIV-XV гасырлар азагына кадәр ташландык сугышлар һәм һөҗүмнәр нәтиҗәсендә аз халык яшәгән Кама аръягы чикләренә башка халыклар белән бергә мишәрләр дә күченеп утырган.
• Урал буйларын халык белән утырту XVI гасыр башында башлана. Бу ирекле колонизация белән дә, йомышлы татарларның күпмедер өлешен күчерү белән дә бәйле.
• XVIII гасыр башында мишәрләр Терешка елгасы буйлап утарлар алалар.

Ләкин мишәрләрнең таралуы, Урта Идел буен Рус дәүләтенә кушканнан соң, җирләрне ирекле колонизацияләү белән дә шулай ук бәйләнгән. Шулай итеп, Идел һәм Сүрә елгалары көньяк арасында, шулай ук Саратов өлкәсендә халык урнашкан. Көнчыгышка күчү бик нык барган. XVI-XVII гасырларда ук Кыргый басуда инде татарлар-мишәрләр яшәгән һәм гамәлдә булган авыллардан чыгып (Лаки, Лауш, Чиуш һ. б.) һәм засека сызыклары төзелгән була, җирле халык йомышлы сословие составына кертелгән.

Хуҗалык

Мишәрләрнең яшәү территориясе (урман һәм дала зоналары кушылган урын) табигый уңай шартларга ия булуы (чагыштырмача тигез рельеф, уртача континенталь климат, уңдырышлы туфрак, елгалар муллыгы, үсемлекләргә бай үсемлек һәм хайваннар дөньясы) хуҗалыкның төрле тармакларын һәм аеруча игенчелекне үстерү өчен уңай булган. Б. э. II меңъеллыгы башына биредә яшәгән төрки телле халык хуҗалыгында игенчелекнең чагыштырма күләме сизелерлек арта.

Авыл хуҗалыгының кискен начараюы Петр I патшалыгына туры килә. Мишәрләрнең барлык өстенлекләре гамәлдән чыгарылып, алар үзләре дәүләт крестьяннары разрядына күчерелгән. Күпләр корабль урманын әзерләүгә (лашманга) җәлеп ителә. Шул ук вакытта мишәрләрнең җирләрен алу һәм аларны алпавыт җирләренә тапшыру бара. Бу процесс генераль межалау (XVIII-XIX гасырларда) вакытында көчәя. XIX-XX гасырларда техниканың үсеше белән игенчелекне гомуми машиналаштыру бара. Безнең заманда крестьян-фермер хуҗалыклары үсә.

Игенчелек белән беррәттән, мишәр хуҗалыгында терлекчелек тә зур урын алып тора. XVI-XVII гасырларда аның күләме зур була, ләкин соңыннан, башка халыкларныкы кебек үк, ул игенчелеккә хезмәт күрсәтүче характерын ала башлый. Азыкта ит-сөт продукциясе булу дәрәҗәсе кимемәгән. Күпчелек мишәрләр тоткан сарыклар зур әһәмияткә ия булган. Сөт терлекчелеге һәм сарык үрчетү, тукучылык кебек үк хуҗалыкның борынгы тармаклары булып торганнар.

Умартачылыкның шулай ук борынгы тамырлары булган, балны йолаларда һәм ритуалларда кулланганнар.

Җирлекләр һәм тораклар

Урта Идел буе районнарында 300 дән артык мишәр җирлекләре бар. Аларның төп өлеше елганың яр буйларында урнашкан. Эре авылларда квартал төзелеш тибы булган. Бөтен авыллар да койма беләп биләп алынган булган. XIX гасырга кадәр эчке планировкада асылмалы һәм сыланган казанлы мичләр өстенлек иткән. Мич янында киң сәкеләр, ә стена буйлап тар сәкеләр ясаганнар. Өйнең ерак очында да шулай ук сәке булган һәм «путмар» дип аталган. Соңыннан «ак мичләр» киң тарала, бу исә киң сәкеләр бетүгә һәм агач караватлар барлыкка килүгә китерә. Нәтиҗәдә торакны планлаштыру руслар планлаштыруы белән охшаш була. Ике-өч камералы йортларның бер өлеше чиста өй функциясен үтәгән һәм гүренчә дип аталган. Мишәрләрнең башка халыкларның торакларыннан аермалы үзенчәлекләре - декоратив бизәкләр - чебелдек, чаршау (йокы урыннары янындагы пәрдәләр), тәрәзә араларында бизәкле сөлге-кашага эленгән.

Милли кием

Мишәрләрнең киемнәре бик үзенчәлекле булган һәм аларны төбәкнең башка халыкларыннан гына түгел, бәлки татарларның башка этнографик төркемнәреннән дә аерып торган. Милли кием мишәрләр тарихын өйрәнү өчен кыйммәтле материал бирә. XIX гасыр уртасына кадәр кием тегү өчен төп материал - киндер яки үз җитештерүле алача булган; авыр тукыма сыйфатында соры һәм кара төстәге тукыма (тула) кулланганнар. Фабрик тукымалар чикләнеп (нашивкалар өчен) кулланылганнар. Соңрак, тукыманы сайлау кешенең мөлкәт торышына (ситсы һәм сатиннан алып ефәккә һәм йонга кадәр) бәйле булган. Кышкы киемнәрне тегү һәм эшкәртү өчен сарык, төлке һәм выдра мехын кулланылган. Кием ясаганда төрле төстәге ленталар, тасмалар, шнурлар, позумент кулланылган. Аяк киеме өйдәге эшләнмә күненнән, сарык йоныннан һәм юкә кабыгыннан ясалган.

Ир-ат киеме

• Кәпәч - ярымсфера түбәтәй.
• Кулмәк - тезгә кадәр булган киң һәм озын кием.
• Ыштан - киң адымлы ыштаннар.
• Зыбын - аста басып торган тәбәнәк якалы киемнең постау төре.
• Бишмет - бишмәт аналогы.
• Тун (кызыл имән тиресеннән тегелгән)
• Туры Тун - кара сукно белән капланган тун, аның басып торган капкасына кондыз яисә сусар тиресе тегелгән.
• Чапан - өй сукносыннан теккән толып кебек киенгән.

Хатын-кыз киеме

• Юле күлмәк — җитен (куе зәңгәр) күлмәк, өстенә кызыл һәм яшел ефәк тасмалар таккан, буй-буй комач кисәге.
• Алача күлмәк — җитен (читлеккә) волан белән күлмәк.
• Кыска күлмәк — кисеп алынган билле күлмәк.
• Бустырык
• Чабата
• Бабеч — биек үкчәле түфлиләр.
• Башмак — чигелгән туфли.
• Тастар
• Чачкап
• Башкигеч
• Капшау
• Колакча — асылмалар.
• Тамакча
• Тайка — вак тәңкәләр белән капланган вак кызлар бүреге.
• Калфак — озын (40-50 см га кадәр) ак бәрхет колпак..
• Чачбау
• Өрфәк — зур юка йон шәл.
• Бөркәнчек — йөз өчен япма (ритуаль туй элементы).

Мишәрләр костюмының аерылгысыз өлеше күкрәкчә булып тора, ул кулмәк астына киелә һәм муенга лямка ярдәмендә ябыша, киселештә хатын-кызның күкрәген каплый. Амулет дип санала.

Кухня

• Казы — ат казылыгы.
• Чимай — әчегән сөттән май.
• Бал-май
• Элбә — он нигезендәге хәлвә.
• Сөзмә — эремчекнең үзенчәлекле төре.
• Катык
• Корт
• Үрә — ит, бәрәңге һәм ярма салынган аш.
• Сыванаш — күп санлы яшел тәмләткечләр салынган ит ашы.
• Салма — бик каты катнашкан камыр кисәкләре белән аш.
• Тары боткасы
• Талкан - солы оныннан ботка.
• Чигелдек
• Күмәч — төче кабартма
• Юача
• Чәкчәк — эрбет яки урман чикләвеге зурлыгында кисәклеп, кайнап торган майда пешерелә һәм кайнар бал белән катырылган ризык.
• Катлама
• Кимак
• Чөчели кимак — рецепт коймакларга тиңдәш (булачак кияүгә ритуаль ашамлык буларак бирелгән).
• Бәлеш — иттән, бәрәңгедән һәм кәбестәдән салынган яки бары тик җиләк-җимештән ясалган пирог (кыскартылган конус формасы).
• Пәрәмәч — кыздырылган пирожкилар
• Какланган каз
• Кагыт — юка кәгазь рәвешендәге җиләк-җимеш (ешрак алма) боламык азыгы, шуның өчен ул үз исемен алган да (кагыт - кәгазь).
• Буза
• Айран

Тел

Мишәрләр татар теленең мишәр диалектында сөйләшәләр.

Гаилә

Мишәрләрнең гаиләләре ешрак зур. Элегрәк берничә буын бер ишегалдында яши алган һәм шул ук вакытта уртак хуҗалык алып барган.

Дини мәдәният

Мишәрләрдә төп дин ислам булып тора. Мәгълүм булганча, исламның Урта Идел буена үтеп керүе б. э. X гасырына карый.

Исламның берникадәр охшашлыгы һәм гомуммәгълүм булуы өчен, мишәрләрнең һәм аларның ышануларының йола культурасы үзенчәлекләрен билгеләп үтәргә мөмкин:

• Кот — җан. Канатлы кош-корт яки күбәләк рәвешендә күз алдына килгән.
• Койгорыш — бәхет кошы.
• Акбузат — канатлы ак ат рәвешендә мифик зат.
• Адждаха (Азьдакы) — дошман җан. Утлы елан рәвешендә күз алдына килә, кешегә әйләнергә һәм ялгыз хатын-кызлар белән аларның ире образында бергә яшәргә мөмкин (аналоглары - иран Заххак, башкорт Аждахы, славян Ут еланы).
• Өрәк — чиста булмаган җан ияләре.
• Өлөшен бирү — кеше үлгәннән соң бер ел дәвамында, аның риык өлешен күп балалы гаиләләргә яки ялгыз картларга биргәннәр.
• Нәзер Корбан — изге эшләрдә уңышлар өчен ата-бабаларыбызга корбан китерү вәгъдәсе.
• Джир Иясе — уңдырышлылык өчен корбан китерә торган җир җаны. Ул җирне нәҗесләгән өчен кешеләрне җәзалый алган.
• Су Иясе — сулыкларда тереклек итүче су явыз рухы
• Йорт Иясе
• Имче — өшкерүче.
• Багучы — күрәзәче.

Һәр авыруның да үз рухы булырга мөмкин булган:

• Чәчәк иясе - чәчәк авыруы (оспа) рухы.

Бәйрәмнәр

• Нәүрүз - язгы көн белән төн тигезлеге бәйрәме, яңа ел килүен күрсәтә. Чип-чип йоласы белән бәйләнгән.
• Нардуган - кышкы кояш торышының борынгы мәҗүси бәйрәме .
• Ураза гаете.
• Корбан гаете - корбан чалу бәйрәме.
• Йомырка-Бәйрәм - "йомырка бәйрәме", Пасха традициясе белән охшаш.

Фольклор

Халык иҗатының иң борынгы жанрлары булып Койгорыш (бәхет кошы) һәм Акбузат (ак ат) турында әкиятләр тора. Әкият җәнлекләренең барысы да Урта Идел буеның фаунасына карый. Бу, барыннан да бигрәк, бүре, төлке, аю, куян. Төрле авыл хуҗалыгы культуралары да еш искә алына (арыш, арпа һәм, бигрәк тә, тары).

Халык яки аерым кеше тормышында гадәттән тыш, фаҗигале вакыйга уңаеннан иҗат ителгән эпик, лирик жанрларының үзенчәлекле әсәрләре - риваятьләр, табышмаклар һәм мәкальләр, шулай ук Бәетләр да шактый урын алып тора. Алар өчен үзенчәлекле көй һәм сөйләм формасында башкару хас. Ааб, абвб тибындагы рифмнар белән берләшәләр.

Сугыш турындагы бәетләр киң таралган, мәсәлән, рус-япон сугышы турында («Япон сугышы бәете»), Лашманнар («Лашман бәете»), фаҗигале үлем турында һ.б. Бәетләргә үзенчәлекле көй һәм сөйләм формасында башкару хас. Кыска джырлар (дүрт төзелешле куплетлар) җырлары да шулай ук очрый. Солдат, рекрут җырлары киң таралган.

Шигърияттә зур урынны мәхәббәт лирикасы һәм йола шигърияте алып торалар.

Шулай ук карагыз

• Мишәрләр
• Мишәр диалекты
• Казан татарлары
• Себер татарлары

Сылтамалар

• Мишари (мещеряки) - происхождение народа, где и как живут, фото

Чыганаклар

1. Мухамедова Р. Г. Татары-мишари. Историко-этнографическое исследование. — М.: Наука, 1972.
2. Брасос — Веш. — М.: Советская энциклопедия, 1971. — 600 с. — (Большая советская энциклопедия: [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров ; 1969—1978, т. 4).
3. М. Акчурин, М. Ишеев // Татарские князья и их княжества: сб-к статей и материалов / под ред. М. Ишеева. — Н. Новгород: Медина, 2008.
4. Р. Г. Мухамедова "Татары-мишари. Историко-этнографическое исследование. — М.: Наука, 1972.