Бәет

Бәет (гарәп. بيت‎ «өй», «шигырь»; угыз телләре бой/бәй «хикәя», «җыр») — татар халык авыз иҗаты шигъри әсәре, зур шәхескә яки мөһим вакыйгага багышланган, күп очракта фаҗигалелек, кызгану хисләре белән сугарылган.

Бәет
Юнәлеш:	Казан ханлыгы элитар музыкасы, фольклор
Чыганаклары:	Мәҗүси йолалар, Ислам мәдәнияте,
Башлану вакыты һәм урыны:	XIV гасыр
Чәчәк ату чоры:	XV-XVI йөз
Асжанрлар:	дастан
Тугандаш:	мөнәҗәт, робагый, иляһи, газәл, зикер, касыйда

Әбүбәкерева Гөлфәридә - Сак-Сок бәете

Тасвирлама

Гарәп-фарсы шигъриятендә "бәет" дип икеюллык шигырь исемләнә. Борынгы татар бәетләренә шулай ук икеюллылык хас. Жанрга икеюллык шигырьнең интонация һәм мәгънәсе ягыннан аерымланып торуы зарур.

Бәет күп очракта җырланса да, халык осталары бәет башкаруны "көйләп бәет әйтү", "көйләп бәет уку" дип йөртәләр. Бәет башкаручылары бәетчеләр дип исемләнә. Бәетләргә озын шигъри текстлар хас, алар кайбер вакытта 500 строфа күләмен тәшкил итә. Шигъри юллар, гадәттә, тиз булмаган темпта музыкаль формулага көйләнә. Музыкаль формулалар күпчелек очракта пентатоника шәкеле кысаларыннан чыкмый.

Бәетләр өч төргә бүленә:

• шәхси фаҗига бәетләре;
• сатирик бәетләр;
• сугыш бәетләре;

Бәет мөнәҗәт жанрына кайбер яктан якынлашкан: мәсәлән, күп бәетләрдә түбәндәге мөнәҗәтләркә хас сүзләрдән башлану очрый:

• «Бисмиллаһи дип башладым»;
• «Бисмиллаһи вә биллаһи, җитте корбан гаете» һ.б.

Фәкать, вакыйганы тулаем эпик характерда тирән сурәтләү бәетнең мөнәҗәттән төп аермасы булып сакланган.

Тарих

М.Х.Бакиров фикере буенча бәет үзенең тарихының борынгы дастаннардан башлый, шулар арасында "Кыйссаи Йосыф", "Хөсрәү вә Ширин", "Таһир һәм Зөһрә".

Бәет иҗаты асылын язма әдәбият кануннары тәшкил итү сәбәпле, бәет иҗаты белән татар халкының зыялы урта катламы шөгыльләнгән. Күп бәетләр дәһшәтле, көлке вакыйгалар яки батырчылык үрнәкләренә багышланган.

Бәет татар халкында XIV-XV йөзләрдә киң тарала башлый. Бүгенге көндә дә бәетләр киң таралган татар фольклор жанрларының берсе.

Эчтәлек

Бәет эчтәлеге буенча тарихи вакыйгаларга һәм шәхесләргә, шәхси фаҗигаләргә, авыр замана, ирексез хезмәт һәм хатын-кызларның михнәтле язмы­шына багышланган. Мәсәлән, күпләргә таныш булган «Казан бәете» һәм «Сөембикә бәете»ндә Казанның руслар тарафыннан алыну вакыйгасы сурәтләнгән. «Француз сугышы», «Җиде кыз», «Урта Тигәнәле», «Ышна», «Сак-Сок» бәетләре шулай ук тормышта булган төрле хәлләргә нигезләнеп чыгарылган.

Чыганаклар

• Бакиров, Марсель Хәернас улы. Татар фольклоры : югары уку йортлары өчен дәреслек / М. Х. Бакиров. - Казан : Мәгариф, 2008. - 358, с.; ISBN 978-5-7761-1861-6
• Бакиров М.Х. Татарский фольклор: монография / Марсель Бакиров – Казань : Ихлас, 2012. – 399 с.; ISBN 978-5-904736-22-4.
• Дулат-Алеев В.Д. Татарская музыкальная литература / В.Д.Дулат-Алеев. - Казань, 2007. - ISBN 5-85401-082-8.
• Макаров Г.М. Музыка старотатарской письменной поэзии как составная часть средневековой элитарной культуры Волго-Камского региона // Музыка. Искусство, наука, практика: Научный журнал Казанской государственной консерватории имени Н.Г. Жиганова. 2016. № 1 (13). С. 29-40.
• Садыйкова А.Х., Хәйретдинова Р.Р. XII–XX гасыр башы татар әдәбиятында дини фольклор: дәреслек / А.Х. Садыйкова, Р.Р.Хәйретдинова – Казан: КФУ, 2016. – 384 б.

Шулай ук карагыз

• Мөнәҗәт
• Дастан
• Робагый
• Газәл

Татар халык иҗаты