Мең (кабилә)
Мең (меңле) — татар ыруы.
Телләре татар теле төньяк-көнбатыш диалектының түбән агыйдел-ык һәм көньяк диалектының дим һәм өршәк сөйләшләренә карый[1].
Этноним үзгәртү
«Мең» этнонимы мең («бер мең») саныннан барлыкка килгән дип исәпләнә[1].
«Дәфтәр-и Чыңгызнамә» составына керггән «Кысса-и Чыңгызхан» дастанына ярашлы, Чыңгызхан мең кабиләсе башлыгына «Мең Сазаклы Урдас-бәк» дип мөрәҗәгать итә. Ж. М. Сабитов буенча, «мең» этнонимы кабилә башлыгы Урдас-бинең «Мең Сазаклы» («Тычканны») атыннан барлыкка килгән. Г. Е. Грум-Гржимайло гипотезасына ярашлы, тыва халкы составындагы меңгәт (мингат) этнонимы астында билгеле булган төп нәсел атамасының бер өлешен «мең» атамасы тәшкил итә, биредә -әт (-ат) — күплек ялгавы булып тора. Шул ук вакытта этнонимның монголларның «маңгыт» кабиләсе атамасыннан барлыкка килү версиясе кире кагыла, чөнки соңгы «Сокровенное сказание»сында телгә алынган «Маңгытай» антропонимнан барлыкка килгән[1].
Мең этнонимы шулай ук кыргызлар, нугайлар һәм үзбәкләрнең составында теркәлгән[2].
Ыру составы үзгәртү
Р. Г. Кузеев буенча мең кабиләсе 7 ырудан тора[3]:
- кыбау-мең
- күл-мең
- кыркөйле-мең
- мең
- меркет-мең
- чебе-мең
- сарайлы-мең
Хәзерге тикшеренүчеләр кыбау һәм меркетләрне аерым башкорт кабиләләре дип билгели[1].
Тарих үзгәртү
Меңлеләр кабилә булып борынгы төрки дәвердә (VI—VIII бб.), угыз берләшмәсе тупланган Саян-Алтай төбәгендә оешкан[1].
Борынгы төрки мифологиясенә ярашлы, төркиләрнең ата-бабасы Яфаның 8 улларының берсенең исеме Мең булган. Риваятләрдә меңлекләрнең борынгы ата-бабаларының (Төкле-ата, Чәчле-ата, Корсыба-ата) Алтайдагы эпик батырлыклары, «зур сугышлар» аркасында яңа җирләргә күченү чагыла. XIX гасырда С. Г. Мирасов тарафыннан табылган шәҗәрәгә ярашлы, меңлеләр һуннарның Баламир ханын үзенең ата-бабасы дип исәпләгән. Меңлеләрнең фольклоры аларның ата-бабалары Мәвернәһердән килгән дип хәбәр итә. «Мең санаклы Урдас бәк» кушаматлы меңлеләрнең башлыгы Санаклы якынча XIV гасырның уртасында Мәвернәһр хакимнәренең берсе булган, ул үзара сугышлар аркасында үзенең кабиләсе белән Уралга күчкән. Авыз-тел ижадында Урдас бинең исеме Урта Азия, Сырдаръя елгасы үзәне белән бәйләнә[2].
XII—XIII гасырларда меңлеләр күп кабиләле кыпчак дөньясының бер өлеше булып торган. XIII гасырда киң территориядә Алтын Урда дәүләте барлыкка килә. XIV гасырда меңлеләр катай кабиләсе белән тыгыз бәйләнештә була. Бу чорда алар бергәләп көнбатыш Башкортстанда, башлыча Ык елгасының түбән агымы ярында, шулай ук Зәй, Минзәлә һәм Сөн елгалары буйлап көн итәләр. Кыбау ыруы башкортлары үзләренең туган ягы дип, катайлар һәм кошчылар кебек, Мәләкәс дигән урынны атыйлар. Алар буенча бу урын Ык елгасы аръягында урнашкан. Кырауларның бер арасы мәләкәс-кыбау дип атала. Күл һәм уби ырулары риүәйәттәре ата-бабаларының «борынгы җирләре» дип Ык барча үләнен күрсәтә. Ривәятләр буенча күл-меңлеләр Дим буенча Кункас һәм Иштәк[4] аксакаллар җитәкчелегендә күчә[3].
XIV гасырдан, башкорт кабиләләре Бөгелмә калкулыгыннан актив күчеше чорында, мең ырулары катайлар эзеннән Агыйдел аша үтеп Агыйдел-Караидел елгалары арасының көньяк өлешен били, ары Караидел һәм Дим елгаларының Агыйделгә койганчы җирләр тирәсендә төймәләнә. Ривәятләргә ярашлы, хәзерге Башкортстан Республикасының үзәк өлеше, Уфа шәһәре тирәсе белән бергә, меңлекләрнең җиргә җирләре була. 1480-се еллардан Башкортстанның күп өлеше Нугай Урдасы составына буйсына башлый, нугай наместнигы башкортлар белән Имән (Уфа) каласыннан идарә иткән[1]. XV гасырда меңлеләр Дим үзәнендә яшәсәләрдә, Нугай Урдасы хакимлек итүе чорында бу җирләр өчен низаглар булу һәм монда хәл тотрыксыз була. XVI гасыр уртасында меңлеләр, юрматылар һәм башка башкорт кабиләләре белән бергә нугайларга каршы ачык көрәш юлына басалар. Бу сугыш барышында меңлеләр тулысынча Дим һәм Өршәк елгалары үзәннәрендә урнашалар[3]. Төньяк-көнбатыш Башкортстанда, Минзәлә елгасы ярында яшәүче сарайлы-мең ыруы вәкилләре Казан ханына хезмәт иткән[1].
Дим ярында яшәүче меңлеләр көньяк-көнбатышта — елан, көнбатышта — каңлы, төньяк-көнбатышта — каршын, төньякта — көзәй һәм кыбау, төньяк-көнчыгышта — табын (биш, табын, йомран-табын һәм дуван-табын), көнчыгышта — меркет, көньяк-көнчыгышта — юрматы кабиләләре аларга күрше була[1]. Минзәлә үзәнендә яшәүче сарылы-мең ыруының күршеләре — байлар һәм ирәкте кабиләләре[1].
Көньяк-көнбатыш ягъни Дим башкортларына меңлекләрдән башка ыруларда карый. Күл-мең башкортлары 1706 елда Исәт провинциясеннән үзләренең «борынгы җирләренә» кайткан салйотларны кердертәләр[2]. Ил-күл-мең ыруы җирләрендә бөрҗәннәр Сәтәй-Бөрҗән һәм Миякәбаш авылларын нигезлиләр, шулай ук Илчегол һәм Түбәтәй авыллары халкының бер өлеше бөрҗән кабиләсе вәкилләре тәшкил иткән. Кырык-өйле-мең ыруы җирләрендә бөрҗәннәр Дүртөйле, Көрмәнкәй, Иткол, Исмәгыйл авылларын нигезлиләр. Җаек-суби-мең ыруы җирләрендә кыпчак тарафыннан Кыпчак-Аскар, Кече Кыпчак һәм Сарыш авылларына нигез салына. Ачылыкүл тирәсендәге кырык-өйле-мең ыруы һәм каңлы кабиләсенең җиргә җирләрендә табыннар Мәкәш, Бурангол, Кызрас авылларын нигезлиләр. Ил-күл-мең ыруының җиргә җирләрендә тамяннар — Тамъян-Таймас, Колтай-Кизләү һәм Зиреклекүл авылларына нигез сала, ә соңгысына Минзәлә өязеннән килгән сарайлы-мең башкортлары кердәш булып төзекләгәннәр. XVIII гасырның беренче яртысында ил-күл-меңлеләр үз җиргә җирләренә гайнә башкортларын керделәр, алар Гайнәямак һәм Мәнәвез-Мәскәү авылларына нигез күтәрәләр[1].
Башкортстанның Рус дәүләтенә кушылганнан соң, XVI гасырда мең башкортлары Башкортстанның барлык диярлек көньяк-көнбатыш өлешен биләүләрен раслаучы асабалык грамоталар алалар. Кабиләнең җирләре Нугай даругасы составында Мең вулысын барлыкка китерә. Дим башкортларының мөрәҗәгате буенча патша Алексей Михайловичның 1646 елның 15 августындагы грамотага ярашлы Мең вулысы 11 өлешкә бүленә. Һәрбер түбәгә җитәкчелек иткәннәр: 1) Терегул Асанов «с товарищи», 2) Уразлы Урманов, 3) Баембәт, Бакый, Баембәт Терегуловлар, 4) Кумар Курчак, Кельтей Узяк, 5) Симет, 6) Ахмет Терегулов, 7) Тукмик Чупин, 8) Локомат Теренгулов, 9) Кадергол Бакаев, 10) Акымбәт, 11) Кулка, Бакай Нәдергулова[5].
Әммә җиргә биләмәләр чикләренең ачык итеп билгеләнмәве, бату бәхәсләр шөбһәле. Шунлыктан меңле башкортлар үз җирләрен үзара килешеп яңадан 11 өлешкә бүлгән. Бу бүленеш 1671 елның 9 февралендә патша Алексей Михайлович тарафыннан раслана. Уртак җиргә җирләрне бүлүдә Мең вулысы башлыгы кенәз Канҗафәрнең 4 улы — Козяны, Дистан, Кулбат, Козаш-кенәз һәм Чүплекнең 4 улы — Җаек-Себе, Кадир-Себе, Меңле-Себе һәм Идел-Себе, һәм шулай ук Урал Урманов, Мәмбәткол Еникеев һәм Аккунды Акманов катнашкан[6]. Соңрак Кузябахның җирләре — Мең улусы, Дистантның җирләре — Сарайлы-Мең улусы, Колбахтин җирләре — Суб-Мең улусы, Кодашның җирләре — Өршәк-Мең улусы, Җаек-Сының җирләре — Җаек-Себе-Мең улусы, Кадир-Сының җирләре — Бәгәнәш-Мең улусы; Идел-Сының җирләре — Слю-Мең улусы; Акконд Акмановның җирләре — Меркет-Мең улусы; Меңле-Сының җирләре — Күл-Ил-Мең улусы; Мәмбәткол Еникеевның җирләре җирләре — Илекәй-Мең улусы дип атала башлый[5].
Соңрак Мең вулысы җирләре Ырынбур губернасының Бәләбәй, Минзәлә, Стәрлетамак һәм Уфа өязләр составына керә, ә 1865 елда бу өязләр Уфа губернасына керә. 1798-1854 елларда, Башкортстанда идарә итүнең кантон системасы чорында — 2-нче, 3-нче (4-нче), 5-нче, 7-нче (8-нче, 9 нчы), 8-нче (7-нче, 8-нче), 9 нчы (10 нчы) һәм 11 нче (12 нче) башкорт кантоннарына карый.
Урнашуы үзгәртү
Меңле кабиләсе башкортлары Дим елгасы бассейнының киң территориясен били. Тагын Өршәк елгасы үзәне, Асылыкүл һәм Кандракүл күлләре арасындагы Сәрмәсән елгасының югары агымы, Караидел (Уфа) елгасының түбән агымы җирләрендә яши. Хәзерге вакытта бу территория административ рәвештә Башкортстан Республикасының Авыргазы, Бишбүләк, Благовар, Благовещен, Дәүләкән, Иглин, Кырмыскалы, Миякә, Уфа, Чишмә һәм Әлшәй районнарына карый. Минзәлә елгасының үзәне шулай ук мең кабиләсе тупланып яшәгән урыннарының берсе булып тора. Хәзерге вакытта бу җирләр административ рәвештә Татарстан Республикасының Сарман һәм Тукай районнары составына керә. Меңлеләр башка башкорт кабиләләре вәкилләре белән бергә Тук, Зур һәм Кече Соран, Самара, Бозаулык, Камелик һәм Зур Ыргыз елгалары территориясен били. Хәзерге вакытта бу җирләр административ рәвештә Самар өлкәсенең Зур Глушица һәм Зур Чернигов районнары, Сарытау өлкәсенең Перелюб һәм Пугачев районнары, Ырынбур өлкәсенең Красногвардейск районына карый[1][3].
Искәрмәләр үзгәртү
- ↑ 1,00 1,01 1,02 1,03 1,04 1,05 1,06 1,07 1,08 1,09 1,10 История башкирских родов. Ч.1, 2016
- ↑ 2,0 2,1 2,2 Кузеев Р. Г., 2010
- ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 Кузеев Р. Г., 1974
- ↑ Был исемдәр йыш ҡына ҡатайҙарҙың шәжәрәләрендә осрай.
- ↑ 5,0 5,1 Асфандияров А. З., 2009
- ↑ 1671 йылдың 9 февралендәге документ буйынса Мең улустарының сиктәре:
Әдәбият үзгәртү
- Йәнғужин Р. З. Мең // Башҡорт энциклопедияһы — Өфө: «Башҡорт энциклопедияһы» ғилми-нәшриәт комплексы, 2015—2020. — ISBN 978-5-88185-143-9.
- Нәҙерғолов М. Х. Мең ырыуы шәжәрәһе // Башҡорт энциклопедияһы — Өфө: «Башҡорт энциклопедияһы» ғилми-нәшриәт комплексы, 2015—2020. — ISBN 978-5-88185-143-9.
