Байлар (кабилә)
Байлар (байләр, байзар) — монгол чыгышлы төрки (кыпчак) кабиләсе,[1][2] татарларның, төньяк-көнбатыш башкортларның этногенезында катнашканнар, этноним шулай ук казакларда, монголларда, угызларда, үзбәкләрдә билгеле.[3]
Ыру составы
үзгәртү- калмыш
- салагыш
- чураш
Тарихы
үзгәртүЭтник яктан монгол һәм Үзәк Азия, Алтай төрки кабиләләренә барып кисешә. «Байлар» этнонимы казакларда, монголларда, угызларда һәм үзбәкләрдә билгеле. Байлар (аеруча чураш ыруы) формалашуына аларның үсәргән кабиләсе арасында булуы йогынты ясый. 1‑се меңъеллык азагында байлар Дим, Ык (Чулман елгасы кушылдыгы) елгалары югары агымында урнаша. XIII—XIV гасырларда Ык, Минзәлә (Чулман елга бассейны) елгалары түбән агымына, салагыш ыруы Чулман елгасының уң як ярына, аңа Иж елгасының койганчы җиргә, күченә. XVI быуатка карый байларлар Ык елгасы бассейнына төпләнә, анда бүләр, гәрә, ирәкте, елан, янә, кыргыз, юрмый кабиләләре белән күрше була; бер өлеше Кыр Зәй елгасы (Чулман елгасы кушылдыгы) буйлап, калган өлеше Иж елгасы тамагында урнаша.
Башкортстанның Рус дәүләтенә кушылуына соң кабиләнең җиргә җирләре Казан даругасының Байла(ә)р вулысын тәшкил итә. Биредә П. И. Рычков мәглүмәтләре буенча, XVIII гасыр уртасында 561 йорт була. XVIII—XIX гасырлар азагында байлар яшәгән биләмә Бөгелмә өязенә, Бәләбәй өязенә һәм Минзәлә өязенә, идарә итүнең кантон системасы чорында 11 нче һәм 12‑нче башкорт кантоннарына (XIX гасырның 40 нчы еллар башына кадәр) карый.
Хәзер кабилә яшәгән җирләргә Башкортстан Республикасының Илеш, Ярмәкәй һәм Туймазы районнарына, Татарстан Республикасының Алабуга, Актаныш, Баулы, Минзәлә, Норлат, Сарман, Тукай һәм Әгерҗе районнарына керә.
Искәрмәләр
үзгәртү- ↑ Мавлявеевич, Исхаков Дамир (2019-06-21). Средневековая иштякская общность Приуралья и Зауралья: источниковедческий и конкретно-исторический анализ.
- ↑ Дамир Исхаков: «Башкорт теленең «төньяк-көнбатыш диалекты» — чынлыкта татар теле ул».
- ↑ Янгузин Р. З. Байлар // Башкирская энциклопедия / гл. ред. М. А. Ильгамов. — Уфа : ГАУН «Башкирская энциклопедия», 2015—2020. — ISBN 978-5-88185-306-8.
- Йәнғужин Р. З. Башҡорт ҡәбиләләре тарихынан — Өфө: Башҡортостан «Китап» нәшриәте, 1995. — 96 б. — ISBN 5-295-02551-3.
- Кузеев Р. Г. Происхождение башкирского народа: Этнический состав, история расселения — М.: Наука, 1974. — 572 б.(рус.)
Сылтамалар
үзгәртү- Йәнғужин Р. З. Байлар // Башҡорт энциклопедияһы — Өфө: «Башҡорт энциклопедияһы» ғилми-нәшриәт комплексы, 2015—2020. — ISBN 978-5-88185-143-9.
