Wikipedia

Гыйрак

(Ирак битеннән юнәлтелде)
Bu mäqäläneñ latin älifbasındağı igezäge bar.

Гыйрак (гарәп. العراق‎, көрд. عێراق), рәсми атамасы — Гыйрак Җөмһүрияте (гарәп. جمهورية العراق‎, көрд. کۆماری عێراق) — Якын Көнчыгыштагы дәүләт.

Гыйрак
гарәп. جمهوریة العراق‎
көрд. کۆماری عێراق
Байрак[d]Илтамга[d]
Нигезләнү датасы 1932
Сурәт
Рәсми исем la République d’Irak[1], جمهورية العراق, Republik Iraq, العراق, Iraq, Republic of Iraq һәм Iraq
Кыскача исем 🇮🇶
Гомер озынлыгы 69,862 ел[2]
Демоним Iraquí[3], Irakiër[3], Iraki[3], Iraqi, iraki, Irakano, irakano, Lirakänan, عراقي, عراقية, عراقيون, иракец, иракцы, עיראקי, עיראקית, irakieni, irakian, irakiană, ইরাকী, iracheno, irachena, iracheni, irachene, iraci, iraquín, iraquina, Irakien[1], Irakienne[1], Iraker, Irakerin, irachena, irachene, iracheni, irachen, عراقي, عراقية, عراقيين, عراقيات һәм Iarácach[4]
Рәсми тел гарәп теле[5] һәм көрд теле[5]
Гимн Гыйрак гимны[d]
Мәдәният Гыйрак мәдәнияте[d]
Шигарь тасвирламасы Тәкбир
Дөнья кисәге Азия[6]
Дәүләт  Гыйрак
Башкала Багдад
Сәгать поясы UTC+03:00, UTC+04:00 һәм Asia/Baghdad[d][7]
Иң көнчыгыш ноктасы 29°59′ т. к. 48°28′ кч. о.
Иң төньяк ноктасы 37°23′ т. к. 42°48′ кч. о.
Иң көньяк ноктасы 29°03′40″ т. к. 46°25′34″ кч. о.
Иң көнбатыш ноктасы 33°22′29″ т. к. 38°47′37″ кч. о.
Геомәгълүматлар Data:Iraq.map
Иң югары ноктасы Шееха Дар[d]
Идарә итү формасы федератив республика[d] һәм федератив дәүләт
Дәүләт башлыгы вазыйфасы Гыйрак президенты[d]
Ил башлыгы Абдул Латиф Рашид[d]
Хөкүмәт башлыгы вазыйфасы Гыйрак премьер-министры[d]
Хөкүмәт башлыгы Мөхәммәд Шиа Аль-Судани[d]
Канунбирү органы Гыйрак вәкилләре советы[d]
Үзәк банкы Гыйрак үзәк банкы[d]
Дипломатик мөнәсәбәтләр Америка Кушма Штатлары, Италия, Австралия, Германия, Бразилия, Йәмән, Иран, Сүрия, Украина, Франция, Фәләстыйн[d], Бөекбритания, Швеция, Корея Халык Демократик Җөмһүрияте[8], Төркия, Аурупа Берлеге, Болгария, Куба, Дания, Мисыр, Индонезия, Үрдүн, Күвәйт, Ливан, Пакьстан, Согуд Гарәбстаны, Кытай Җөмһүрияте, Филипин, Сербия, Россия, Кытай, Греция, Һиндстан, Бангладеш, Гөрҗистан, Маҗарстан һәм Румыния
Әгъзалык Берләшкән Милләтләр Оешмасы, Гарәп Лигасы, Ислам хезмәттәшлеге оешмасы[9], Халыкара реконструкция һәм үсеш банкы[d], Халыкара үсеш ассоциациясе[d], Халыкара финанс корпорациясе[d], Инвестицияләр иминлеген гарантияләү буенча күпъяклы агентлык[d], Африка икътисади үсеше өчен гарәп банкы[d], Икътисади һәм социаль үсеш өчен гарәп фонды[d], Гарәп валюта фонды[d], Интерпол[10][11], ХКТО[d][12][13], Мәгариф, фән һәм мәдәният сораулары буенча Берләшкән Милләтләр Оешмасы[14], Бөтендөнья почта берлеге[15][16], Халыкара телекоммуникацияләр берлеге[d][17], ОПЕК, Халыкара гражданнар иминлеген саклау оешмасы[d], Бөтендөнья метеорология оешмасы[18], Бөтендөнья сәламәтлек оешмасы[19] һәм Бөтендөнья таможня оешмасы[d][20]
Никахка керү яше 18 яшь
Халык саны 38 274 618 (2017)[21]
Ир-ат халкы 20 788 703[22], 21 297 577[22], 21 797 409[22], 22 290 370[22] һәм 22 784 062
Хатын-кыз халкы 20 774 818[22], 21 259 406[22], 21 736 184[22], 22 205 751[22] һәм 22 623 833
Административ бүленеше Багдад[d], Салах-эд-Дин[d], Дияла[d], Васит[d], Майсан[d], Басра[d], Ди-Кар[d], Мутанна[d], Кадисия[d], Бабиль[d], Кербела[d], Наджаф[d], Анбар[d], Найнава[d], Дахук[d], Эрбиль[d], Киркук[d] һәм Сулеймания[d]
Акча берәмлеге Гыйрак фунты[d]
Номиналь тулаем эчке продукт 207 691 599 310 $[23] һәм 264 182 173 793 $[23]
Кеше потенциалы үсеше индексы 0,686[24]
Inequality-adjusted Human Development Index 0,554[25]
Эшсезлек дәрәҗәсе 30 ± 1 процент[26]
Нәрсә белән чиктәш Төркия, Сүрия, Үрдүн, Согуд Гарәбстаны, Күвәйт һәм Иран
Автомобил хәрәкәте ягы уң[d][27]
Челтәр көчәнеше 230 вольт[28]
Электр аергычы төре Europlug[d][28], D төре[d][28] һәм BS 1363[d][28]
Әүвәлгесе Гыйрак патшалыгы[d]
Алыштырган Вакытлыча коалицион администрациясе[d]
Кулланылган тел заманча әдәби гарәп теле[d], ассирийский литературный язык[d], южнокурдский язык[d], Bajelani[d], Neo-Mandaic[d], Sarli[d], Shabaki[d], гарәп теленең Фарсы култыгы диалекты[d], гарәп теленең Мосул диалекты[d], гарәп теленең Нәҗд диалекты[d], көрд теле, курманҗи теле[d], гарәп теленең Гыйрак диалекты[d], сорани теле[d], халдейский новоарамейский язык[d], мандейский язык[d] һәм Koy Sanjaq Syriac[d]
Мәйдан 437 072 ± 1 км²
Рәсми веб-сайт gds.gov.iq
Һәштәге Iraq
Югары дәрәҗәле Интернет домены .iq
Харита сурәте
Позиционная карта
Тематик география Гыйрак географиясе[d]
Рәсми дине ислам[29][30]
Феноменның икътисады Гыйрак икътисады[d]
Феноменның демографиясе Гыйрак халкы[d]
Мәктәптә укымаган балалар саны 1 826 357[31]
Джини коэффициенты 29,5[32]
Тулаем туулар коэффициенты 4,566[33]
Шәһәр халкы 29 376 265[22], 30 169 923[22], 30 960 655[22] һәм 31 749 763[22]
Авыл халкы 12 187 255[22], 12 387 061[22], 12 572 937[22] һәм 12 746 359[22]
Демократия индексы 3,51[34]
BTI Governance Index 2,52[35], 3,97[35], 4,07[35], 4,02[35], 4,26[35], 4,43[35], 5[35] һәм 4,95[36]
BTI Status Index 2,79[35], 3,23[35], 3,95[35], 4,22[35], 4,07[35], 3,53[35], 3,75[35], 4,04[35] һәм 3,8[36]
Социаль медиаларда күзәтүчеләре 81 109
Туым күрсәткече 28,078[22], 27,732[22], 27,367[22] һәм 27,035[22]
Үлем күрсәткече 4,301[22], 5,239[22], 4,753[22] һәм 4,433[22]
Happy Planet Index score 45,3[37]
Илнең мобиль коды 418
Илнең телефон коды +964
Халыкара префикс 0
Гадәттән тыш хәлләрдә ярдәм телефоны 112[d], 104[d][38], 115[d][38], 122[d][38] һәм 1-0-0[d][38]
Номер тамгасы коды IRQ
Диңгездәге идентификацияләү номеры 425
Монда җирләнгәннәр төркеме Төркем:Гыйракта җирләнгәннәр[d]
Бу якта төшерелгән фильмнар төркеме Төркем:Гыйракта төшерелгән фильмнар[d]
Карта
 Гыйрак Викиҗыентыкта

Милләтләрe

үзгәртү

Гарәпләр (75 %—80 %), көрдләр (15 %—20 %), төрекмәннәр (5 %), халдейлар, әссүриялеләр, иранлылар, әрмәннәр.

Дин

үзгәртү

Рәсми динe: ислам: шигыйләр (гарәпләр) һәм сөнниләр (гарәпләр, төрекмәннәр һәм көрдләр). Башка диннәр: христианлык, яһүд дине, бәһаи, язидләр. Ислам ил халкының 95 % ы арасында таралган дин булып тора. Мөселман булмаган кешеләр (нигездә, Ассирия христианнары) халыкның 5 % ын тәшкил итә. Гыйракның христианнар җәмгыяте 2000 елга якын яши, һәм аларның күбесе Месопотамия ассириялеләреннән килеп чыккан. Мөселманнарның 65 % ы — шигыйлар, 35 % ы — сөнниләр. Гыйракта шигыйлар өчен изге булган ике урын — Нәҗәф һәм Кәрбәла бар.

Тариx

үзгәртү

Бoрынгы тариx

үзгәртү

Гыйрак (Месопотамия) — дөньяның иң борынгы цивилизацияләре барлыкка килгән урын. Бу өлкәдә шумер, бабил, Әссүрия дәүләтләре урнашкан булган. Хәзерге Гыйрак җирләре Фарсы империясе, Искәндәр империясе сoставына кергән.

Урта гасырлар

үзгәртү

VII гасырда Гыйрак җирләрен гарәпләр яулап алалар. Бу җирләр Гарәп Хәлифәлеге составына кертелә. 1534 елдан Гыйрак Гoсманлы дәүләте сoставында.

Яңа гасырлар

үзгәртү

Хәзерге Гыйрак

үзгәртү

2003 елында Джордж Буш администрациясе Гыйракка каршы сугыш башлый. Багдадны көрәшсез алалар. Гыйракка каршы НАТО коалициясе составына Бөек Британия, АКШ, Австралия, Польша һәм башка дәүләтләр була. Алар үз гаскарләрен Гыйракка җибәрәләр.

Сәясәтe

үзгәртү

Сугышка кәдәр Гыйрак бер партияле (Баас партиясе) дәүләт булган. Сугыштан соң Гыйракта мәҗлис әл-ватани (Милли Мәҗлес) оештырыла. Ул 250 урынлык. Әмма бу оешмада хәким юк. Реаль хакимият рухи лидерлар кулында. Алар арасында: аятоллаһ Али әл-Систани.

Дәүләт гимны

үзгәртү

Мәүтыйни (مَوْطِنِيْ, Ватаным) — Гыйракның бүгенге гимны. Аның текстын Фәләстыйн шагыйре Ибраһим Тукан 1934 елда язган булган. Иркенләп җырлана торган көй дә иҗат ителгәч, бу җыр бик тиз бөтен гарәп дөньясына таралган. Сүрия һәм Әл-Җәзаир аны бүген дә үзләренең рәсми-дәүләти булмаган халык гимны дип саныйлар.

مَوْطِنِيْ مَوْطِنِيْ

اَلْجَلَالُ وَالْجَمَالُ وَالسَّنَاءُ وَالْبَهَاءُ

فِيْ رُبَاكْ فِيْ رُبَاكْ

وَالْحَيَاةُ وَالنَّجَاةُ وَالْهَنَاءُ وَالرَّجَاءُ

فِيْ هَوَاكْ فِيْ هَوَاكْ

هَلْ أَرَاكْ هَلْ أَرَاكْ

سَالِماً مُنَعَّماً وَ غَانِماً مُكَرَّماً

سَالِماً مُنَعَّماً وَ غَانِماً مُكَرَّماً

هَلْ أَرَاكْ فِيْ عُلَاكْ

تَبْلُغُ السِّمَاكْ تَبْلُغُ السِّمَاكْ

مَوْطِنِي مَوْطِنِيْ


مَوْطِنِيْ مَوْطِنِيْ

اَلشَّبَابُ لَنْ يَّكِلَّ هَمُّهُ أنْ يَّسْتَقِلَّ

أَوْ يَبِيْد أَوْ يَبِيْد

نَسْتَقِيْ مِنَ الرَّدَى وَلَنْ نَّكُوْنَ لِلْعِدَى

كَالْعَبِيْد كَالْعَبِيْد

لَا نُرِيْد لَا نُرِيْد

ذُلَّنَا الْمُؤَبَّدَا وَعَيْشَنَا الْمُنَكَّدَا

لَا نُرِيْد بَلْ نُعِيْد

مَجْدَنَا التَّلِيْد مَجْدَنَا التَّلِيْد

مَوْطِنِيْ مَوْطِنِيْ


مَوْطِنِيْ مَوْطِنِيْ

اَلْحُسَامُ وَ الْيَرَاعُ لَا الْكَلَامُ وَالنِّزَاعُ

رَمْزُنَا رَمْزُنَا

مَجْدُنَا وَ عَهْدُنَا وَوَاجِبٌ مِّنَ الْوَفَاء

يَهُزُّنَا يَهُزُّنَا

عِزُّنَا عِزُّنَا

غَايَةٌ تُشَرِّفُ وَ رَايَةٌ تُرَفْرِفُ

يَا هَنَاكْ فِيْ عُلَاكْ

قَاهِراً عِدَاكْ قَاهِراً عِدَاكْ

مَوْطِنِيْ مَوطِنِيْ

Ватаным, Ватаным,

Гүзәллегең, бөеклегең, дан-шөһрәтең һәм зиннәтең —

Тауларда, тауларда,

Тормыш-хәят һәм ирегең, куанычың һәм өметең

Һаваңда, һаваңда —

Насыйпмы бу миңа?

Хозурың хәвефсезлектә, хөрмәтең иминлектә,

Хозурың хәвефсезлектә, хөрмәтең иминлектә

Насыйпмы? Бу намың

Тәблигъ булсын күктә, тәблигъ булсын күктә,

Ватаным, Ватаным!


Ватаным, Ватаным,

Армый-талмый әзер яшьләр азатлык дип җан атарга

Йә шәһит булмакка,

Үлем суын эчсәләр дә, буйсынмаслар дошманнарга,

Түнмәсләр коллыкка —

Мәңгелек хурлыкка.

Рухсызланмам,риза булмам аяныч яшәмәккә,

Рухсызланмам,риза булмам аяныч яшәмәккә.

Иҗтиһад кылганым —

Даның тергезмәккә, даның тергезмәккә,

Ватаным, Ватаным.


Ватаным, Ватаным,

Үткен кылыч, очлы каләм, сафсата һәм бәхәс түгел, —

Байрагым һәм туграм.

Намусым дип, иманым дип, бурыч дип атлыга күңел —

Бу минем вазифам.

Безнең дан, безнең дан —

Без кадерләгән максатта, күк бизәгән байракта,

Без кадерләгән максатта, күк бизәгән байракта.

Куәтле рух-җаның,

Дошманны җиңеп атла, дошманны җиңеп атла,

Ватаным, Ватаным.

Watanım, Watanım,

Güzällegeñ, böyeklegeñ, dan-şöhräteñ häm zinnäteñ —

Tawlarda, tawlarda,

Tormış-xäyät häm iregeñ, quanıçıñ häm ömeteñ

Hawañda, hawañda —

Nasıypmı bu miña?

Xozurıñ xäwefsezlektä, xörmäteñ iminlektä,

Xozurıñ xäwefsezlektä, xörmäteñ iminlektä

Nasıypmı? Bu namıñ

Täbliğ bulsın küktä, täbliğ bulsın küktä,

Watanım, Watanım!


Watanım, Watanım,

Armıy-talmıy äzer yäşlär azatlıq dip can atarğa

Yä şähit bulmaqqa,

Ülem suın eçsälär dä, buysınmaslar doşmannarğa,

Tünmäslär qollıqqa —

Mäñgelek xurlıqqa.

Ruxsızlanmam,riza bulmam ayanıç yäşämäkkä,

Ruxsızlanmam,riza bulmam ayanıç yäşämäkkä.

İctihad qılğanım —

Danıñ tergezmäkkä, danıñ tergezmäkkä,

Watanım, Watanım.


Watanım, Watanım,

Ütken qılıç, oçlı qäläm, safsata häm bäxäs tügel, —

Bayrağım häm tuğram.

Namusım dip, imanım dip, burıç dip atlığa küñel —

Bu minem wazifam.

Bezneñ dan, bezneñ dan —

Bez qäderlägän maqsatta, kük bizägän bayraqta,

Bez qäderlägän maqsatta, kük bizägän bayraqta.

Quätle rux-canıñ,

Doşmannı ciñep atla, doşmannı ciñep atla,

Watanım, Watanım.

Хор башкаруында:
[[1]]

Административ бүленеш

үзгәртү
 
Гыйракның муһафазаһлары

Гыйрак 18 муһафазага бүленгән.

№ Муһафазаһ Мәркәз Мәйдан,
км² 		Халык саны,
кеше (2011)[39] 		Тыгызлык,
кеше/км²
1 Багдад Багдад 734 7 055 200 9611,99
2 Сәлах-әд-Дин Тикрит 24 751 1 408 200 56,89
3 Диялә Баакуба 19 076 1 443 200 75,66
4 Вәсит Әл-Кут 17 153 1 210 600 70,58
5 Майсан Әл-Амара 16 072 971 400 60,44
6 Бәсрә Бәсрә 19 070 2 532 000 132,77
7 Ди-Кар Ән-Нәсирия 12 900 1 836 200 142,34
8 Мутанна Әс-Сәмәвә 51 740 719 100 13,90
9 Кадисия Әд-Дивания 8153 1 134 300 139,13
10 Бабил Хилла 6468 1 820 700 281,49
11 Кәрбәлә Кәрбәлә 5034 1 066 600 211,88
12 Нәҗаф Ән-Нәҗаф 28 824 1 285 500 44,60
13 Әнбар Әр-Рамади 138 501 1 561 400 11,27
14 Найнава Мосул 37 323 3 270 400 87,62
15 Дәһук Дәһук 6553 1 128 700 172,24
16 Әрбил Әрбил 14 471 1 612 700 111,44
17 Кәркүк Кәркүк 10 282 1 395 600 135,73
18 Сөләймания Сөләймания 17 023 1 878 800 110,37
Барлыгы 434 128 33 330 600 76,78

Искәрмәләр

үзгәртү
  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 http://cnig.gouv.fr/wp-content/uploads/2020/02/CNT-PVM_r%C3%A9vis%C3%A9_2020-01-27-1.pdf
  2. ↑ ЮНЕСКО-ның статистика институты
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 https://onzetaal.nl/taaladvies/advies/iraki-irakis
  4. ↑ The National Terminology Database for Irish — 2006.
  5. ↑ 5,0 5,1 4.1 // Конституция Иракской Республики — 2005.
  6. ↑ https://www.workwithdata.com/place/iraq
  7. ↑ https://data.iana.org/time-zones/tzdb-2021e/asia
  8. ↑ https://www.ncnk.org/sites/default/files/content/resources/publications/NCNK_Issue_Brief_DPRK_Diplomatic_Relations.pdf
  9. ↑ https://www.oic-oci.org/states/?lan=en
  10. ↑ https://www.interpol.int/Member-countries/World — Интерпол.
  11. ↑ https://www.interpol.int/Who-we-are/Member-countries/Asia-South-Pacific/IRAQ
  12. ↑ https://www.opcw.org/about-opcw/member-states/ — ХКТО.
  13. ↑ https://www.opcw.org/about-us/member-states/iraq
  14. ↑ http://www.unesco.org/eri/cp/ListeMS_Indicators.asp
  15. ↑ http://www.upu.int/en/the-upu/member-countries.html
  16. ↑ https://www.upu.int/en/Universal-Postal-Union/About-UPU/Member-Countries?csid=-1&cid=152
  17. ↑ https://www.itu.int/online/mm/scripts/gensel8
  18. ↑ https://public.wmo.int/en/members/iraq
  19. ↑ https://www.who.int/choice/demography/by_country/en/
  20. ↑ https://www.wcoomd.org/-/media/wco/public/global/pdf/about-us/wco-members/list-of-members-with-membership-date.pdf
  21. ↑ база данных Всемирного банка — Бөтендөнья банкы.
  22. ↑ 22,00 22,01 22,02 22,03 22,04 22,05 22,06 22,07 22,08 22,09 22,10 22,11 22,12 22,13 22,14 22,15 22,16 22,17 22,18 22,19 22,20 22,21 22,22 22,23 (unspecified title) — база данных Всемирного банка.
  23. ↑ 23,0 23,1 https://data.worldbank.org/indicator/NY.GDP.MKTP.CD — Бөтендөнья банкы.
  24. ↑ Отчёт о развитии человечества — Программа развития ООН, 2022.
  25. ↑ Отчёт о развитии человечества — Программа развития ООН, 2022.
  26. ↑ https://www.rudaw.net/arabic/business/100820211
  27. ↑ http://chartsbin.com/view/edr
  28. ↑ 28,0 28,1 28,2 28,3 World Plugs / мөхәррир Халыкара иликтер тихникасы кәмисиясе
  29. ↑ https://culturalatlas.sbs.com.au/iraqi-culture/iraqi-culture-religion
  30. ↑ https://www.state.gov/reports/2019-report-on-international-religious-freedom/iraq/
  31. ↑ ЮНЕСКО-ның статистика институты
  32. ↑ https://data.worldbank.org/indicator/SI.POV.GINI
  33. ↑ ЮНЕСКО-ның статистика институты
  34. ↑ 2021 Democracy Index — EIU, 2022.
  35. ↑ 35,00 35,01 35,02 35,03 35,04 35,05 35,06 35,07 35,08 35,09 35,10 35,11 35,12 35,13 35,14 https://www.bti-project.org
  36. ↑ 36,0 36,1 https://bti-project.org/en/reports/country-dashboard/IRQ
  37. ↑ https://happyplanetindex.org/countries/?c=IRQ
  38. ↑ 38,0 38,1 38,2 38,3 International Numbering Resources Database: ITU-T E.129 National-only numbers linked with emergency services and other services of social value / мөхәррир Халыкара телекоммуникацияләр берлеге
  39. ↑ City Population — Statistics & Maps of the Major Cities, Agglomerations & Administrative Divisions for all Countries of the World

Сылтамалар

үзгәртү

Шулай ук карагыз

үзгәртү
Чыганак — https://tt.wikipedia.org/w/index.php?title=Гыйрак&oldid=4371495