Ассириялеләр

	Ассириялеләр
Үз аталышы	атурая, сурая, сурьян
гомуми сан	1 230 000
яшәү җире	Ирак 850 мең (сугышка кадәр) АКШ 100 мең; Сүрия 100 мең; Швеция 75 мең; Иран 32 мең; Төркия 15 мең; Австралия 25 мең; РФ 11 мең Татарстан 140 Әрмәнстан 7 мең; Канада 7 мең; Гөрҗистан 3 300; Украина 3 200
Теле	ассирия
Дине	христианлык
Кардәш халыклары:	самиләр
	Ассириялеләр Викиҗыентыкта

Борынгы ассириялеләр белән бутамаска

Ассириялеләр (әссүриялеләр, сириялеләр, айсорлар, үзатамалары атурая, сурая (көнчыгыш ассириялеләр), сурьян (көнбатыш ассириялеләр) — Якын Көнчыгыштагы милли бергәлек. Көнчыгыш ассириялеләргә (Иранда, Төньяк Гыйракта, Төньяк Төркиядә, элекке ССРБда яшәүчеләр) һәм көнбатыш ассириялеләргә (Сүриядә, Көньяк Төркиядә яшәүчеләр) бүленәләр. Иранда, Гыйракта, Төркиядә, Сүриядә яшиләр. Шулай ук Ливанда, Фәлистыйнда, Исраилдә, Күвәйттә, Гөрҗистанда, Әрмәнстанда, Азәрбайҗанда, РФдә (Мәскәүдә, Санкт-Петербургда, Краснодар краенда, Ростов өлкәсендә, Ставрополь краенда), АКШта, Бөекбританиядә, Швециядә, Франциядә һ.б. илләрдә яшиләр. Гомуми саннары ~450 мең — 3 млн кеше. Ассириялеләр яңа арамей теленең көнбатыш, үзәк (көнбатыш ассириялеләр), көнчыгыш (көнчыгыш ассириялеләр) төркемнәрендә сөйләшә. Әдәби ассирия теле (яки яңа сирия теле) урмия теле нигезендә, язма тел сүрия язуы нигезендә барлыкка килгән. Ассириялеләр шулай ук үзләре яшәгән илләрнең төп телләрендә иркен аралаша. Дин тотучы көнчыгыш ассириялеләр Көнчыгышның ассирия чиркәвенә, көнбатыш ассириялеләр Сирия православие чиркәвенә карый, ике төркемнең дә дини уния тармаклары бар: көнчыгыш ассириялеләрнең 1550 елдан Халдей католик чиркәве тарафдарлары булган халдейлар (кялданая) тармагы, көнбатыш ассириялеләрнең XVIII гасырда сиро-католиклар тармагы барлыкка килгән, XIX гасырда ассириялеләр арасында латин йолалы католиклар һәм протестантлар барлыкка килә, РФдә ассириялеләр православие чиркәвенә йөри.

ТарихҮзгәртү

Ассириялеләр яшәгән төбәкләр картасы (яшел төстә)

Ассириялеләр үзләренең тарихын арамейләргә китереп бәйли, борынгы ассириялеләрнең нәселе дип исәпли. I гасырда (Осроена Абгар V хакимлек иткәндә) ассириялеләр арасында христианлык тарала. Урта гасырларда ассириялеләр кулында транзит сәүдә һәм Евфрат артындагы христианлык миссиясе туплана. Ассириялеләр христиан сирия әдәбияты тудыра, алар антик авторларның күп санлы әсәрләрен саклаганнар. XIV гасырда ислам динен кабул итмәгән өчен ассириялеләрнең зур өлешен Аксак Тимер юк итә, исән калганнары Көрдстан тауларына һәм Кипрга кача. XV гасырдан 1974 елга кадәр көнчыгыш ассириялеләрнең дөньяви һәм рухани юлбашчысы булып Мар-Шимуннар нәселеннән булган патриарх тора. Титул агасыннан туганының улына тапшырылып бара. XX гасыр башына Төньяк Төркиядәге ассирияле кабиләләр бәйсез (аширет: дизләр— Диз мәликлегендә, базлар — Баз мәликлегендә, югары һәм түбән тьярилар — Тьяри мәликлегендә, тхумнар — Тхум мәликлегендә, зур һәм кече җилу — Җилу мәликлегендә), ярымбәйсез (төрек хакимиятенә караганда аширет мәликләренә ныграк буйсынганнар: таллар — Тал мәликлегендә, чаллар — Чал мәликлегендә, ливиләр — Ливи мәликлегендә, барварлар — Барвар мәликлегендә), бәйле (тигезлектә яшәүче һәм госманлы хакимиятенә буйсынучылар: гяварлар — Гявар мәликлеге, әлбаклар — Әлбак мәликлегендә). Көнчыгыш ассириялеләрдә кабиләләргә бүленү хәзер дә сакланган. Иранда яшәүче ассириялеләр (урмияләр — Урмия өлкәсендә яшәүчеләр, салмаслар — Салмас районында яшәүчеләр) кабиләләргә бүленүне белмәгән, җәмгыятьтәге дәрәҗәләре Госманлы империясендәге бәйле кабиләләрнекенә тигез булган. XIX — XX гасырның беренче чирегендә Госманлы империясендәге эзәрлекләнүләре сәбәпле, ассириялеләрнең күп санлы диаспоралары барлыкка килгән. Ассириялеләр Россия империясендә, башлыча Кавказ арты өлкәләрендә, 1828 елдан урнаша башлый, Төркиядә госманлы хакимиятенә каршы күтәрелгән фетнә уңышсыз тәмамланып, ассириялеләргә каршы геноцид башлангач, 1914-1918 елларда аларның саны сизелерлек арта^[1]. 1924-1937 елларда ССРБдә Бөтенроссия ассириялеләр берлеге яшәп килә.

МәдәниятҮзгәртү

Мәдәниятләре Көнбатыш Азия халыкларыныкы белән охшаш. Даими яшәү урыннарында һәм Кавказ артында игенчелек белән, тигезлекләрдә бакчачылык, тауларда терлекчелек белән шөгыльләнәләр. Краснодар краенда ассириялеләр яши торган Урмия авылы бар (1 мең кеше). Халык авыз иҗаты бай (әкиятләр, әйтемнәр, багучылык). Күпчелек ассирияле диаспоралар шәһәрләрдә яши. РФдә алар, кагыйдә буларак, ваклап сатуда (Ираннан чыккан ассириялеләр), аяк киемен төзәтү һәм чистартуда (Төркиядән чыккан асириялеләр), Гөрҗистандә төзелештә эшлиләр. Хәзерге заман ассириялеләр арасында зыялылар, урта бизнес катламы барлыкка килгән. Халыкара оешмалары эшләп килә, ассирия теле дә укытыла торган мәктәпләре бар, газета һәм журналлар («Месопотамия», «Звезда Ассирии») нәшер ителә.