Гыйрак

Bu mäqäläneñ latin älifbasındağı igezäge bar.

Гыйрак (гарәп. العراق‎, көрд. عێراق), рәсми атамасы — Гыйрак Җөмһүрияте (гарәп. جمهورية العراق‎, көрд. کۆماری عێراق) — Якын Көнчыгыштагы дәүләт.

Гыйрак
гарәп. جمهوریة العراق‎ көрд. کۆماری عێراق
Байрак	Илтамга[d]
Нигезләнү датасы	1932
Рәсми исем	la République d’Irak, جمهورية العراق, Republik Iraq, العراق, Iraq, Republic of Iraq һәм Iraq
Кыскача исем	🇮🇶
Гомер озынлыгы	69,862 ел
Демоним	Iraquí, Irakiër, Iraki, Iraqi, iraki, Irakano, irakano, Lirakänan, عراقي, عراقية, عراقيون, иракец, иракцы, עיראקי, עיראקית, irakieni, irakian, irakiană, ইরাকী, iracheno, irachena, iracheni, irachene, iraci, iraquín, iraquina, Irakien, Irakienne, Iraker, Irakerin, irachena, irachene, iracheni, irachen, عراقي, عراقية, عراقيين, عراقيات һәм Iarácach
Рәсми тел	гарәп теле һәм көрд теле
Гимн	Гыйрак гимны[d]
Мәдәният	Гыйрак мәдәнияте[d]
Шигарь тасвирламасы	Тәкбир
Дөнья кисәге	Азия
Дәүләт	Гыйрак
Башкала	Багдад
Сәгать поясы	UTC+03:00, UTC+04:00 һәм Asia/Baghdad[d]
Иң көнчыгыш ноктасы	29°59′ т. к. 48°28′ кч. о.
Иң төньяк ноктасы	37°23′ т. к. 42°48′ кч. о.
Иң көньяк ноктасы	29°03′40″ т. к. 46°25′34″ кч. о.
Иң көнбатыш ноктасы	33°22′29″ т. к. 38°47′37″ кч. о.
Геомәгълүматлар	Data:Iraq.map
Иң югары ноктасы	Шееха Дар[d]
Идарә итү формасы	федератив республика[d] һәм федератив дәүләт
Дәүләт башлыгы вазыйфасы	Гыйрак президенты[d]
Ил башлыгы	Абдул Латиф Рашид[d]
Хөкүмәт башлыгы вазыйфасы	Гыйрак премьер-министры[d]
Хөкүмәт башлыгы	Мөхәммәд Шиа Аль-Судани[d]
Канунбирү органы	Гыйрак вәкилләре советы[d]
Үзәк банкы	Гыйрак үзәк банкы[d]
Дипломатик мөнәсәбәтләр	Америка Кушма Штатлары, Италия, Австралия, Германия, Бразилия, Йәмән, Иран, Сүрия, Украина, Франция, Фәләстыйн, Бөекбритания, Швеция, Корея Халык Демократик Җөмһүрияте, Төркия, Аурупа Берлеге, Болгария, Куба, Дания, Мисыр, Индонезия, Үрдүн, Күвәйт, Ливан, Пакьстан, Согуд Гарәбстаны, Кытай Җөмһүрияте, Филипин, Сербия, Россия, Кытай, Греция, Һиндстан, Бангладеш, Гөрҗистан, Маҗарстан һәм Румыния
Әгъзалык	Берләшкән Милләтләр Оешмасы, Гарәп Лигасы, Ислам хезмәттәшлеге оешмасы, Халыкара реконструкция һәм үсеш банкы[d], Халыкара үсеш ассоциациясе[d], Халыкара финанс корпорациясе[d], Инвестицияләр иминлеген гарантияләү буенча күпъяклы агентлык[d], Африка икътисади үсеше өчен гарәп банкы[d], Икътисади һәм социаль үсеш өчен гарәп фонды[d], Гарәп валюта фонды[d], Интерпол, ХКТО[d], Мәгариф, фән һәм мәдәният сораулары буенча Берләшкән Милләтләр Оешмасы, Бөтендөнья почта берлеге, Халыкара телекоммуникацияләр берлеге[d], ОПЕК, Халыкара гражданнар иминлеген саклау оешмасы[d], Бөтендөнья метеорология оешмасы, Бөтендөнья сәламәтлек оешмасы һәм Бөтендөнья таможня оешмасы[d]
Никахка керү яше	18 яшь
Халык саны	38 274 618 (2017)
Ир-ат халкы	20 788 703, 21 297 577, 21 797 409 һәм 22 290 370
Хатын-кыз халкы	20 774 818, 21 259 406, 21 736 184 һәм 22 205 751
Административ бүленеше	Багдад, Салах-эд-Дин[d], Дияла[d], Васит[d], Майсан[d], Басра[d], Ди-Кар[d], Мутанна[d], Кадисия[d], Бабиль[d], Кербела[d], Наджаф[d], Анбар[d], Найнава[d], Дахук[d], Эрбиль[d], Киркук һәм Сулеймания[d]
Акча берәмлеге	Гыйрак фунты[d]
Номиналь тулаем эчке продукт	207 691 599 310 $ һәм 264 182 173 793 $
Кеше потенциалы үсеше индексы	0,686
Inequality-adjusted Human Development Index	0,554
Эшсезлек дәрәҗәсе	30 ± 1 процент
Нәрсә белән чиктәш	Төркия, Сүрия, Үрдүн, Согуд Гарәбстаны, Күвәйт һәм Иран
Автомобил хәрәкәте ягы	уң[d]
Челтәр көчәнеше	230 вольт
Электр аергычы төре	Europlug[d], D төре[d] һәм BS 1363[d]
Әүвәлгесе	Гыйрак патшалыгы[d]
Алыштырган	Вакытлыча коалицион администрациясе[d]
Кулланылган тел	заманча әдәби гарәп теле[d], ассирийский литературный язык[d], южнокурдский язык[d], Bajelani[d], Neo-Mandaic[d], Sarli[d], Shabaki[d], гарәп теленең Фарсы култыгы диалекты[d], гарәп теленең Мосул диалекты[d], гарәп теленең Нәҗд диалекты[d], көрд теле, курманҗи теле[d], гарәп теленең Гыйрак диалекты[d], сорани теле[d], халдейский новоарамейский язык[d], мандейский язык[d] һәм Koy Sanjaq Syriac[d]
Мәйдан	437 072 ± 1 км²
Рәсми веб-сайт	gds.gov.iq
Һәштәге	Iraq
Югары дәрәҗәле Интернет домены	.iq
Тематик география	Гыйрак географиясе[d]
Рәсми дине	ислам
Феноменның икътисады	Гыйрак икътисады[d]
Феноменның демографиясе	Гыйрак халкы[d]
Мәктәптә укымаган балалар саны	1 826 357
Джини коэффициенты	29,5
Тулаем туулар коэффициенты	4,566
Шәһәр халкы	29 376 265, 30 169 923, 30 960 655 һәм 31 749 763
Авыл халкы	12 187 255, 12 387 061, 12 572 937 һәм 12 746 359
Демократия индексы	3,51
BTI Governance Index	2,52, 3,97, 4,07, 4,02, 4,26, 4,43, 5 һәм 4,95
BTI Status Index	2,79, 3,23, 3,95, 4,22, 4,07, 3,53, 3,75, 4,04 һәм 3,8
Социаль медиаларда күзәтүчеләре	81 109
Туым күрсәткече	28,078, 27,732, 27,367 һәм 27,035
Үлем күрсәткече	4,301, 5,239, 4,753 һәм 4,433
Happy Planet Index score	45,3
Илнең мобиль коды	418
Илнең телефон коды	+964
Халыкара префикс	0
Гадәттән тыш хәлләрдә ярдәм телефоны	112, 104, 115, 122 һәм 1-0-0[d]
Номер тамгасы коды	IRQ
Диңгездәге идентификацияләү номеры	425
Монда җирләнгәннәр төркеме	Төркем:Гыйракта җирләнгәннәр[d]
Бу якта төшерелгән фильмнар төркеме	Төркем:Гыйракта төшерелгән фильмнар[d]
Гыйрак Викиҗыентыкта

Милләтләрe

Гарәпләр (75 %—80 %), көрдләр (15 %—20 %), төрекмәннәр (5 %), халдейлар, әссүриялеләр, иранлылар, әрмәннәр.

Дин

Рәсми динe: ислам: шигыйләр (гарәпләр) һәм сөнниләр (гарәпләр, төрекмәннәр һәм көрдләр). Башка диннәр: христианлык, яһүд дине, бәһаи, язидләр. Ислам ил халкының 95 % ы арасында таралган дин булып тора. Мөселман булмаган кешеләр (нигездә, Ассирия христианнары) халыкның 5 % ын тәшкил итә. Гыйракның христианнар җәмгыяте 2000 елга якын яши, һәм аларның күбесе Месопотамия ассириялеләреннән килеп чыккан. Мөселманнарның 65 % ы — шигыйлар, 35 % ы — сөнниләр. Гыйракта шигыйлар өчен изге булган ике урын — Нәҗәф һәм Кәрбәла бар.

• Гыйракта ислам

Тариx

Бoрынгы тариx

Гыйрак (Месопотамия) — дөньяның иң борынгы цивилизацияләре барлыкка килгән урын. Бу өлкәдә шумер, бабил, Әссүрия дәүләтләре урнашкан булган. Хәзерге Гыйрак җирләре Фарсы империясе, Искәндәр империясе сoставына кергән.

Урта гасырлар

VII гасырда Гыйрак җирләрен гарәпләр яулап алалар. Бу җирләр Гарәп Хәлифәлеге составына кертелә. 1534 елдан Гыйрак Гoсманлы дәүләте сoставында.

Яңа гасырлар

• 1915 елда Гыйракны Британия империясе басып ала.
• 1932 елга кадәр Милләтләр лигасы контролендә.
• 1932 елда бәйсезлек игълан ителә.
• 1979 елда Сәддам Хөсәен Гыйракның башы була.
• 1980 елның 22 сентябрендә — Сәддам Хөсәен гаскәрләре Иранга һөҗүм итә, Гыйрак Иран белән сугыш башлый.
• 1990 елда Гыйрак Күвәйткә һөҗүм итә.

Хәзерге Гыйрак

2003 елында Джордж Буш администрациясе Гыйракка каршы сугыш башлый. Багдадны көрәшсез алалар. Гыйракка каршы НАТО коалициясе составына Бөек Британия, АКШ, Австралия, Польша һәм башка дәүләтләр була. Алар үз гаскарләрен Гыйракка җибәрәләр.

• 2003 елның 7 апрелендә — АКШ гаскәрләре Гыйрак-ның башкаласы Багдадка керәләр.

Сәясәтe

Сугышка кәдәр Гыйрак бер партияле (Баас партиясе) дәүләт булган. Сугыштан соң Гыйракта мәҗлис әл-ватани (Милли Мәҗлес) оештырыла. Ул 250 урынлык. Әмма бу оешмада хәким юк. Реаль хакимият рухи лидерлар кулында. Алар арасында: аятоллаһ Али әл-Систани.

Дәүләт гимны

Мәүтыйни (مَوْطِنِيْ, Ватаным) — Гыйракның бүгенге гимны. Аның текстын Фәләстыйн шагыйре Ибраһим Тукан 1934 елда язган булган. Иркенләп җырлана торган көй дә иҗат ителгәч, бу җыр бик тиз бөтен гарәп дөньясына таралган. Сүрия һәм Әл-Җәзаир аны бүген дә үзләренең рәсми-дәүләти булмаган халык гимны дип саныйлар.

مَوْطِنِيْ مَوْطِنِيْ اَلْجَلَالُ وَالْجَمَالُ وَالسَّنَاءُ وَالْبَهَاءُ فِيْ رُبَاكْ فِيْ رُبَاكْ وَالْحَيَاةُ وَالنَّجَاةُ وَالْهَنَاءُ وَالرَّجَاءُ فِيْ هَوَاكْ فِيْ هَوَاكْ هَلْ أَرَاكْ هَلْ أَرَاكْ سَالِماً مُنَعَّماً وَ غَانِماً مُكَرَّماً سَالِماً مُنَعَّماً وَ غَانِماً مُكَرَّماً هَلْ أَرَاكْ فِيْ عُلَاكْ تَبْلُغُ السِّمَاكْ تَبْلُغُ السِّمَاكْ مَوْطِنِي مَوْطِنِيْ مَوْطِنِيْ مَوْطِنِيْ اَلشَّبَابُ لَنْ يَّكِلَّ هَمُّهُ أنْ يَّسْتَقِلَّ أَوْ يَبِيْد أَوْ يَبِيْد نَسْتَقِيْ مِنَ الرَّدَى وَلَنْ نَّكُوْنَ لِلْعِدَى كَالْعَبِيْد كَالْعَبِيْد لَا نُرِيْد لَا نُرِيْد ذُلَّنَا الْمُؤَبَّدَا وَعَيْشَنَا الْمُنَكَّدَا لَا نُرِيْد بَلْ نُعِيْد مَجْدَنَا التَّلِيْد مَجْدَنَا التَّلِيْد مَوْطِنِيْ مَوْطِنِيْ مَوْطِنِيْ مَوْطِنِيْ اَلْحُسَامُ وَ الْيَرَاعُ لَا الْكَلَامُ وَالنِّزَاعُ رَمْزُنَا رَمْزُنَا مَجْدُنَا وَ عَهْدُنَا وَوَاجِبٌ مِّنَ الْوَفَاء يَهُزُّنَا يَهُزُّنَا عِزُّنَا عِزُّنَا غَايَةٌ تُشَرِّفُ وَ رَايَةٌ تُرَفْرِفُ يَا هَنَاكْ فِيْ عُلَاكْ قَاهِراً عِدَاكْ قَاهِراً عِدَاكْ مَوْطِنِيْ مَوطِنِيْ

Ватаным, Ватаным, Гүзәллегең, бөеклегең, дан-шөһрәтең һәм зиннәтең — Тауларда, тауларда, Тормыш-хәят һәм ирегең, куанычың һәм өметең Һаваңда, һаваңда — Насыйпмы бу миңа? Хозурың хәвефсезлектә, хөрмәтең иминлектә, Хозурың хәвефсезлектә, хөрмәтең иминлектә Насыйпмы? Бу намың Тәблигъ булсын күктә, тәблигъ булсын күктә, Ватаным, Ватаным! Ватаным, Ватаным, Армый-талмый әзер яшьләр азатлык дип җан атарга Йә шәһит булмакка, Үлем суын эчсәләр дә, буйсынмаслар дошманнарга, Түнмәсләр коллыкка — Мәңгелек хурлыкка. Рухсызланмам,риза булмам аяныч яшәмәккә, Рухсызланмам,риза булмам аяныч яшәмәккә. Иҗтиһад кылганым — Даның тергезмәккә, даның тергезмәккә, Ватаным, Ватаным. Ватаным, Ватаным, Үткен кылыч, очлы каләм, сафсата һәм бәхәс түгел, — Байрагым һәм туграм. Намусым дип, иманым дип, бурыч дип атлыга күңел — Бу минем вазифам. Безнең дан, безнең дан — Без кадерләгән максатта, күк бизәгән байракта, Без кадерләгән максатта, күк бизәгән байракта. Куәтле рух-җаның, Дошманны җиңеп атла, дошманны җиңеп атла, Ватаным, Ватаным.

Watanım, Watanım, Güzällegeñ, böyeklegeñ, dan-şöhräteñ häm zinnäteñ — Tawlarda, tawlarda, Tormış-xäyät häm iregeñ, quanıçıñ häm ömeteñ Hawañda, hawañda — Nasıypmı bu miña? Xozurıñ xäwefsezlektä, xörmäteñ iminlektä, Xozurıñ xäwefsezlektä, xörmäteñ iminlektä Nasıypmı? Bu namıñ Täbliğ bulsın küktä, täbliğ bulsın küktä, Watanım, Watanım! Watanım, Watanım, Armıy-talmıy äzer yäşlär azatlıq dip can atarğa Yä şähit bulmaqqa, Ülem suın eçsälär dä, buysınmaslar doşmannarğa, Tünmäslär qollıqqa — Mäñgelek xurlıqqa. Ruxsızlanmam,riza bulmam ayanıç yäşämäkkä, Ruxsızlanmam,riza bulmam ayanıç yäşämäkkä. İctihad qılğanım — Danıñ tergezmäkkä, danıñ tergezmäkkä, Watanım, Watanım. Watanım, Watanım, Ütken qılıç, oçlı qäläm, safsata häm bäxäs tügel, — Bayrağım häm tuğram. Namusım dip, imanım dip, burıç dip atlığa küñel — Bu minem wazifam. Bezneñ dan, bezneñ dan — Bez qäderlägän maqsatta, kük bizägän bayraqta, Bez qäderlägän maqsatta, kük bizägän bayraqta. Quätle rux-canıñ, Doşmannı ciñep atla, doşmannı ciñep atla, Watanım, Watanım.

Хор башкаруында:
[[1]]

Административ бүленеш

Гыйракның муһафазаһлары

Гыйрак 18 муһафазага бүленгән.

№	Муһафазаһ	Мәркәз	Мәйдан, км²	Халык саны, кеше (2011)	Тыгызлык, кеше/км²
1	Багдад	Багдад	734	7 055 200	9611,99
2	Сәлах-әд-Дин	Тикрит	24 751	1 408 200	56,89
3	Диялә	Баакуба	19 076	1 443 200	75,66
4	Вәсит	Әл-Кут	17 153	1 210 600	70,58
5	Майсан	Әл-Амара	16 072	971 400	60,44
6	Бәсрә	Бәсрә	19 070	2 532 000	132,77
7	Ди-Кар	Ән-Нәсирия	12 900	1 836 200	142,34
8	Мутанна	Әс-Сәмәвә	51 740	719 100	13,90
9	Кадисия	Әд-Дивания	8153	1 134 300	139,13
10	Бабил	Хилла	6468	1 820 700	281,49
11	Кәрбәлә	Кәрбәлә	5034	1 066 600	211,88
12	Нәҗаф	Ән-Нәҗаф	28 824	1 285 500	44,60
13	Әнбар	Әр-Рамади	138 501	1 561 400	11,27
14	Найнава	Мосул	37 323	3 270 400	87,62
15	Дәһук	Дәһук	6553	1 128 700	172,24
16	Әрбил	Әрбил	14 471	1 612 700	111,44
17	Кәркүк	Кәркүк	10 282	1 395 600	135,73
18	Сөләймания	Сөләймания	17 023	1 878 800	110,37
	Барлыгы		434 128	33 330 600	76,78

Сылтамалар

• Coalition Provisional Authority 2004 елның 29 март көнендә архивланган.
• Arab Gateway: Iraq 2016 елның 10 июнь көнендә архивланган.
• BBC News Country Profile: Iraq
• CIA information on Iraq 2007 елның 9 май көнендә архивланган.
• Indepth Analysis of the Gulf War 2004 елның 26 сентябрь көнендә архивланган.
• Bush in Baghdad
• Iraq News 2019 елның 3 ноябрь көнендә архивланган.
• On a Small Bridge in Iraq(үле сылтама)

Шулай ук карагыз

• Гыйрак һәм Сүрия Ислам дәүләте‎