Ырынбур өлкәсе

Ырынбу́р өлкәсе́ – Россия Федерациясенең Европа өлеше субъекты. Идел буе федераль округына керә. ЮНЕСКО билгеләнмәсе буенча Урта Азия географик өлкәсенә керә. Өлкә үзәге – Ырынбур шәһәре.

Ырынбур өлкәсе
Байрак	Илтамга[d]
Нигезләнү датасы	7 декабрь 1934
Рәсми исем	Оренбургская область
... хөрмәтенә аталган	Ырынбур һәм Валерий Чкалов[d]
Дөнья кисәге	Азия
Дәүләт	Россия
Башкала	Ырынбур
Административ-территориаль берәмлек	Россия
Сәгать поясы	YEKT[d] һәм Азия/Екатеринбург[d]
Геомәгълүматлар	Data:Russia/Orenburg Oblast.map
Хөкүмәт башлыгы	Денис Паслер
Башкарма хакимият	Губернатор Оренбургской области[d]
Канунбирү органы	Законодательное собрание Оренбургской области[d]
Халык саны	1 828 655 (2024)
Административ бүленеше	Абдулла районы, Адамовка районы, Акболак районы, Александровка районы, Әсәкәй районы, Биләй районы, Богырыслан районы, Бозаулык районы, Гай районы, Домбаровский районы, Илек районы, Кваркено районы, Кызыл Гвардия районы, Куандык районы, Корманай районы, Мәтешкин районы, Яңа Орск районы, Новосергиевка районы, Октябрьское районы, Ырынбур районы, Первомайский районы, Переволоцки районы, Пономарёвка районы, Сакмар районы, Сарыкташ районы, Светлый районы, Тоз-Түбә районы, Сорочинск районы, Ташлы районы, Тук районы, Төлген районы, Шарлык районы һәм Ясный районы
Нәрсә белән чиктәш	Сарытау өлкәсе, Самар өлкәсе, Татарстан, Чиләбе өлкәсе, Куштанай өлкәсе, Актүбә өлкәсе, Көнбатыш Казакъстан өлкәсе һәм Башкортстан
Әүвәлгесе	Урта Идел крае
Кулланылган тел	рус теле
Мәйдан	123 702 км²
Рәсми веб-сайт	orenburg-gov.ru​(рус.)
Җирле телефон коды	353
Номер тамгасы коды	56
Монда җирләнгәннәр төркеме	[d]
Объектның күренешләре өчен төркем	[d]
Ырынбур өлкәсе Викиҗыентыкта

География

Чиктәшлек

Як	Россия субъекты
Төньяк-көнбатыш	Татарстан
Төньяк	Башкортстан
Төньяк-көнчыгыш	Чиләбе өлкәсе
Көнчыгыш Көньяк	Казакъстан
Көнбатыш	Самар өлкәсе

Ырынбур өлкәсе Көнчыгыш Европа тигезлегенең көньяк-көнчыгыш өлешендә урнаша. Өлкәнең көнчыгыштан көнбатышка озынлыгы — 755 км, төньяктан көньякка — 425 км. Өлкәнең көнбатышын Төп сырт калкулыгы биләп тора, өлкәнең көнчыгышын Урал арты тигезлеге һәм Тургай платосының кырые биләп торалар.

Климат

Климат — кискен континенталь. Гыйнварның уртача температурасы — -14...-18°С, июльнең уртача температурасы — +19...22°С. Урта ел явымнар саны 300—450 мм.

Гидрогорафия

Төп елгалар — Җаек (2428 км), Сакмар (798 км), Иләк (623 км), Самар (594 км).

Тарих

Хәзерге Ырынбур өлкәсе территориясе Pəcəй империясе составына XVIII гасырның 30-елларында керә.

1743 елда Ырынбур чик буе ныгытмасы нигезләнә. 1744 елда Ырынбур губернасы оештырыла. Губерна составында хәзерге Казакъстан, Башкортстан, Чиләбе һәм Самар өлкәсенең территорияләре булган.

1928 елда Ырынбур губернасы юкка чыгарыла, ә территориясе Урта Идел өлкәсе составына кертелә. 1934 елның 7 декабрендә БҮБК Президиумы Ырынбур өлкәсен оештыру турында карар кабул итә. 1938 елның 26 декабрендә, ССРБ Югары Советы Президиумы указы буенча, Ырынбургка Чкалов исеме бирелә, ә Ырынбур өлкәсенә Чкалов өлкәсе исеме бирелә. 1957 елда шәһәргә һәм өлкәгә тарихи исем кайтарыла.

Административ бүленеш

Районнар

Абдулла районы Адамовка районы Акболак районы Александровка районы Әсәкәй районы Беляевка районы Богырыслан районы Бозаулык районы Гай районы Грачевка районы Домбаровский районы Иләк районы

Кваркено районы Кызыл Гвардия районы Куандык районы Корманай районы Матвеевка районы Яңа Орск районы Новосергиевка районы Октябрьское районы Ырынбур районы Первомайский районы Переволоцкий районы Пономаревка районы

Сакмар районы Сарыкташ районы Светлый районы Северное районы Тоз-Түбә районы Сорочинск районы Ташлы районы Тук районы Төлген районы Шарлык районы Ясный районы

Шәһәр округлары

1. Ырынбур
2. Богырыслан
3. Бозаулык
4. Гай
5. Медногорск
6. Новотроицк
7. Орски
8. Сорочинск
9. Комаровский штп-ы ябык административ-территориаль берәмлеге

Халык

Милли состав

Халык	1939		1959		1970		1979		1989		2002		2010
	К. с.	%	К. с.	%	К. с.	%	К. с.	%	К. с.	%	К. с.	%	К. с.	%
руслар	1 159 573	69,2%	1 296 458	70,9%	1 472 328	71,8%	1 512 500	72,4%	1 568 442	72,3%	1 611 509	73,9%	1 519 525	75,9%
татарлар	104 843	6,3%	120 9441	6,6%	145 373	7,1%	151 383	7,2%	158 564	7,3%	165 967	7,6%	151 492	7,6%
казакълар	71 444	4,3%	77 708	4,2%	93 214	4,2%	98 612	4,7%	111 477	5,1%	125 568	5,8%	120 262	6,0%
украиннар	152 146	9,1%	128 541	7,0%	113 064	5,5%	104 971	5,0%	102 017	4,7%	76 921	3,5%	49 610	2,5%
башкортлар	22 484	1,3%	30 126	1,6%	37 501	1,8%	43 269	2,1%	53 339	2,5%	52 685	2,4%	46 696	2,3%
мордва	115 858	6,9%	95 042	5,2%	92 215	4,5%	80 611	3,9%	68 879	3,2%	52 458	2,4%	38 682	1,9%
башкалар	50 320	3,0%	80 662	4,4%	96 281	4,7%	96 804	4,6%	107 974	5,0%	94 443	4,3%	106 805	5,3%
барлык	1 676 668	100.0%	1 829 481	100.0%	2 049 976	100.0%	2 088 150	100.0%	2 170 692	100.0%	2 179 551	100.0%	2 033 072	100.0%

Искәрмәләр:
¹ Кырым татарлары белән

Торак пунктлары

Ырынбур өлкәсенең эре торак пунктлары

Ырынбур Орск	№	Шәһәр	Халык саны	№	Шәһәр	Халык саны	Сорочинск
	1	Ырынбур	546 987	11	Абдулино	20 183
	2	Орски	239 752	12	Ясный	17 365
	3	Новотроицк	98 184	13	Саракташ	17 235
	4	Бозаулык	82 655	14	Акболак	13 918
	5	Богырыслан	49 737	15	Олы Новосергиевка	13 737
	6	Гай	38 302	16	Икенче Тук	13 197
	7	Сорочинск	29 260	17	Новоорск	11 295
	8	Тоз-Түбә	28 369	18	Иләк	9 760
	9	Медногорск	27 290	19	Переволоцкий	9 598
	10	Кувандык	26 176	20	Тюльган	8 959
2010 елның җанисәбе буенча

Икътисад

Төп тармаклары — ягулык сәнәгате, кара һәм төсле металлургия, химик, нефтехимик һәм азык-төлек тармаклары. Ырынбур өлкәсе территориясендә Ырынбур газ-конденсат чыганагы бар. Өлкә территориясендә нефть (Урал алды), тимер, бакыр һәм никель рудалары, азбис чыгарыла. Иң зур ширкәтләре — «Оренбургнефть», «Оренбурггазпром», «Орскнефтеоргсинтез», «Оренбург минераллары» җитештерү берләшмәләре, «Уральская сталь» (Новотроицк), «Южуралникель» (Орск) акционерлык җәмгыятьләре, Орск җиңел металл конструкцияләр заводы, Медногорск бакыр-күкерт комбинаты, Гай тау-баету комбинаты.

Өлкәдә туганнар

• Муса Җәлил — татар язучысы
• Хәлил Әбҗәлилов — Г.Камал исемендәге Татар дәүләт академия театры артисты, Г.Тукай исемендәге Дәүләт бүләге лауреаты, СССРның халык артисты.
• Виктор Черномырдин — СССР һәм Pəcəй дәүләт эшлеклесе, Pəcəй Министрлар Кабинеты рәисе (1992—1993), Pəcəй хөкүмәте рәисе (1993—1998), Pəcəй президенты киңәшчесе (2009—2010)
• Габдулла Амантай - язучы
• Мөхәммәтша Бурангулов - халык чәчәне
• Әмир Абдразаков (1934-2008) - кинорежиссёр, Салават Юлаев премиясе лауреаты (2006).
• Диана Рәхимова - Pəcəй кино һәм театр артисты
• Рафаэль Хәмзин (1976, Медногорск) — Росстандартның БР буенча дәүләт күзәтчелеге башлыгы.
• Илшат Шабаев (1978, Александровка районы) — биюче, телепроектларда җиңүче (2005, 2014).
• Рәшит Гобәйдуллин (1931, Орск районы - 2000, Мәскәү) — композитор.

Моны да карагыз

• Ырынбур губернасы