Новороссийск (рус. Новороссийск, адыг. Цӏэмэз) — Россия шәһәре, Краснодар краеның халык саны буенча өченче шәһәр.

Новороссийск
рус. Новороссийск
Байрак[d]
Нигезләнү датасы 1838
Сурәт
Рәсми исем Новороссийск
Дәүләт  Россия[1]
Нәрсәнең башкаласы Муниципальное образование город Новороссийск[d][1], Черноморская Советская Республика[d], Черноморский округ[d], Кара диңгез гөбернәсе һәм Черноморский округ[d]
Административ-территориаль берәмлек Муниципальное образование город Новороссийск[d][1]
Сәгать поясы UTC+03:00
Хөкүмәт башлыгы Владимир Ильич Синяговский[d]
Халык саны 960 (1853)[2],
434 (1866)[2],
1862 (1870)[2],
1622 (1873)[2],
7271 (1882)[3],
22 319 (1896)[4],
16 897 (1897)[2],
43 000 (1906)[2],
46 000 (1913)[5],
47 700 (1923)[5],
67 941 (1926)[6],
82 900 (1931)[5],
95 240 (1939)[7],
96 500 (1941)[2],
1209 (1943)[2],
93 461 (1959)[8],
123 000 (1967)[5],
132 744 (1970)[9],
141 000 (1973)[5],
150 000 (1975)[10],
150 000 (1976)[11],
159 135 (1979)[12],
168 000 (1982)[13],
176 000 (1985)[2],
179 000 (1986)[11],
179 000 (1987)[14],
185 938 (1989)[15],
188 000 (1990)[16],
189 000 (1991)[17],
190 000 (1992)[17],
192 000 (1993)[11],
194 000 (1994)[11],
203 000 (1995)[17],
204 000 (1996)[17],
204 000 (1997)[18],
205 000 (1998)[17],
204 300 (1999)[19],
203 300 (2000)[20],
203 300 (2001)[17],
232 079 (2002)[21],
232 100 (2003)[5],
231 500 (2004)[22],
231 100 (2005)[23],
230 700 (2006)[24],
229 200 (2007)[25],
227 900 (2008)[26],
228 243 (2009)[27],
241 952 (2010)[28],
241 800 (2011)[29],
246 687 (2012)[30],
251 013 (2013)[31],
256 580 (2014)[32],
262 250 (2015)[33],
266 977 (2016)[34],
270 774 (2017)[35],
273 278 (2018)[36],
275 197 (2019)[37],
274 956 (2020)[38],
262 293 (2021)[39],
261 626 (2023)[40]
Диңгез дәрәҗәсе өстендә биеклек 10 метр
Кардәш шәһәр Вальпараисо[41], Күстәнҗә[42], Гейнсвил[43], Плимут[44][45][46], Ливорно[47], Хихон[48], Пула[49], Брест[50][51], Варна[d][52], Самсун[53], Сур[d][54], Хуандао[d][55], Казашко[56], Гавар[d][57], Хант-Манси — Югра автономияле округы[58] һәм Фәрганә
Бүләкләр
Мәйдан 81,1 ± 0,1 км²
Почта индексы 353900–353925
Рәсми веб-сайт admnvrsk.ru(рус.)
Харита сурәте
Һәйкәлләр исемлеге Список памятников культурного наследия Новороссийска[d]
Җирле телефон коды 8617
Монда җирләнгәннәр төркеме [d]
Карта
 Новороссийск Викиҗыентыкта

Халык саны — 241 788 кеше, буйсындырылган торак пунктлары белән — 298 068 кеше.[59]

География

үзгәртү

Шәһәр Кара диңгезнең туңмый торган тирән сулы Цемес бухтасы яры 25 километр буйлап сузылган, Краснодардан 136 километр ераклыкта урнашкан. Новороссийск — эре транспорт үзәге. Шәһәрдә Россиянең һәм Кара диңгездә урнашкан иң эре порты урнаша; Краснодар — Новороссийск тимер юлының соңгы пункты, шоссе юллары төене. Россия хәрби-диңгез флотының базасы.

Климат

үзгәртү
Новороссийск климаты
Күрсәткеч Гый Фев Мар Апр Май Июн Июл Авг Сен Окт Ноя Дек Ел
Уртача максимум, °C 6,1 5,7 8,7 14,1 19,2 23,7 27,4 27,0 22,3 17,0 11,2 7,0 15,8
Уртача температура, °C 4,3 3,7 6,5 11,6 16,5 21,1 24,8 24,6 20,1 14,8 9,2 5,3 13,6
Уртача минимум, °C 2,4 1,6 4,1 8,7 13,4 18,4 22,0 21,8 17,4 12,4 7,1 3,3 11,1
Явым-төшем нормасы, мм 93 78 73 65 61 72 54 59 62 75 92 104 888
Чыганак: Метеостатистика Краснодарского края

Сәгать поясы

үзгәртү
 

Новоросийск халыкара стандарт буенча Moscow Time Zone (MSK/MSD) сәгать поясында урнаша. Бу сан, UTC системасы буенча исәпләгәндә, +4:00 гә тигез.

 
Новороссийск күренеше

Новороссийск 1838 елда Суҗук-Кале исемле төрек ныгытмамсы калдыклары урынында нигезләнгән. 1853—56 еллардагы Кырым сугышы вакытында инглиз-француз эскадрасы тарафыннан җимереп бетерелә; 1860 елда юкка чыгырыла.

1866 елда торгызыла, шәһәр статусын ала һәм яңа оешкан Кара диңгез округының административ үзәге итеп билгеләнә. 1896 елданКара диңгез губернасының административ үзәге.

Шәһәрнең алдагы үсеше Екатеринодар — Новороссийск тимер юлы (1888 елда төзелә) һәм диңгез порты төзелеше (1896) белән бәйле.

Ватандашлар сугышы вакытында шәһәр каты сугышлар аренасы булып торган.

Бөек Ватан сугышы вакытында шәһәрнең өлеше алман-фашист гаскәрләре тарфыннан алынган (сентябрь 1942). 1943 елның 4 февраленә карышы төндә, Станичка бистәсе янында (Новороссийскидан көньяграк) диңгезчеләр десанты төшкән һәм плацдармны алган (соңрак — "Кече Җир", (Малая Земля)). 1943 елның 16 сентябрендә азат ителә.

1973 елда шәһәргә каһарман шәһәр дәрәҗәсе бирелә.

1897[60] 1913[61] 1926[61] 1939[61] 1959[62] 1970[63] 1979[64] 1989[65] 2002[66] 2010[59]
16 897 ~46 000 ~66 200 ~95 200 93 461 132 744 159 135 185 938 232 079 241 788

Милли состав (2002): руслар — 86,0%, әрмәннәр — 4,3%, украиннар — 3,6%, татарлар — 1,3%.[67]

Административ бүленеш

үзгәртү

Новороссийск 5 районга бүленә:

  • Үзәк районы
  • Көнчыгыш районы
  • Көньяк районы
  • Новороссийск районы
  • Диңгез буе районы

Галерея

үзгәртү

Панорама

үзгәртү
Адмирал Серебряков яр буе урамы панорамасы

Кардәш шәһәрләр

үзгәртү

Кызыклы фактлар

үзгәртү

1797—1802 елларда Новороссийск исемен Украинадагы Днепр шәһәре йөрткән.[68]

Искәрмәләр

үзгәртү
  1. 1,0 1,1 1,2 ОКТМО. 185/2016. Южный ФО
  2. 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 2,5 2,6 2,7 2,8 Население Новороссийска
  3. Новороссийск – от укрепления к губернскому городу // А. Герасименко, С. Санеев.- Краснодар: Эдви.- 1998.- С. 167-169.
  4. Энциклопедический словарь / изд. Ф. А. Брокгауз, И. А. Ефрон; под ред. К. К. Арсеньева, Ф. Ф. Петрушевского: Т. XXI: Нибелунги- Нэффцеръ.- Санкт-Петербург: Типо-Литография И. А. Ефрона, 1897.- 480 с.: ил.
  5. 5,0 5,1 5,2 5,3 5,4 5,5 Народная энциклопедия «Мой город». Новороссийск
  6. Поселенные итоги переписи 1926 года по Северо-Кавказскому краюРостов-на-Дону.
  7. Великая Отечественная война. Юбилейный статистический сборник. 2015
  8. Всесоюзная перепись населения 1959 года. Численность городского населения РСФСР, её территориальных единиц, городских поселений и городских районов по полуДемоскоп Weekly.
  9. Всесоюзная перепись населения 1970 года Численность городского населения РСФСР, ее территориальных единиц, городских поселений и городских районов по полу.Демоскоп Weekly.
  10. Российский статистический ежегодник, 1998 год
  11. 11,0 11,1 11,2 11,3 Российский статистический ежегодник. 1994
  12. Всесоюзная перепись населения 1979 года Численность городского населения РСФСР, ее территориальных единиц, городских поселений и городских районов по полу.Демоскоп Weekly.
  13. Народное хозяйство СССР 1922-1982 (Юбилейный статистический ежегодник)
  14. Народное хозяйство СССР за 70 летМосква: ЦСУ РСФСР. — 766 бит
  15. Всесоюзная перепись населения 1989 г. Численность городского населения РСФСР, ее территориальных единиц, городских поселений и городских районов по полу
  16. Российский статистический ежегодник.2002 : Стат.сб. / Госкомстат России. – М. : Госкомстат России, 2002. – 690 с. – На рус. яз. – ISBN 5-89476-123-9 : 539.00.
  17. 17,0 17,1 17,2 17,3 17,4 17,5 Российский статистический ежегодник. 2001
  18. Российский статистический ежегодник. 1997 год
  19. Российский статистический ежегодник. 1999 год
  20. Российский статистический ежегодник. 2000 год
  21. Всероссийская перепись населения 2002 года. Численность населения субъектов Российской Федерации, районов, городских поселений, сельских населённых пунктов - райцентров и сельских населённых пунктов с населением 3 тысячи и более
  22. Российский статистический ежегодник. 2004 год
  23. Российский статистический ежегодник, 2005 год
  24. Российский статистический ежегодник, 2006 год
  25. Российский статистический ежегодник, 2007 год
  26. Российский статистический ежегодник, 2008 год
  27. Численность постоянного населения Российской Федерации по городам, посёлкам городского типа и районам на 1 января 2009 года
  28. Всероссийская перепись населения 2010 года. Том 1, таблица 4. Численность городского и сельского населения по полу по Краснодарскому краю
  29. Города с численностью населения 100 тысяч человек и более на 1 января 2011 года
  30. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям. Таблица 35. Оценка численности постоянного населения на 1 января 2012 года
  31. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2013 года. Таблица 33. Численность населения городских округов, муниципальных районов, городских и сельских поселений, городских населённых пунктов, сельских населённых пунктовРосстат, 2013. — 528 бит
  32. Оценка численности населения на 1 января 2014 года по муниципальным образованиям Краснодарского края
  33. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2015 года
  34. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2016 года — 2018.
  35. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2017 годаМосква: Росстат, 2017.
  36. Оценка численность населения на 1 января 2018 года по муниципальным образованиям Краснодарского края
  37. Оценка численности населения на 1 января 2019 года по муниципальным образованиям Краснодарского края
  38. Оценка численность населения на 1 января 2020 года по муниципальным образованиям Краснодарского края
  39. Итоги Всероссийской переписи населения 2020 года (по состоянию на 1 октября 2021 года)
  40. Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2023 года (с учётом итогов Всероссийской переписи населения 2020 г.) — 2023.
  41. https://admnvrsk.ru/o-gorode/goroda-pobratimy/valparaiso-chili/
  42. https://admnvrsk.ru/o-gorode/goroda-pobratimy/konstantsa-rumyniya/
  43. https://admnvrsk.ru/o-gorode/goroda-pobratimy/geynzvill-ssha/
  44. http://www.visitoruk.com/Plymouth/20th-century-T1342.html
  45. https://www.plymouthherald.co.uk/whats-on/whats-on-news/plymouths-twin-cities-charming-things-3667510
  46. https://admnvrsk.ru/o-gorode/goroda-pobratimy/plimut-velikobritaniya/
  47. https://admnvrsk.ru/o-gorode/goroda-pobratimy/livorno-italiya/
  48. https://admnvrsk.ru/o-gorode/goroda-pobratimy/khikhon-ispaniya/
  49. https://admnvrsk.ru/o-gorode/goroda-pobratimy/pula-khorvatiya/
  50. https://admnvrsk.ru/o-gorode/goroda-pobratimy/brest-belarus/
  51. https://city-brest.gov.by/ru/pobratim-ru/
  52. https://admnvrsk.ru/o-gorode/goroda-pobratimy/varna-bolgariya/
  53. https://admnvrsk.ru/o-gorode/goroda-pobratimy/samsun-turtsiya/
  54. https://admnvrsk.ru/o-gorode/goroda-pobratimy/tir-sur-livan/
  55. https://admnvrsk.ru/o-gorode/goroda-pobratimy/novyy-rayon-zapadnogo-poberezhya-goroda-tsindao-provintsii-shandun-kitayskaya-narodnaya-respublika/
  56. https://admnvrsk.ru/o-gorode/goroda-pobratimy/s-kazashko-varnenskogo-rayona-bolgarii/
  57. https://admnvrsk.ru/o-gorode/goroda-pobratimy/gavar-armeniya/
  58. https://admnvrsk.ru/o-gorode/goroda-pobratimy/khanty-mansiysk-khanty-mansiyskiy-avtonomnyy-okrug/
  59. 59,0 59,1 архив күчермәсе, archived from the original on 2011-06-27, retrieved 2013-12-04 
  60. Населенныя мѣста Россійской Имперіи въ 500 и болѣе жителей. Санктъ-Петербургъ, 1905.
  61. 61,0 61,1 61,2 http://www.mojgorod.ru/saratov_obl/hvalynsk/
  62. 1959 елның Бөтенсоюз җанисәбе. РСФСР, аның территориаль берәмлекләренең, шәһәр җирлекләренең һәм шәһәр районнарының җенес буенча халык саны
  63. 1970 елның Бөтенсоюз җанисәбе. РСФСР, аның территориаль берәмлекләренең, шәһәр җирлекләренең һәм шәһәр районнарының җенес буенча халык саны
  64. 1979 елның Бөтенсоюз җанисәбе. РСФСР, аның территориаль берәмлекләренең, шәһәр җирлекләренең һәм шәһәр районнарының җенес буенча халык саны
  65. 1989 елның Бөтенсоюз җанисәбе. РСФСР, аның территориаль берәмлекләренең, шәһәр җирлекләренең һәм шәһәр районнарының җенес буенча халык саны
  66. 2002 елгы Бөтенроссия җанисәбе. РФ, аның территориаль берәмлекләренең, шәһәр җирлекләренең һәм шәһәр районнарының җенес буенча халык саны
  67. 2002 ел сан алу базасы, archived from the original on 2019-07-12, retrieved 2013-12-04 
  68. http://enc.mail.ru/article/1900407474(үле сылтама)