Tatarstan
Tatarstan — Könçığış Awrupada urnaşqan, Räsäy Federatsiäse belän berläşkän häm Räsäy Federatsiäse subyektı bulğan demokratik xoquqıy däwlät (cömhüriät) [1]. Tatarstan Konstitutsiäse, Räsäy Federatsiäse häm Tatarstan arasındağı maxsus şärtnämä nigezendä Räsäy Federatsiäse belän berläşkän cömhüriät [2].
| Rusiä Federatsiäse subyektı | |||||
| Tatarstán Respúblikası
Tatarstán Cömhüriäté Татарста́н Респу́бликасы Татарста́н Җөмһүрияте́ Респу́блика Татарста́н | |||||
| |||||
| Qazan | |||||
| 44-nçe | |||||
|
- Barlığı |
67 847 km2 | ||||
|
Büläklär: |
  
| ||||
|
Xalıq sanı |
|||||
|
- Barlığı |
3803189 (2012) 55,8 keşe/km2 | ||||
|
Tulayım regional' produkt |
|||||
|
- Barlıq, ağımdağı bäjädä |
127,5 mlrd. sum
113,0 meñ sum | ||||
| İdel buyı | |||||
| İdel-Noqrat | |||||
| rus tele, tatar tele | |||||
| Röstäm Miñnexanov | |||||
|
Premyer-minister |
İldar Xalikov | ||||
|
Däwlät Sovetı räise |
Färit Möxämmätşin | ||||
| Tatarstan Respublikası gimnı | |||||
| 13, 113 | |||||
| MSK (UTC+4) | |||||
Könbatışta – Çuaşstan, Tönyaq-Könbatışta – Çirmeş İle, Tönyaqta – Kirov ölkäse, Tönyaq-Könçığışta Udmurtiä, Könçığışta Başqortstan, Könyaq-Könçığışta Irınbur ölkäse, Könyaqta Samar häm Sember ölkäläre belän çiktäş.
Tarix
үзгәртү- Töp mäqälä: Tatarstan tarixı
1550 yılda Rus patşası Yawız İvan Qazan Xanlığın basa, 1552 yılda Qazanğa kerep, tatar cirlärne Rusiä patşalığına quşa. Tatarlar fälän ğasır urıslarğa qarşı çığışlarnı yasap toralar.
1917 yılda tatar, başqort, çuaş, udmurt, çirmeş häm muqşı/erzä xalıqları berläşep, möstäqil İdel-Ural Ştatın tözilär, Sadri Maqsudi prezident bulıp saylana, däwlät qanunnarın çığara torğan «Milli Mäcles» saylana.
1918 yılda bolşeviklar İdel-Ural Ştatını xakimiäten bärep töşerälär, anıñ urınına ayırım milli “respublikalarnı” tözilär.
1920 yılda tatarlarğa bülep birelgän cir “TASSR” itep atala başlıy.
1990 yılnıñ 30 avgustında Tatarstan üz möstäqillegen iğlan itä, RSFSR Tatarstannıñ möstäqillegen tanımıy.
1991 yılnıñ iyün ayında Tatarstannıñ berençe prezident wazifasına Mintimer Şäymiev saylana.
Rusiä idäräse astına kerü
үзгәртү1992 yılnıñ 21 mart köne Tatarstan xakimiäte möstäqillek xaqında xalıq fikeren beleşü öçen Tatarstan suverenlığı turında referendum oyıştıra, häm Tatarstan xalqınıñ 61%ı üz tawışları belän möstäqillekne tanıy. 
Rusiä Federatsiäse Tatarstanğa üz ğäskärlärne kertergä ämer birä häm berazdan soñ annan baş tarta. Monıñ töp säbäplärneñ berse ul xalıqara küzätüçelär bularaq qatnaşqan Amerika senatorları belän kongressmennarınıñ qatğıy fikere bula. Şulay itep tatarlar, 500 yıl buyı Urıs däwläte tarafınnan alıp barılğan genotsidqa qaramastan üzen bäysez millät bularaq dönyanıñ ayırılğısız öleşe buluın isbatladı.
1994 yılnıñ 15 fevralendä Tatarstan häm Rusiä Federatsiäse räisläre Mintimer Şäymiev häm Boris Yeltsin illärneñ däwlät xakimiäte institutları arasında eşlär büleşü häm üzara wäqälätlär almaşu turında şartnamä tözilär.
1995 yılda Tatarstan iqtisadı üsä başladı häm Tatarstanda yäşäw sıyfatı Rusiä Federatsiäsendäge keşe yäşäwe belän çağıştırğanda küpkä yuğarıraq buluın kürsätä.
1996 häm 2001 yıllarda Şäymiev Räis wazifasına qabat saylana.
2000 yılda Rusiä konstitutsion mäxkämäse taläbe buyınça Tatarstan Respublikası Däwlät Sovetı Tatarstan konstitutsiäsen Rusiä Federatsiäse konstitutsiäsenä yaraqlaştıra, anda möstäqillek ruxı bötenläy yuğala.
2002 yılda Şäymiev Tatarlarnıñ möstäqillek häm azatlıq xıyalın satıp, 1994 yılğı Tatarstan-Rusiä Federatsiäse şartnamäsen bötenläy üzgärtep beterä.
2004 yılda Şäymiev saylawlarsız Tatarstan Respublikası prezidentı urınına qabat utırtıla.
Säyäsät
үзгәртү- Töp mäqälä: Tatarstan säyäsäte
Cömhüriät başlığı “prezident” itep atala. Prezident wazifasına berençe märtäbä Mintimer Şäymiev saylana.
2015 yılnıñ 13 sentäberendä bötenxalıq turı saylawında Röstäm Miñnexanov prezident itep saylana. 2010 yılda ul xalıq turı salawında tügel, ä Däwlät Şurasında prezident itep saylana ide.
Däwlätne “ministrlär bülmäse” başqara. Qanunnarnı çığara torğan “Däwlät Şurası” isemle närsä 100 keşedän tora, alarnıñ yartısı Räsäy Federatsiäse firqäläre äğzaları.
Qanunnarnıñ döreslegen “Konstitutsion Mäxkämä” tikşerep tora.
Milli xäräkätlärne Şäymi babay beterä, üze isä urıs patşasınıñ “Yedinaya Rossia” (Berdäm Räsäy) firqäsenä berençe äğzalar arasına kerä. Tatarstanda bütän başqa bernindi säyäsät yuq, säyäsi xäräkätlär yuq.
Büleneş
үзгәртүTatarstan 1927 yılnıñ 27 fevralendä 45 cirle idarägä bülenä. Soñraq idarä sanı 70kä citä, häm 1963 yılda 17 genä qala.
Bügenge Tatarstan 43 rayonğa bülenä: Ägerce, Alabuğa, Alekseyevsk, Älki, Älmät, Apas, Aqsubay, Aqtanış, Arça, Ätnä, Baltaç, Balıq Bistäse, Bawlı, Biektaw, Bögelmä, Bua, Çirmeşän, Çistay, Çüpräle, Kama Tamağı, Layış, Leninogorsk, Mamadış, Mendeleyev, Minzälä, Möslim, Norlat, Piträç, Kukmara, Qaybıç, Saba, Sarman, Spas, Täteş, Teläçe, Tuqay, Tübän Kama, Yaña Çişmä, Yäşel Üzän, Yuğarı Oslan, Yutazı, Zäy.
Tatarstanda:
- cömhüriät qaramağındağı 14 şähär (Alabuğa, Älmät, Aznaqay, Bawlı, Bögelmä, Bua, Çallı, Çistay, Leninogorsk, Norlat, Qazan, Tübän Kama, Yäşel Üzän, Zäy);
- cirle idarä qaramağındağı 6 şähär;
- 21 şähärdäy bistä (Möslim, Därwişlär, ...);
- 3106 awıl
bar.
Cöğräfiä
үзгәртү- Töp mäqälä: Tatarstan cäğräfiäse
thumb|right|Tatarstan xaritası
Tatarstan cömhüriäte Könçığış Awrupa tigezlegeneñ Könçığışında, İdelneñ urta wä Çulman yılğasınıñ tübän ağımında, urman häm urman-dalalı cirlärdä urnaşqan. İdel häm Çulman yılğaları üzännäre Tatarstan cirlären öç töbäkkä bülä:
- Çulman aldı (Çulmannan Tönyaqta wä İdeldän Tönyaq-Känçığışqaraq);
- Çulman aryağı (Çulmannan Könyaqtaraq);
- İdel aldı (İdeldän Könbatıştaraq).
Bu cirlär urtaça 170 m bieklektäge qalqulıqlı tigezlektän ğibarät. Çulman aldı sözäk-qalqulıqlı tigezlek, Tänyaq-Könbatışta Noqratnıñ Könyaq itäge cäyelgän. Çulman aryağı – qalqulıqlı tigezlek, Könyaq-Könçığışta Bögelmä-Bäläbäy qalqulığınıñ küpçelek öleşe, Könbatışında İdel aryağı tübänlegeneŋ Tönyaq öleşe urnaşqan. İdel aldı isä İdel buyı qalqulığınıñ Tönyaq-Könçığış öleşendä.
- Monı da qara: Tatarstan tabiğäte, Tatarstan klimatı
İqtisad
үзгәртүTatarstan bügen iqtisadi häm fänni-texnik potentsialı zur bulğan sänäğät-awıl cömhüriät: cirmay, ximiä, naft ximiäse, elekter energetikası, maşinalar tözü, ciñel sänäğät wä azıq-tölek sänäğäte, zamança awıl xucalığı alğa kitkän sanala. Tatarstan 6 iqtisadi töbäkkä bülenä:
- İdel aldı;
- Qazan;
- Çulman aldı;
- Tönyaq-Könçığış Çulman buyı;
- Könbatış Çulman aryağı;
- Könyaq-Könçığış Çulman aryağı.
Tatarstan iqtisadında – 1698,4 meñ keşe eşli (2001), şunıñ isäbendä
- sänäğättä – 435,9 meñ,
- awıl xucalığında – 242,1 meñ
- tözeleştä – 139,1 meñ
- transport wä elemtä tarmaqlarında 109,2 meñ.
Monı da qara:
Xalıq
үзгәртүCömhüriätneñ töp xalqı – Tatarlar, 52%tan artıq. Urıslarnıñ ğomumi sanı 38% çaması. Şulay uq Çuaş, Muqşı, Çirmeş, Udmurt, Başqort w.b. xalıqlar yäşi.
Ber km²'ğa 56 keşe turı kilä (2002). Şul uq yılda meñ keşegä 9,4 bala tuğan, 13,2 keşe ülgän.
Cömhüriätä urtaça ğömer ozınlığı – 67,5 yıl yəşi (2000), ş.i.:
- irlär – 61,1;
- xatın-qızlar 74,5.
Eş yäşendägelär sanı 2 122 600 keşe, yäğni ğömumi sanınnan 56,3%ı. Eşläwçelärneñ (2000):
- 14,1% – yuğarı
- 26% – hönäri urta
- 47,1% – urta
- 11,6% töp belemle.
Xalıqnıñ 73,8%ı şähärdä yäşi.
Monı da qara:
Mädäniät
үзгәртү- Töp mäqälä: Tatarstan mädäniäte
Monı da qara:
Monı da uqı
үзгәртү- Tatar xalqı
- İdel-Ural Ştatı
- Tatar teleneñ süzlege(үле сылтама)
- Tatar älifbäse(үле сылтама)
- Süzlär yazılu(үле сылтама)
- Tatar telendä cırlar (үле сылтама)
Päräwezdä
үзгәртү
- DMoz.org: Tatarstanğa bağışlanğan säxifälär 2005 елның 2 гыйнвар көнендә архивланган.
- Tatarstannıñ räsmi säxifäse 2003 елның 13 октябрь көнендә архивланган.
- ↑ http://constitution.garant.ru/region/cons_tatar/chapter/1/#block_100000 Татарстан Конституциясе, мәк. 1
- ↑ http://constitution.garant.ru/region/cons_tatar/chapter/1/#block_100000 Татарстан Конституциясе