Tatarstan sänäğäte

Tatarstan - iqtisadi häm fänni-texnik potensialı zur bulğan industrial-agrar resp-qa: neft, ximí, neft ximísı, elektr energetígı, maşínalar tözü, ciñel häm azıq-tölek sänäğäte, zamança a.x. alğa kitkän. TR 6 iqtisadi rayonğa bülenä: İdel aldı, Qazan, Kama aldı, Tönyaq-könçığış Kama buyı, Könbatış Kama aryağı, Könyaq-könçığış Kama aryağı (k. İqtisadi rayon). TR iqtisadında - 1698,4 meñ, ş.i. sänäğättä - 435,9 meñ, awıl xucalığında - 242,1 meñ, tözeleştä - 139,1 meñ, transport häm elemtä tarmaqlarında 109,2 meñ keşe eşli (2001). Tatarstan terr-yäsendä berençe sänäğät eşxanäläre - kün eşkärtü, baqır eretü manufakturları 17 yözdä barlıqqa kilä. 18-19 yözlärdä Qazan admiralteystwosına, Qazanda postaw, tuqıma citeşterü, sabın qaynatu, şäm qoyu pr-tielärenä, Bondyug awılında ximí z-dına nigez salına (k. Ximí sänäğäte) h.b. 19 yözneñ 2 nçe yartısındağı iñ ere pr-tielär: Şäm-stearin, sabın qaynatu, gölsirin citeşterü häm ximí zawodı, Alafuzovlarnıñ zawod-fabríklar häm säwdä-sänäğät şirkäte, Qazan darı zawodı. 19 yöz axırında Qazan ğubernasında 176 sänäğät pr-tiese bulıp, alarda 10,5 meñ keşe eşlägän. Sänäğät tarmağında citeşterelgän produksínıñ küp öleşe ciñel häm azıq-tölek sänäğätenä turı kilä (k. Ciñel sänäğät). Bank häm kredit uçrejdenieläre oyıştırıla, Räsäy banklarınıñ bülekläre açıla: Däwlät banqı, Dworyannar cir banqı, Krästiännär cir banqı, Räsäy-Aziä banqı, Azov-Don banqı, Petroğrad xalıqara kommersí banqı, İdel-Kama banqı h.b. İdel b-n Kamada paroxodlarnıñ daimi räweştä yöri başlawı säwdä itüne canlandırıp cibärä (k. Qawqaz wä "Merquriy", "Samolyot"). Qazan ğubernasınnan aşlıq, ağaç, ximí tarmağında citeşterelgän äyberlär, tuqıma häm kün eşlänmälär küpläp çitkä ozatıla. Oqt. rev-sísennän soñ xosusí pr-tielär däwlät milkenä äwerelä, trestlarğa berläşterelä ("Metallotrest", "Tekstiltrest", "Pişçetrest", "Silikattrest", "Elektrotrest", "Kojtrest" h.b.). Sänäğät b-n citäkçelek itü eşe TASSR Xalıq Xucalığı Sowetına tapşırıla. Xalıq xucalığın industrílaştıru yıllarında elekkege pr-tielär üzgärtep qorıla; 400 dän artığraq yaña maşína häm priborlar tözü, ximí häm ciñel sänäğät, ağaç eşkärtü pr-tieläre h.b. tarmaqlar, tözeleşneñ industriäl bazası buldırıla. Resp-qa maşínalar häm ximí äyberläre citeşterüneñ ere üzägenä äwerelä. Böyek Watan suğışı yıllarında SSSRnıñ könbatış ölkälärennän resp-qağa 70 tän artığraq sänäğät pr-tiese (Mäskäwdän S.P.Ğorbunov isem. avíasí z-dı, 230 nçı z-d, 2 nçe säğät z-dı, Woronejdan 16 nçı avíasí motorları tözü z-dı, Leningradtan Qälinin isem. maşínalar tözü z-dı, Kievtän teş däwalaw priborları f-qası h.b.) evakuasílana, şular cirlegendä küp kenä ere yaña pr-tielär oyıştırıla: Qazan tögäl maşínalar tözü zawodı, Qazan medisín instrumentları zawodı, "Elektropribor" zawodı, Çistay "Wostoq" säğät zawodı. Suğıştan soñğı yıllarda neft çığaru bik tiz üsep kitä, 1970 yılda anıñ yıllıq çığaru küläme 100 mln. t dan arta. 1943-2000 yıllarda resp-qada barlığı 2,9 mlrd. t çaması neft alına. 1990 yıl urtalarınnan yılğa urtaça 26 mln. t neft çığarıla. 1950 yıllardan sänäğätneñ tarmaq häm terr-yä strukturında citdi üzgäreşlär küzätelä: maşínalar tözü häm metall eşkärtü, priborlar tözü, elektr energetígı, neft ximísı äydäp baruçı tarmaqlarğa äwerelä. Maşína tözü qomplekslarınnan iñ ereläre: Kama automobil zawodı, Qazan avíasí citeşterü berläşmäse, Qazan motorlar tözü berläşmäse, Qazan wertolyot zawodı, Qazan qompressor maşínaları tözü zawodı, Yäşel Üzän sudnolar tözü zawodı. Elektr energetígınıñ nigezen Zäy GRESı (2400 MVt), Tübän Kama GESı (1205 MWt), Qazan, Çallı, Tübän Kama cılılıq el. stansíları (TESlar) täşkil itä. TR el. stansílarınıñ ğomumí quäte 7082 MVt (2000). Ximí häm neft ximísı sänäğäte iqtisadnıñ yuğarı üseşkä ireşkän industriäl tarmağı, ul resp-qa sänäğäte citeştergän produksínıñ 22% çamasın birä (2000). Bu tarmaq citeştergän produksínıñ töp öleşen yasalma qawçuq (39,6%), automobil şinnarı (30,1%), plastmassa b-n yasalma sumala (13%) täşkil itä. Ximí sänäğäteneñ iñ ere citeşterü qompleksları: "Orğänik sintez", "Tübänqamaneftexim", "Tübänqamaşín", S.M.Kirov isem. Yasalma qawçuq zawodı, L.Yä.Qarpov isem. Ximí zawodı, "Tasma" berläşmäse, Yaña Mendeleyev ximí zawodı ACläre. 1970-80 yıllarda citeşterüdä xärbi-sänäğät qompleksı pr-tieläre şaqtí zur urın alıp tora. Alar zamança cihazlar, yuğarı qualifikasílı injener-texnik qadrlar b-n täemin itelgän bula. 1960 yıllardan tözeleştä industriäl ısullar qullanuğa küçü näticäsendä sänäği tözeleş materialları citeşterü bik nıq tizlätelä. Jar Callyda KAMAZ juklikler ichletmesi oornachkan. TRnıñ barlıq ere şähärlärendä timer-beton bloqlar citeşterü z-dları tözelä, 1960-90 yıllarda kirpeç suğu - 1,8 tapqır, cíılma timer-beton konstruksílar häm detällär citeşterü 7 märtäbä diärlek arta. Ämma iqtisadi reforma yıllarında citeşterüneñ ğomumí küläme kisken kimi häm 1990 yılda ul 74% bulsa, 2000 yılda ni barı 18% täşkil itä. 1990 yıllardan başlap taqta-bUrıs materialları citeşterü - 4,5, eşkä yaraqlı ağaç citeşterü 3,4 tapqır kimi. 2000 yılda urman xucalığında ğına, 1998 yıl b-n çağıştırğanda, ayırım törlär buyınça citeşterü küläme 11% tan 35% qa arta. Urman, ağaç eşkärtü, sellyüloza-qäğäz sänäğätendä ağaçnı eşkärtü texnologísı qämilläşä bara; 2000 yılda TRda 118,3 meñ m3 taqta-bUrıs materialları, 73,7 meñ m3 fanera, 86,5 meñ t qarton citeşterelä, 416,5 meñ m3 eşkä yaraqlı ağaç äzerlänä. 1960-80 yıllarda resp-qa ixtíacların qänäğätländerä alırlıq azıq-tölek sänäğäteneñ industriäl bazası buldırıla (k. Şikär citeşterü sänäğäte, İt eşkärtü sänäğäte, Söt häm sır-may citeşterü sänäğäte, İkmäk peşerü häm maqaron sänäğäte). Azıq-tölek pr-tielärendä 2000 yılda 153,6 meñ t şikär qomı, 41,4 meñ t it, 158,8 meñ t söt äyberläre (ayırtılmağan söt isäbenä küçerep isäplägändä), 34 meñ t konditer äyberläre, 810,7 meñ t on häm 8734 meñ dal eçemlek-şärab citeşterelä. 1990 yıllardan sos. xucalıq itü sistemasında tarqalu häm bazar iqtisadına küçü protsessı başlana, bu isä citeşterüneñ kimüenä kiterä. Mondí xäl bigräk tä xärbi-sänäğät qompleksı pr-tielärenä qağıla. Alarda produksí citeşterü - 23% qa, ş.i. xärbi zaqazlar citeşterü 86% qa kimi. 1991-2000 yıllarda sänäğätneñ barlıq tarmaqlarında, 1990 yıl b-n çağıştırğanda, citeşterü küläme 21% qa kimi, ş.i. ul kimü yağulıq sänäğätendä - 20%, ciñel sänäğät tarmağında - 69%, urman, ağaç eşkärtü, sellyüloza-qäğäz sänäğäte tarmaqlarında 18% täşkil itä. Ximí, neft ximísı, yağulıq sänäğätendä, elektr energetígında artqa çigenü 1995 yılda tuqtatıla, produksí, ş.i. polietilen, yasalma qawçuq häm sumala, qompressor caylanmaları citeşterü häm neft çığaru arta. Resp-qadağı pr-tielär häm oyışmalar 100 dän artıq çit il b-n tışqı iqtisadi bağlanış urnaştıra. Soñğı yıllarda TR çit illärgä towar çığarğanda nigezdä yıraq çit illärne küzdä totıp eş itä. Towar äyläneşeneñ ğomumí üseş küläme 1995 yıldağı 66,5% tan 2000 yılda 93,2% qa qädär artqan bulsa, şul çorda BDB illärenä çığarılğan towar küläme 33,1% tan 6,8% qa qädär kimi. 2000 yılda, 1992 yıl b-n çağıştırğanda, TRnıñ tışqı säwdä äyläneşe 1,6 märtäbä arta häm anıñ küläme 3165,6 mln. dollarğa citä, şunıñ 2858 mln. dolları BDBğa kermägän illärgä turı kilä. BDB illärenä towar çığaru 190,6 mln. dollar, çit illärgä çığarılğan töp produksílardan neft - 63,5%, yasalma qawçuq - 5,6%, törle cihaz, maşínalar, priborlar häm transport cihazları 9% täşkil itä. Çit illärdän resp-qağa 362,9 mln. dollarlıq towar qaytarıla. Şul towarlarnıñ töp öleşe yaña cihaz häm maşínalar, transport cihazları - 68,4%, qara metall häm torbalar - 0,7%, azıq-tölek towarları - 5,1%. Resp-qa satıp ala torğan towarlar başlıça Almanía, İtalia, Fransía, AQŞ, Törkiä, Brazil, Yaponía, Finlândiä, Qazaqstan, Ukraina, Üzbäkstannan qaytarıla.