Amerika Quşma Ştatları
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
.svg)
Бу мәкаләнең кирилл әлифбасындагы игезәге бар.
Amerika Quşma Ştatları (inglizçä United States of America) — Tönyaq Amerikada urnaşqan däwlät. Xalıq sanı buyınça öçençe, mäydanı buyınça dürtençe urında. Dönyanıñ iñ ere iqtisadi, säyäsi, mädäni häm fänni üzäklärennän sanala. Başqalası — Waşington, D.C. Administrativ yaqtan il 50 ştat, Kolumbiä federal okrugı häm berniçä buysınğan cirleklärdän tora. Amerikada yäşäwçelärne "Amerikannar" dip atıylar. Amerika Quşma Ştatlarnıñ qısqaça iseme — AQŞ.
EtimologiyaҮзгәртү
Americas terminı 16nçı ğasırnıñ başında İtaliya säyäxätçese Amerigo Vespuçi arqasında barlıqqa kilä. İlneñ tulı iseme berençe tapqır Azatlıq turındağı Deklaratsiädä atala. Bu Deklarasiä 13 Amerika Quşma Ştatlarınıñ ilçeläre tarafınnan "bertawıştan xuplanğan Deklarasiä bulıp tora.
GeografiäҮзгәртү
AQŞnıñ kontinental öleşe Atlantik okeannan Tın okeanğa, Kanada çigennän Miksika çigenä xätle suzılğan. Ber ştat, Alaska, töp territoriädän Kanada arqılı bülengän. Mäydanı buyınça Alaska iñ zur ştat, ul beryulı Arktik häm Tın okeannar belän çiktäş. Hawaii Tın okeandağı arxipelagta urnaşqan. Puerto Rico - xalıq sanı häm mäydanı buyınça Karib diñgezendä AQŞnıñ iñ zur territoriäse. Guam häm berniçä keçe territoriälärdän başqa, AQŞ tönyaq Cir yarımşarında urnaşqan.
AQŞnıñ iñ biek noqtası - McKinley tawı (6, 194 m). Qıyalı tawlar isä, ozınlığı buyınça in zur taw sisteması.
AQŞnıñ mäydanı zur bulğanğa kürä, klimatnıñ barlıq törlären dä tabıp bula diärlek.
BaşisemҮзгәртү
Tarixi datalarҮзгәртү
- 1607 — Jamestown, Virginiädä berençe koloniä barlıqqa kilä.
- 1620 — Plymouth şähärendä berençe Yaña Angliä koloniäse.
- 1626 — Nederland keşeläre Yaña Amsterdam şähärenä nigez sala, soñınnan New York isemen ala
- 1776, 4. iyül — Böyek Britaniädän azatlıqnı iğlan itkän deklarasiä qabul itelä.
- 1812—1815 — 1812-1814 ellar İngliz-Amerikan suğışı
- 1814
- 24. avgust — Britan armiäse tarafınnan Washington şähäre yandırıla .
- 24. dekäber — Ghent kileşüe
- 1815
- 8. ğinwar — New Orlean yanında İngliz armiäse ciñelä
- 17. fevral — Ghent kileşüe raslana.
- 1814
- 1819, 21. fevral — Florida ştatı 5 million dollarğa satıp alına
- 1830 — Hindstan Qaldırma Yasası qabul itelä
- 1846—1848 — Amerika-Meksika suğışı, näticädä AQŞ elekkege Miksikaneñ yartı territoriäsenä däğwa itä
- 1861—1865 — Watandaşlar suğışı, qollıq tıyıla
- 1867 — Rusiädän Alaska satıp alına
- 1913, 23. dekäber — Federal Reserv Sisteması tözelä
- 1917 — AQŞ Antanta yağında Berençe bötendönya suğışına kerä
- 1941, 7. dekäber — Yaponnar Perl Harborğa höcüm itä, AQŞ İkençe bötendönya suğışına kerä
- 1945 6. häm 8. avgust — Hirosima häm Nagasaki şähärlärenä atom-töş bomba kullanıla, 250 meñgä yaqın keşe wafat
- 1961 20. ğınwar — Jon Kennedi Amerika Prezidentı itep iğlan itelä
- 1962
- Karib krizisı
- 8. sentäber — Sovet qalqannarı Kubağa kilä
- 14. oktäber — qalqannar hawa fotolar yärdämendä faş itelä
- 28. oktäber — Nikita Xruşçev Kubadan qalqannarnı alu turında iğlan itä
- Karib krizisı
- 1963
- may — Birmingham, Alabamada tän töse buyınça diskriminasiägä qarşı dulqınlanular
- 22. noyäber — Djon Kennedi üterelä
- 1964—1973 — Vyetnam suğışı
- 1969, 21. iyül — Nil Armstrong Ayğa ayaq basa
- 1973, mart — 1974, 9. avgust — Watergate skandalı, Prezident Richard Nixon Aq Yortnı taşlap kitärgä mäcbür
- 1987 19. oktäber — «Qara düşämbe» Dow Jones industrial indeksı 22.68% yuğalta
- 1991 — Farsı qultığında suğış
- 1992 — Los Anjelesta Qara bunt
- 2001 — New Yorkta 11. sentäber terror aktı
- 2003 — Ğiraq suğışı
- 2005 — sentäber - Katrina dawılı
Administrativ büleneşҮзгәртү
Administrativ yaqtan AQŞ 50 ştattan, berniçä çit territoriädän tora. Ştatlar rayonnarğa bülenä.
Ştatlar isemlege:
- Alabama
- Alaska
- Arizona
- Arkansas
- Aydaho
- Ayowa
- Könyaq Dakota
- Könyaq Karolina
- Corcia
- Delawer
- Florida
- Hawai
- İllinoys
- İndiana
- Kalifornia
- Kanzas
- Kentukki
- Kolorado
- Konnektikut
- Könbat Virjinia
- Luiziana
- Massaçusetts
- Men
- Merilend
- Miçigan
- Minnesota
- Mississippi
- Missuri
- Montana
- Nebraska
- Nevada
- Nyu Hempşir
- Nyu Cersi
- Nyu Meksiko
- Nyu York
- Ohayo
- Oklaxoma
- Oregon
- Pennsilvaniä
- Rod Aylend
- Tönyaq Dakota
- Tönyaq Karolina
- Tennessi
- Texas
- Wayoming
- Vermont
- Virciniä
- Wiskonsin
- Waşington
- Yuta
SäyäsätҮзгәртү
AQŞ dönyanıñ in berençe federativ däwläte. Ul beryulı reprezentativ demokratiä häm konstitusion respublika. AQŞ-nıñ federativ sisteması öç qatlamğa bülenä: federativ, regional häm lokal. Lokal xakimiät ğädättä munisipal häm cirle qalıplarğa bülenä. Küp oçraqta xakimiät organnarına keşelär küpçelek prinsibı näticäsenda saylanıla. Federal qatlamda proporsional prinsip faydalanılmıy. Saylaw xoquqı 18 yäştän birelä.
Federal xakimiät öç bülektän tora:
- Qanuni, ike kameralı Kongress (Senat and Wäkillär Palatası) - federal qanunnarnı qabul itä, suğışnı iğlan itä, kileşülärne raslıy, impeachment eşen başlaw xoquqlarına iä.
- Xökümät, Prezident häm Ğäskärlärneñ Baş Citäkçese, qanunarğa veto salu, Kabinetnı raslaw h.b. xoquqlarğa iä.
- Xakim, Yuğarı Xakim häm federal xakimnär.
Wäkillär Palatası 435 äğza täşkil itä, härberse ike yılğa saylana häm konstitusion graflıknı täqdir itä. Graflıklar här 10 yılnı yañadan üzgärtelä. 2000 yılğı xalıq sanın alu buyınça cide ştat berär keşene cibärä. Härber ştat ike senatornı saylıy. Bu senatorlar altı yıllıq waqıtqa saylana. Prezident dürtär yıldan torğan ike waqıt däwamında çitäkçelek itä.
İqtisadҮзгәртү
AQŞnıñ iqtisadı qatnaş kapitalistik iqtisad törkemenä kerä. AQŞnıñ Berdäm Tulayım Produktı 13 trillionnan artıq, bu Cir Şarınıñ 20% täşkil itä.
2005 yıl sannarıҮзгәртү
Median kerem (ğäilä isäbe) - 46,326 dollar İñ yarlı 25% ğäilälärneñ median kereme - 9,960 dollar Eşsezlek - 4,6% BTP (Berdäm Tulayım Produkt) üseşe - 3.3% İnflasiä - 2,4% Däwlät äcäte - 8,94 trillion dollar
DemografiäҮзгәртү
Xalıq sanı buyınça, 301,7 million keşe belän, AQŞ döñyäda öçençe urında. 2006 yılnıñ 17 oktaberendä ilneñ xalıq sanı 300 million keşe täşkil itte. Amerika xalqın isäplägändä, ğädättä 12 million dokumentsız migrantnı kertälär. Tulayım üseş tizlege - 0.89%, bu Awrupa Berlegendäge 0.16% üseş belän çağıştırğanda. Bala tuu sanı urtaça dönya kürsätkeçlärennän keçeräk. 2006 yılda 1.27 million migrantqa rezident statusı birelde. Yaña Amerika grajdannarınıñ kübese Miksikä, Qıtay häm Hindstannan kilä.
AQŞta xalıqnıñ küpçelege - aq amerikannar. Alarnıñ töp çığış illäre - Almaniä, İrlandiä, Angliä. Rasa tözeleşendä Aziä keşeläre (kübesençä qıtaylılar häm filipinlelär) ikençe urında.
İspan Amerikannarnıñ sanı artuı töp demografik trend bulıp sanala. Tulayım alğanda, AQŞta 42 million İspanik Amerikan keşese yäşi dip isäplänä. Şul waqıtta, 2000nçe häm 2004 yıllar arasında İspanik Amerikannar sanı 14% arttı. Bu trendnıñ töp säbäbe, migrasiädä bigräk, İspannarnıñ ğailälärendä urtaça 3 bala buluında, Afrikan Amerikan xatınnarı urtaça 2.2 bala tudırsa, İspanik bulmağan amerikannar - 1.8 bala taba. Bu trend saqlanğan oçraqta, 2050 yılda aq amerikannar sanı 50%tan azraq bulaçaq (xäzerge waqıtta - 69.7%).
Xalıqnıñ 83 % ilneñ 361 şähärläşkän kişärlegendä yäşi. 2005 yıl sannarı buyınça, 254 urında xalıq sanı 100,000, 9da - 1 millionnan artıq, 4 global şähärdä (Nyu York, Los Andjeles, Çikago, Xyuston) - 2 millionnan artıq.
| Rasa/Etnik çığış (United States Census) (2005)[1] | |
|---|---|
| Aq Amerikan | 74.67% |
| İspanik yäki Latino | 14.50% |
| Afrika Amerikanı | 12.12% |
| Aziä Amerikanı | 4.32% |
| Hindi | 0.82% |
| Hawai keşeläre | 0.14% |
| Başqalar | 7.92% |
| AQŞnıñ iñ küp keşe yäşägän urınnar | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Rang | Şähär | Xalıq sanı |
Xalıq sanı Tığızlığı 1 q.mile |
Xalıq sanı Tığızlığı 1 km² |
Metro Çirlek |
Region[2] | |
| xalıq sanı (2006) |
rang | ||||||
| 1 | Nyu York | 8,143,197 | 26,720 | 10,316 | 18,818,536 | 1 | Tönyaq-köçığış AQŞ |
| 2 | Los Anceles | 3,844,829 | 8,567 | 3,165 | 12,950,129 | 2 | Könbatış AQŞ |
| 3 | Çikago | 2,842,518 | 12,604 | 4,867 | 9,505,748 | 3 | Urta Könbatış |
| 4 | Xyuston | 2,016,582 | 3,480 | 1,344 | 5,539,949 | 6 | Könyaq AQŞ |
| 5 | Filadelfiya | 1,463,281 | 10,883 | 4,202 | 5,826,742 | 5 | Könyaq-könçığış |
BäyrämnärҮзгәртү
| Data | Tatar iseme | İngliz iseme | Östämälär |
|---|---|---|---|
| 1nçe ğıynwar | Yaña yıl | New Year’s Day | |
| Ğıynvarnıñ öçençe düşämbese | Martin Lüter King Köne | Martin Luther King, Jr. Day | |
| Fevralneñ öçençe düşämbese | Prezidentlar köne | Presidents' Day | C. Waşington tuğan kön |
| Maynıñ soñğı düşämbese | Suğış qırında ülgännärne iskä alu köne | Memorial Day | |
| 4nçe iül | Azatlıq köne | Independence Day | |
| Sentabrneñ berençe düşämbese | Xezmät köne | Labor Day | |
| Oktabrneñ ikençe düşämbese | Kolumb köne | Columbus Day | Ameriqanı açqan kön |
| 11nçe noyabr | Veterannar köne | Veterans Day | |
| Noyabrneñ dürtençe pänceşämbese | Räxmät köne | Thanksgiving Day | |
| 25nçe dekabr | Raştua | Christmas |
SıltamalarҮзгәртү
- Amerika kitapları(үле сылтама)
- AQŞ xökümäteneñ räsmi portalı
- Aq yort
- Senat
- House.gov
- Kongres kitapxänäse
- ↑ United States Census (2005)
- ↑ Figure A–3. Census Regions, Census Divisions, and Their Constituent States. U.S. Census Bureau. 2007-06-17 тикшерелгән.
 |
Bu bit mäqälä töpçege genä. Sez anı tulılandırıp, Wikipediägä yärdäm itä alasız. |