Кызылурда өлкәсе

Кызылурда өлкәсе
	Кызылурда өлкәсе
	каз. Қызылорда облысы
Байрак	Илтамга
Нигезләнү датасы	15 гыйнвар 1938
Рәсми исем	Кызылординская область
Дәүләт	Казакъстан; СССР
Башкала	Кызылурда
Административ-территориаль берәмлек	Казакъстан
Сәгать поясы	UTC+06:00, Asia/Qyzylorda[d] һәм UTC+05:00
Геомәгълүматлар	Data:Kazakhstan/Qyzylorda.map
Хөкүмәт башлыгы вазыйфасы	Akim of Kyzylorda region[d] һәм Äkim of Kyzylorda Region[d]
Хөкүмәт башлыгы	Кушербаев, Крымбек Елеуович[d] һәм Абдыкаликова, Гульшара Наушаевна[d]
Халык саны	727 990
Нәрсә белән чиктәш	Караганды өлкәсе, Актүбә өлкәсе һәм Төркестан өлкәсе
Бүләкләр
Мәйдан	226 019 км²
Почта индексы	120000
Рәсми веб-сайт	gov.kz/memleket/entities/kyzylorda(казакъ)
Номер тамгасы коды	N,11
	Кызылурда өлкәсе Викиҗыентыкта

Кызылурда өлкәсе (каз. Қызылорда облысы, Qyzylorda oblysy) ― Казакъстанның көньягында урнашкан административ берәмлек (өлкә). 1936 елның 15 гыйнварында Көньяк Казакъстан (хәзерге Төркестан) өлкәсенең бер өлешеннән оештырылган. Административ үзәге һәм иң эре шәһәре ― Кызылурда (элекке Перовск яки Акмәчет) шәһәре. Үзәктә 212 мең кеше яши (2018). Кызылурда 1925 елда Казакъ АССР башкаласы булган, 1927 елда башкала Алматыга күчерелгән ^[2].

1967 елда өлкә Ленин ордены белән бүләкләнгән^[3].

Мәйданы 226 мең кв. км (республика территориясенең 8,3 % ы) тәшкил итә. Халык саны – 783 099 кеше, уртача халык тыгызлыгы – 1 кв. км. га 3,4 кеше (2018) ^[4]. Кызылурда өлкәсе – Арал диңгезеннән көнчыгышка таба, Сырдәрья елгасының түбән агымында һәм Туран түбәнлегендә урнашкан. Казакъстан Республикасының берничә өлкәсе, шул исәптән Төркестан өлкәсе белән көнчыгышта һәм көньяк–көнчыгышта, төньякта – Олытау өлкәсе белән, төньяк-көнбатышта Актүбә өлкәсе белән һәм көньяк-көнбатышта Каракалпакстан Республикасы белән, көньякта Үзбәкстанның Навои өлкәсе белән чиктәш. Җирләренең күләме буенча республикада 4нче урынны алып тора.

Тарих

XIX гасырда Кызылурда өлкәсе территориясендә Кече Җүз кабиләләре: алшыннар (алимулы, байулы, жетыру), Урта Җүз кабиләләре: кыпшаклар (кулан-кыпшак), коңгыратлар (коктинулы, котенши), найманнар (баганалы) яшәгән^[5].

География

Кызылурда өлкәсе Казакъстанның көньягында, Арал диңгезеннән көнчыгышка таба, Сырдәрья елгасының түбән агымында, Туран түбәнлеге (биеклеге 50-100 м) чикләрендә урнашкан. Климат кискен континенталь һәм бик коры, җәй көне эссе һәм коры, кыска һәм карлы кыш көне чагыштырмача җылы. Июльнең уртача температурасы төньяк-көнбатышта 25,9 °C, көньяк-көнчыгышта 28,2 °C, гыйнварда — 9,8 °C һәм — 3,5 °C. Төньяк-көнбатышта Арал диңгезе ярында явым-төшем күләме якынча 100 мм (Казакъстанда иң азы), көньяк-көнчыгышта Каратау итәгендә 175 мм га кадәр.

Кызылурда өлкәсенә Арал диңгезенең төньяк-көнчыгыш яртысы керә. Бердәнбер зур елга — нык бормалы үзәнле, күп кушылдыклы һәм ерымлы, мул сулы дельталы Сырдәрья елгасы, ул өлкәнең үзәк өлеше аша көньяк-көнчыгыштан төньяк-көнбатышка таба якынча 1 мең км юл уза. Елга ярлары буенда ташулардан саклану өчен дамбалар төзелгән; 1956 елда Сырдәрья елгасында Кызылурда буасы төзелә; 1958 елда басуларны сугару һәм көтүлекләрне сулы итү өчен Жанадәрья елгасының су юлы буенча елга сулары җибәрелә.

Җәй көне еш кына кибә торган тозлы күлләр күп (Жаксыкылыш, Камыслыбас, Арыс һ.б.), Купек һәм Терескен күлләрендә дәвалау сазы бар. Төньяк-көнчыгышта Кызылурда өлкәсенә Сарысу елгасының түбәнге өлеше керә.

Өлкә территориясенең зур өлеше бернинди дә диярлек үсемлекләр үсми торган комлыклар белән капланган. Комлыклар арасындагы түбәнлекләрдә үсемлекләрдән дөя сеңере, җузгун, актамыр очрый. Комлыклар ак саксаул, тамариск, терискен, биюргун, әрем белән ныгытылган. Сырдәрья елгасының тугайлары тозлы туфраклы, анда урман һәм куаклыкларда таллар, елга яры буйлап камыш үсә. Чүлдә ерткыч җәнлекләр (дала төлкесе-корсак, бүре һ. б.), тояклы хаваннар (сайгак), кимерүчеләр, кайбер кошлар, Сырдәрья дельтасында ондатра очрый.

Административ бүленеш

Өлкәнең административ картасы

Өлкә территориясендә 7 район, 1 өлкә буйсынуындагы шәһәр (Кызылурда), шулай ук 1 республика буйсынуындагы Байконур шәһәре урнашкан.

Арал районы – үзәге Арал шәһәре
Җалагач районы – Җалагач авылы
Яңакорган районы – Яңакорган авылы
Казалы районы – Әйтеке би шәһәр тибындагы бистәсе
Кармакшы районы – Җосалы авылы
Сырдәрья районы – Тереңүзек авылы
Шиеле районы – Шиеле авылы
Кызылурда шәһәре
Байконур шәһәре

Кармакшы районы территориясе белән әйләндереп алынган Байконур шәһәре Кызылурда өлкәсе составына керми һәм республика буйсынуындагы шәһәр булып тора. Байконур территориясен Россия Федерациясе Казакъстаннан озак вакытлы арендага алган. Шәһәр территориясендә Россия законнары гамәлдә, Россия валютасы рубль кулланышта.

Россия Федерациясе арендалаган җирләрне кертмичә, өлкәнең гомуми территориясе (Казакъстан Республикасы Төбәк үсеше министрлыгының Җир ресурслары белән идарә итү комитеты мәгълүматлары буенча) 240 414 кв. км. тәшкил итә^[6].

Халкы

Тарихи сәбәпләр аркасында, Кызылурда өлкәсендәге русларның саны Казакъстанның барлык өлкәләре арасында иң азы, ә казакълар саны – иң зурысы. Байконур космодромы төзелгәнче, бу өлкә рус телендә сөйләшүче халыкның компакт яшәү урыны булмаган бердәнбер урын булган.

2021 елда өлкәдә 814 461 кеше яшәгән.

Милли состав

Өлкә буенча

Өлкә халкының этник составы
1989—2009 еллар халык исәбен алу нәтиҗәләре һәм 2019 елга бәяләмә буенча:
	1989, кеше.	%	1999 , кеше.	%	2009 , кеше.	%	2019, кеше.^[7]	%
барлыгы	574464	100,00%	596215	100,00%	678794	100,00%	794334	100,00%
Казакълар	504126	87,76%	561630	94,20%	646645	95,26%	764602	96,26%
Руслар	37960	6,61%	17155	2,88%	16146	2,38%	14628	1,84%
Кореялеләр	12047	2,10%	8982	1,51%	8190	1,21%	7428	0,94%
Төрекләр	821	0,14%	284	0,05%	1473	0,22%	1653	0,21%
Татарлар	4538	0,79%	2309	0,39%	1789	0,26%	1549	0,20%
Үзбәкләр	1752	0,30%	1051	0,18%	1302	0,19%	1540	0,19%
Чеченнар	1475	0,26%	742	0,12%	814	0,12%	796	0,10%
Украиннар	3139	0,55%	844	0,14%	430	0,06%	261	0,03%
Азәрбайҗаннар	262	0,05%	187	0,03%	232	0,03%	255	0,03%
Кыргызлар	115	0,02%	83	0,01%	156	0,02%	234	0,03%
Башкортлар	524	0,09%	204	0,03%	191	0,03%	168	0,02%
Уйгырлар	91	0,02%	121	0,02%	136	0,02%	156	0,02%
Алманнар	1960	0,34%	376	0,06%	177	0,03%	140	0,02%
Греклар	819	0,14%	207	0,03%	137	0,02%	122	0,02%
Молдаваннар	522	0,09%	189	0,03%	136	0,02%	91	0,01%
башкалар	4313	0,75%	1851	0,31%	840	0,12%	550	0,07%

Икътисад

E004 Европа маршруты — Кызылкум чүле аша уза торган трасса, Кызылурда һәм Учкудук, Зәрәфшан, Газлы шәһәрләрен тоташтыра, алга таба — Төрекмәнстан аша Иранга чыга.

Өлкәдә Дощан нефть яткылыгы бар.

Шиели районында 2009 елның апрелендә Казакъстан-Кытай уртак компаниясе «Иркүл» уран яткылыгын эшкәртә башлый^[8].

Арал районында зур күләмдә балык тоту һәм балык эшкәртү сәнәгате яңара, нефть һәм газ ятмаларын эзләү эшләре алып барыла^[9]^[10].

2010 елның декабрендә көнбатыш Казакъстан ятмаларыннан газ ташып, республиканың көньягын үз табигый газы белән тәэмин итү өчен, шулай ук Казакъстаннан Кытайга газ экспортын тәэмин итү өчен билгеләнгән Бейнеу — Бозой — Шымкент газүткәргече төзелә башлаган. Газүткәргечнең озынлыгы 1,5 мең километрга якын, төзелешнең якынча бәясе - 3,6 миллиард доллар, хезмәт итү вакыты — 30 ел. Яңа газүткәргеч сафка бастырылгач, Кызылурда өлкәсе буенча газ бирү күләме биш тапкырга, Төркестан, Җамбыл һәм Алматы өлкәләре буенча 3-4 тапкырга арта. 2015 елның ноябрендә газүткәргеч срогыннан алда файдалануга тапшырылган^[11].

2009 елдан өлкә территориясендә «Көнбатыш Европа — Көнбатыш Кытай» автобаны төзелеше бара. Юлның гомуми озынлыгы 8445 км тәшкил итә, шуларның 2787 км ы – Казакъстан территориясе буенча, шуның өчтән бере (811 км) Кызылурда өлкәсе буенча уза^[12]^[13].

Энергетика өлкәсендә дүрт җылылык электр станциясе гамәлдә — Кызылурда ТЭЦ-6, Кызылурда ГТЭСы, Байконур ТЭЦы һәм Акшабулак ГТЭСы.

Азык-төлек сәнәгате өлкәсендә «Аралтоз», «Аралбалык» компанияләре эшли.

Мәдәният

Өлкәдә 410 дәүләт мәдәният оешмасы һәм архивы эшли, шул исәптән 171 мәдәният йорты һәм клуб, 209 китапханә, 14 музей, 11 архив, Н. Бекежанов исемендәге өлкә казакъ академия музыка-драма театры, өлкә филармониясе, халык иҗатын үстерү буенча өлкә үзәге, тарих һәм мәдәният һәйкәлләрен саклау буенча дәүләт учреждениесе, шәһәр мәдәният һәм ял паркы^[14]. 2018 елда Коркыт ата мирасы ЮНЕСКОның матди булмаган мәдәни мирасы исемлегенә һәм дөнья шедеврлары исемлегенә кертелә ^[14].