Иске имлә
- Төп мәкаләләр: Татар әлифбасы һәм Иске татар әдәби теле
Иске имля (ايسكی املا) — татар телендәге дөрес язу кагыйдәләренең төре. Гарәп әлифбасында булган имлә. Иске татар әдәби телнең нигезе булып тора. Иске имләдә кагыйдәләрендә 1924 елга кадәр барча татар матбугат басмалары басылган. Хәзерге вакытта иске имләне Кытай татарлары куллана.[1] [2]
Тел-алды сузыклары (и, и (кыска), э, ө, ү), сүз уртасында хәрефләр урынына хәрәкәләр белән белгеләнгән һәм бу Төрки телләргә охшашрак имләне тәэмин иткән. Сүз башында вә ахырындагы бөтен сүзләр һәм сүз уртасындагы тел-арты (а, ы, о, у) хәрефләре белән билгеләнгән. Яңа имләгә караганда, бу озын гомерле әлифба татар теле өчен Гарәп-нигезле әлифбалар арасында яхшырак нигез тәшкил итә.
| № | Исеме | Сүз башында | Сүз уртасында | Сүз ахырында | Аерым язылганда | İQTElif | Заманәлиф | Кирилл әлифбасы | Искәрмәләр |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1 | әлиф | آ | ﺎ | ﺎ | آ | a | a | а | калын әйтелешле |
| 2 | әлиф вә һәи-рәсмия | ئە,ﺍ | ە،ﺍ | ەﺎ | ئە،ﺍ | e | ä | ә | йомшак әйтелешле |
| 3 | бә | ﺑ | ﺒ | ﺐ | ﺏ | b | b | б | йомшак әйтелешле |
| 4 | фарсы бәсе | ﭘ | ﭙ | ﭗ | ﭖ | p | p | п | |
| 5 | тә | ﺗ | ﺘ | ﺖ | ﺕ | t | t | т | йомшак әйтелешле |
| 6 | ҫә | ﺛ | ﺜ | ﺚ | ﺙ | s | s | с | Сакау ç |
| 7 | җим | ﺟ | ﺠ | ﺞ | ﺝ | c | c | җ | йомшак әйтелешле |
| 8 | фарсы җиме | ﭼ | ﭽ | ﭻ | ﭺ | ç | ç | ч | |
| 9 | хә | ﺣ | ﺤ | ﺢ | ﺡ | x | x | х | йомшак әйтелешле |
| 10 | ха | ﺧ | ﺨ | ﺦ | ﺥ | x | x | х | калын әйтелешле |
| 11 | дәл | ﺩ | ﺪ | ﺪ | ﺩ | d | d | д | йомшак әйтелешле |
| 12 | ҙәл | ﺫ | ﺬ | ﺬ | ﺫ | z | z | з | Сакау ҙ
|
| 13 | ра | ﺭ | ﺮ | ﺮ | ﺭ | r | r | р | калын әйтелешле |
| 14 | зә | ﺯ | ﺰ | ﺰ | ﺯ | z | z | з | йомшак әйтелешле |
| 15 | фарсы зәсы | ﮊ | ﮋ | ﮋ | ﮊ | j | j | ж | |
| 16 | син | ﺳ | ﺴ | ﺲ | ﺱ | s | s | с | йомшак әйтелешле |
| 17 | шин | ﺷ | ﺸ | ﺶ | ﺵ | ş | ş | ш | йомшак әйтелешле |
| 18 | сад | ﺻ | ﺼ | ﺺ | ﺹ | s | s | с | калын әйтелешле |
| 19 | дад, зад | ﺿ | ﻀ | ﺾ | ﺽ | d, z | d, z | д, з | гайре гарәп сүзләрендә очрый, калын әйтелешле |
| 20 | та | ﻃ | ﻄ | ﻂ | ﻁ | t | t | т | калын әйтелешле |
| 21 | за | ﻇ | ﻈ | ﻆ | ﻅ | z | z | з | калын әйтелешле |
| 22 | гәйн | ﻋ | ﻌ | ﻊ | ﻉ | ğ | ğ | г(ъ) | Альтернатив Кирилл транскрипциясе: ғ |
| 23 | гайн | ﻏ | ﻐ | ﻎ | ﻍ | ğ | ğ | г(ъ) | Альтернатив Кирилл транскрипциясе: ғ; калын әйтелешле |
| 24 | фә | ﻓ | ﻔ | ﻒ | ﻑ | f | f | ф | йомшак әйтелешле |
| 25 | каф | ﻗ | ﻘ | ﻖ | ﻕ | q | q | к(ъ) | Альтернатив Кирилл транскрипциясе: қ; калын әйтелешле |
| 26 | кәф | ﻛ | ﻜ | ﻚ | ﮎ | k | k | к | йомшак әйтелешле |
| 27 | фарсы кәфе | ﮔ | ﮕ | ﮓ | ﮒ | g | g | г | йомшак әйтелешле |
| 28 | саңгырау кәф | ﯕ | ﯖ | ݣ | ﯓ | ñ | ñ | ң | Сүз башында очрамый |
| 29 | ләм | ﻟ | ﻠ | ﻞ | ﻝ | l | l | л | йомшак әйтелешле |
| 30 | мим | ﻣ | ﻤ | ﻢ | ﻡ | m | m | м | йомшак әйтелешле |
| 31 | нүн | ﻧ | ﻨ | ﻦ | ﻥ | n | n | н | йомшак әйтелешле |
| 32 | һә | ﻫ | ﻬ | ﻪ | ﻩ | h | h | һ | йомшак әйтелешле |
| 33 | уау | ﻭ | ﻮ | ﻮ | ﻭ | w, u, o | w, u, o | в, у, о | Альтернатив Кирилл транскрипциясе: ў, у, о; йомшак әйтелешле |
| 34 | урыс уау | ﯞ | ﯟ | ﯟ | ﯞ | v | v | в | в авазына туры килә |
| 35 | йә | ﻳ | ﻴ | ﻰ | ﻯ | y, î (i) | y, í, i | й, и, ый | йомшак әйтелешле |
Тарихы
үзгәртүБорынгы чоры
үзгәртүГатикъ (борынгы) чоры (922-1445 сәнәләр, 28 хәреф) ошбу имлә гәрәб хәрефләреннән генә тора. Гатикый чорга караган татар-гарәп әлифбасы ислам динен рәсми кабул рәвештә Болгар дәүләте тарафыннан рәсми рәвештә кабул ителгәннән соң гамәлгә кергән дип санала.[3] Ибн Фазлан Багъдад хәлифлеге сифаратенең кябибе яза булгар-сәркалиб дәүләтендә инде төзелгән иде мәсҗид һәм уку йортлары. Димәк булгарлар ислам динен кабул иткәннәр һәм гарәб әлифбисын кулланганнар инде VIII гасырда.[4] Шундый иртә ислам диненең кабул итүе Болгарлар арасында табигыннар булуы сәбәп булырга мөмкин.[3]
Кара ханнар дәүләтендә Солтан Сатук Бугра Хан (920–956) 934-нче елда Ислам динен кабул иткән, һәм Караханидларның массакүләм динен кабул итү 960-нчы елда булган. Пәйтәхете Кашгарга күчкән. Ошбу хәл кадими татар әдәби традицияләренә өтәргеч бирде.
Гатикъ чорындагы иске имләдә язылган әдәби истәлекләр:
- Йосыф Баласагунлы
- Әхмәд Ясавый
- Сөләйман Бакырганый
- Әхмәд Югнәки
- Мәхмүд Кашгарый
- Мөхәммәд Әмин Әл-Булгари
- Мәхмүд Әл-Болгари "Нәһҗел-фәрадис"
- Ягъкуб бин Ногман "Болгар тарихы"
- Кол Гали "Кыйсаи Йосыф"
- Котб "Хөсрәү вә Ширин"
- Сәйф Сараи "Гөлстан бит Төрки"
- Саяди "Бабахан дастаны"
- Хисам Кятиб "Җөмҗөмә солтан дастаны"
- Рабгузый
- "Кисекбаш" китабы
- Олы Мөхәммәд хан хаты
һәм башкалар.
Кадими чор
үзгәртүКадими чор(1445-1883 еллар, 32-35 хәреф) Ошбу чорда 28 хәрефкә 6 хәреф өстәлә.
Хәреф өстәлүләр ике өлештән тора. Иң беренче, гәрәб әлифбасындагы хәрефләр татар теленә хас булган бөтен тартыкларны белдерер өчен һәм фарсы теленең киң таралуы нисбәтеннән фарсы сүзләрен үзгәртмичә языр өчен 4 хәреф өстиләр. Шул дүрт хәреф татар сүзләренә дә тарала.[3]
| پ | چ | ژ | گ | |
|---|---|---|---|---|
| Хәреф исеме | Пә | Чим | Ж | Гәф |
| Мисал иске имләнең кадими чор вариантында | پاك | چند | ژتون | گوهر |
| Кирил графикасында | пакь | чәнд | жетон | гәүһәр |
| Аңлатма | татар-фарсы сүзләрендә еш кулланыла | татар-фарсы сүзләрендә кулланыла | алынма сүзләрдә генә | татар-фарсы сүзләрендә еш кулланыла |
Соңында татар әдипләре ڭ һәм ۋ хәрефләрен кулланалар, әммә кайбер мәшһүр әдипләребер "Ң" урынына "нүнкәф" نك куллануны дәвам итәләр. ۋ хәрефе урыс сүзләрдә генә, Ң исә татар сүзләрендә генә очрыйлар. Шагыйребез Габдулла Тукай "НүнКәф" хәрефен ڭ итеп кулланган, димәк ике хәрефкә аермыйча. Кадими чорда кулланыла торган имләне "Иске татар теле әлифбасы" дип атыйлар. Ошбу имлә бик якын була төрки, гәрәб халыклары белән аралашырга.[3]
| "нүнкәф" хәрефенең язылышы | мисаллар |
|---|---|
| نك | چانْكْغئ |
| نگ | چانْگْغئ |
| ڭ | چاڭغئ |
Иске имләнең кадими чорындагы әдәби истәлекләр:
үзгәртү- "Идегәй" дастаны.
- Мөхәммәд Әмин "Могҗизнамә"
- Кол Шәриф
- Өмми Камал китабы
- Хәсән Кайгы
- Мөхәммәдьяр
- Мәүлә Колый
- Суфий Аллаһияр
- Габдрахим Утыз-Имәни
- Габделҗаббар Кандалый
- Гали Чокырый
- Акмулла
- Казтуган
- Дусмәмбәт
- Чалгыз Җырау
- "Җәмигъ әт-Таварих", "Дәфтәре Чыңгызнәмә", "Тәвәрих-болгария"
- Шиһабетдин Мәрҗәни
- Һади Атласи
һәм башкалар.
Иң соңгы совет чорындагы иске имләгә караган документ Муса Җәлилнең "Моабит Дәфтәре" булып тора.
Җәдиди чор
үзгәртү- Төп мәкалә: Иске имлянең җәдиди чоры
Яңа имләнең җәдиди чор 1883-1923 елларга туры килә. Әмма Кадими чордагы имләне куллану дәвам итә. Сүз башындагы сүзыкларны аерым белдерә башлыйлар. Һәр татар сузык хәрефләрен аерым белдерәләр.
Әхмәтһади Максуди һәм Габделкаюм Насыйри татар телендә булган сузыкларны аерым билгеләүне тәкъдим итәләр.[3]
Галимҗан Ибраһимов үзенең "татар сарыфы" дәреслегендә (1918) "Татар әлифбасы 38 хәрефтән тора: 32 тартык, 6 сузык"[5]
| Кадими чор сузыкларны хәрәкәләр генә билгеләү | Кадими чор | Җәдиди чор 10 хәреф | Җәдиди чор 6 хәреф | Кирилицада язылышы | |||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Хәреф язылышы | Мисаллар | Хәреф язылышы | Мисаллар | Хәреф язылышлары | Мисаллар | Хәреф язылышлары | Мисаллар | ||
| А | أ | أت | ا | أت | آ | آت | آ | آت | ат |
| Ә | أ | أني | ا ,اه | أني، أەني | ئه | ئەني | ئه | ئەني | әни |
| Ү | اُ | اُرداك | او | اورداك | ئو | ئوردەك | اُو | اُوردەك | үрдәк |
| У | اُ | اُراق | او | اوراق | اُو | اُوراق | اُوراق | урак | |
| О | اُ | اُن | او | اون | اُوٰ | اُوٰن | اُوُ | اُوُن | он |
| Ө | اُ | اُروك | او | اوروك | اُوُ | اُوُروُك | اُوُروُك | өрек | |
| И | إ | إتك | اي | إيتك | اِي | ايتك | إي | ايتك | итек |
| Ы | إ | الص | ا | الص | ا | الص | ا | الص | ылыс |
| Э | ا | اش | أ | اش | ئ | ئش | ئ | ئش | эш |
Татар телендә язуда сүз уртасында [о][ө][е][ы]авазларын аеру өчен өстенә "өтер" даммә куйганнар.[6]
Иске Имля кагыйдәләре
үзгәртү- Төп мәкалә: اىسكی املا قاعدهلری
Иске имләнең язуда үз кагыйдәләре бар. Шул кагыйдәләрнең берсе тартык ассемиляциясен язмау.
Иске имляне торгызмак хәрәкәте вә кызыксынмагы
үзгәртү- Төп мәкалә: Иске имляне торгызмак хәрәкәте1928-1930 нчы сәнәдән соң иске вә яңа имляләр дикрет буенча матбуг бастыру бетерелсә дә әммә иске имлягә кызыксыну һәм кулланмак дәвам ителгән. Ул Рүссиядән тыш яшәгән татарларда төп уку-язмак гадәтләре сакланып калган. Еш кына гади татарлар арасында хатлар язышу осулы булып дәвам ителгән.
Иске имлядә китаплар вә матбугат
үзгәртү1928 сәнәдән соң иске имлядә китаплар вә газеталар(җәридәләр) чыгуын дәвам иткән. Ул ССРБ чорында:
- Бөек ватан сугышының фронт газеталары
- Агитация кагазьләре(авыл халкын хезмәт ярышларына, бөек ватан сугышы татар каһарманнары өчен)
- Кабер ташлары язулары татарларның мөселман булуы сәбәбендән.
- Иске имляне өйрәнү китаплары
1992 сәнәдән соң совет чикләүләре кимү һәм бетү нисбәтеннән иске имлягә кызыксынмак арты. Ул Иске имлядән китапларны М. Корбангалиев һәм Ш. Рамазанов орфографиясына күчерү һәм дин чикләүләренең юклыгы иске имля дин дәресе кебек укытыла башлады мәчет-мәдрәсәләрдә.
1992-2004 сәнәләрдә иске имлядә "Иске имля" дигән җәридә чыгып барган.
2012 елның 24 декабрендә Татарстан дәүләт шурасы депутатлары “Татарстанда татар телен дәүләт теле буларак куллану турында” канун өлгесен кабул итте. Бу канун кирил, латин һәм гарәп әлифбасын куллану мөмкинлеген дә бирә: төп мәкалә — Татар теле Кирил, Латин, Гарәп әлифбасы кануны
Бүгенге Мирасы
үзгәртү- Төп мәкалә: اىسكى املانڭ ميراثى
1930 сәнәгә якын елларга кадәр барча татар милләтенең кулъязма вә матбуг мирасы барчасы иске ямлядә язылган.
Бүгенге вакытта 400 меңнән артык татар милләнең язма һәм татар әдәбиятының алтын чоры асыл нөсхәләре иске имдядә саклана.
Мисаллар
үзгәртүГабдулла Тукайның «Китап» шигъренең асыл нөсхәсе(«Мәктәптә милли әдәбият дәресләре»ннән):
کتاب
،هیچده کوڭلم آچلماسلق اچم پوشسه
،اوز اوزمنی کورهلمیچه روحم توشسه
جفا چیکسهم، جودهب بتسهم بو باشمنی
،قویالمیچه جانغه جلی هیچ بر توشکه
،حسرت صوڭره حسرت کیلب آلماش، آلماش
،کوڭلسز اوی بلهن تمام ئهیلهنسه باش
کوزلرمده کیببده جیتمگان بولسه
.حاضرگنه صغلوب، صغلوب جلاغان یاش
شول وقتده مین قولیمه کتاب آلام
آنڭ ایزگی صحیفهلرن آقتارام
.راحتلهنوب کیته شونده جانم، تهنم
.شوندنغنه دردلريمه درمان طابام
،اوقوب بارغان هربر یولم، هربر سوزم
بولا مینم یول کورسهتکوچی یولدزم
سویمی باشلیم بو دنیانڭ واقلقلرن
.آچیلادر، نورلانادر کوڭلم، کوزم
جیڭللهنهم، معصوملهنهم مین شول چاقده
رحمت ئهیتهم اوقوغانم شول کتابقه
،اشانچم آرطه مینم اوز اوزیمه
.امید برلن قاری باشلیم بولاچقغه
«Үз үземә»:
اوز اوزیمه
،تلیم بولورغه مین انسان علی
.تلی کوڭلم تعالی بالتوالی
کوڭلم برلن سویهم بختن تاتارنڭ
کوررگه جانلیلق وقتن تاتارنڭ
.تاتار بختی اوچون مین جان آتارمن
.تاتار بیت مین اوزمده چن تاتارمن
،حسابسز کوب مینم ملتکه وعدهم
.قرلماسمی واوی، والله اعلم
Чагыштырма мисал
үзгәртүКиләсе текст Иске имлә, Яңа имлә, Заманәлиф, Яңалиф һәм Кирилл әлифбасы кулланып чагыштыру өчен бирелә.
| Иске имлә | Яңа имлә | Заманәлиф | Яңалиф | Кирилл әлифбасы |
|---|---|---|---|---|
| بارلق كشیلر ده آزاد هم اوز آبرويلری هم حقوقلری یاغندن تیڭ بولوب طوالر. آلرغه عقل هم وجدان بیرلگان هم بر-برسینه قراطه طوغانلرچه مناسبتده بولورغه تیوشلر. | بارلئق كئشئلەر ده ئازات هەم ئوز ئابرویلارئ هەم حۇقوقلارئ یاعئننان تیڭ بولئپ توالار. ئالارعا ئاقئل هەم وۇجدان بیرئلگەن هەم بئر-بئرسئنە قاراتا توعاننارچا مۇناسەبەتتە بولئرعا تیئشلەر. | Barlıq keşelär dä azat häm üz abruyları häm xoquqları yağınnan tiñ bulıp tualar. Alarğa aqıl häm wöcdan birelgän häm ber-bersenä qarata tuğannarça mönasäbättä bulırğa tieşlär. | Barlıq keşelәr dә azat hәm üz abruyları hәm xoquqları yağınnan tiŋ bulıp tualar. Alarğa aqıl hәm wөcdan birelgәn hәm ber-bersenә qarata tuğannarça mөnasәbәttә bulırğa tieşlәr. | Барлык кешеләр дә азат һәм үз абруйлары һәм хокуклары ягыннан тиң булып туалар. Аларга акыл һәм вөҗдан бирелгән һәм бер-берсенә карата туганнарча мөнасәбәттә булырга тиешләр. |
Тагын кара
үзгәртүИскәрмәләр
үзгәртү- ↑ Татары. Энциклопедия "Вокруг света".
- ↑ Regional Autonomy for Minority Peoples.
- ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 Сабиров А. Иске татар имләсе буенча дәреслек(өченче басма) - Казан Иман, 2018. - 88 бит
- ↑ М.З. Закиров Төрки-татар язуы. Тарихы, шартлары, мөстәкъбәлеләре.(Тюрко-татарское письмо. История, состояние, перспективы Инсан-нәшрият йорты Мәскәү 2005.
- ↑ Галимҗан Ибраһимов "Татар сарыфы"
- ↑ Р.С. Абдуллина Алфавитка бәйле орфография һәм орфоэпия мәсьәләләре - Казан: Татарстан китап нәшрияты 2016 ел