Арча кантоны

Арча́ кантоны́ - 1920-30 елларда ТАССРда административ-территориаль бүленеш берәмлеге. Үзәге - Арча авылы.

Арча кантоны
Нигезләнү датасы	27 май 1920
Дәүләт	РСФСР  СССР
Башкала	Арча
Административ-территориаль берәмлек	Татарстан АССР
Халык саны	374 700 (1926)
Гамәлдән чыгу датасы	1930
Мәйдан	8007 км²

География

Республиканың төньяк-көнбатыш өлешендә урнашкан. 1926 елда Арча кантоны мәйданы - 8007 км², 1928дә - 7516 км².

Тарихы

1920 елда Казан өязенә кергән 20 вулыс җирлегендә Казан кантоны буларак оештырыла. Соңрак аңа Кызыл Кокшай (элеккеге Царёвококшайск) өязенең 2, Малмыж өязенең 7 вулысы кушыла. 1920 ел ахырыннан Арча кантоны дип үзгәртелә. 1927 елда Воскресенск, Ильин, Сталбишчы вулыслары һәм Калинин, Мәмдәл вулысларының кайбер торак пунктлары нигезендә Казан (Воскресенск) районы оештырыла. Арча кантонында 815 торак пункт (1926) була, алар 15 вулыска (Арбур, Арча, Әтнә, Балтач, Дөбъяз, Сабакай, Кишет, Күлле Киме, Мәмсә, Мәмдәл, Панау, Питрәч, Теләче, Тукай, Чүриле) керә (1929). 1930да ТАССРны районлаштыру барышында Арча кантоны биләмәсе Арча, Дөбъяз, Питрәч, Тукай һәм Түнтәр районнарына бүленә.

Халкы

Халкы 374725 кеше, шул исәптән татарлар - 59,2%, руслар - 37,5%, удмуртлар - 2,7% (1926). Шәһәрдә яшәүчеләр - 5655, авылларда яшәүчеләр 369070 кеше (1926). Бер км2га уртача - 69,2, авыл җирендә 46,1 кеше туры килә.

вулыс исеме	татарлар	%	руслар	%	чуашлар	%	мордва	%	арлар	%	чирмешләр	%	башка милләтләр	%	халык саны (1920)	авыл шуралары саны	торак пунктлар саны	мәйдан
Арбур вулысы	17500	67,4	721	2,9	0	0,0	0	0,0	5824	23,1	1176	4,7	0	0,0	25221	25	42	483
Арча вулысы	24107	76,1	7545	23,8	0	0,0	0	0,0	0	0,0	0	0,0	10	0,0	31662	45	60	710
Әтнә вулысы	16308	99,8	39	0,2	0	0,0	0	0,0	0	0,0	3	0,0	0	0,0	16350	15	17	223
Балтач вулысы	17242	88,0	747	3,8	0	0,0	0	0,0	1596	8,1	0	0,0	0	0,0	19585	25	34	421
Воскресенски вулысы	5	0,0	25573	100,0	0	0,0	0	0,0	0	0,0	0	0,0	7	0,0	25585	29	31	480
Дөбъяз вулысы	17935	69,8	7677	29,9	82	0,3	0	0,0	0	0,0	0	0,0	0	0,0	25694	36	43	510
Ильинка вулысы	65	0,4	15913	98,1	173	1,1	0	0,0	0	0,0	40	0,2	23	0,1	16214	21	33	685
Калинин вулысы	122	0,6	19768	98,0	232	1,2	0	0,0	0	0,0	0	0,0	44	0,2	20166	31	66	528
Күлле-Кими вулысы	18811	94,2	1163	5,8	0	0,0	0	0,0	0	0,0	0	0,0	0	0,0	19974	23	30	424
Мәмдәл вулысы	15271	84,1	1934	10,7	466	2,6	0	0,0	0	0,0	366	2,0	0	0,0	18037	23	30	439
Мәмсә вулысы	21507	94,9	105	0,5	0	0,0	0	0,0	5	0,0	1022	4,5	0	0,0	22639	24	29	352
Питрәч вулысы	303	1,1	17863	97,8	5	0,0	0	0,0	0	0,0	0	0,0	93	0,5	18264	23	38	503
Сәрдек вулысы	17135	96,9	0	0,0	0	0,0	0	0,0	628	3,5	0	0,0	0	0,0	17763	18	21	257
Сталбишчы вулысы	5	0,0	16848	99,2	0	0,0	0	0,0	0	0,0	0	0,0	130	0,8	16983	18	24	418
Тукай вулысы	16264	82,7	3330	16,9	0	0,0	0	0,0	0	0,0	0	0,0	0	0,0	19654	31	35	365
Чүриле вулысы	14132	87,1	2068	12,7	0	0,0	0	0,0	0	0,0	0	0,0	27	0,2	16227	20	28	361
Шәмәрдән вулысы	12053	82,8	467	3,2	0	0,0	0	0,0	2036	14,0	0	0,0	0	0,0	14556	18	22	274
Янгол вулысы	14821	99,8	35	0,2	0	0,0	0	0,0	0	0,0	0	0,0	0	0,0	14856	12	12	225
Яңа Кишет вулысы	18560	93,7	1246	6,3	0	0,0	0	0,0	0	0,0	0	0,0	0	0,0	19806	25	32	434
Барлыгы	242146		123042		958				10089		2607		334		379236	462	627	8092

Икътисад

Арча кантонында тире иләү, күн эшкәртү, агачтан һәм металлдан әйберләр җитештерү, азык-төлек предприятиеләре эшли. Иң эре хуҗалыклар: Паратскида елга корабларын төзекләндерү заводы, «Фанера» агач ярдыру заводы, Лопатино торак пунктында (хәзер Яшел Үзән тимер юл станциясе җире) «Заря» агач материаллары эшкәртү заводы, Васильево авылында пыяла заводы. 1926 да һөнәри кәсепчелек өлкәсендә эшләүчеләр саны 12200 кешедән арткан. Күпчелек халкының төп шөгыле игенчелек. Бу тармакка караучы 73933 крестьян хуҗалыгы (1928) һәм 62 авыл хуҗалыгы кооперативы (1925) теркәлгән. 1928 дә сөрү җирләре мәйданы 500 мең га чамасы була, шул исәптән арыш 164351 га, солы 96332 га, карабодай 19260га, бодай 14939 га, бәрәңге 10026 га, техник культуралар 4128 га һ.б. 516308 баш терлек, шул исәптән 351669 сарык, 87689 мөгезле эре терлек, 57670 ат, 12104 дуңгыз, 7176 кәҗә була.

Мәгариф

Арча кантонында барлыгы 404 мәктәп эшли, шуларның 393 башлангыч (1 нче баскыч) мәктәп (1927).

Әдәбият

• Статистический справочник по промышленности ТССР. Казань, 1924;
• Статистический справочник по сельскому хозяйству. Казань, 1925;
• Статистический ежегодник по Татарской Социалистической Советской Республике. Казань, 1928-29; *Всесоюзная перепись населения 1926 года. М., 1928-29. Т. 3, 9;
• Всесоюзная школьная перепись 15 декабря 1927 года. М., 1930. Т. 1.

Чыганаклар

• Татар энциклопедиясе. Казан, 2008. 2012 елның 19 декабрь көнендә архивланган.