Алабуга районы
Алабуга районы (рус. Елабужский район) — Татарстан Республикасы составындагы административ-территориаль һәм муниципаль берәмлек (муниципаль район). Республиканың төньяк-көнчыгышында урнашкан. Административ үзәк — Алабуга шәһәре, Казаннан 215 км һәм Яр Чаллыдан 26 км ераклыкта урнашкан.[2]
| Алабуга районы | |
| Байрак | |
.png) | .gif) |
| Нигезләнү датасы | 10 август 1930 |
|---|---|
 | |
| Дәүләт |
 Россия |
| Башкала | Алабуга |
| Административ-территориаль берәмлек | Татарстан |
| Диңгез, күл яки елга эчендә яки янында урнашуы | Чулман |
| Халык саны | 85 475 (2021)[1] |
| Мәйдан | 1362,1 км² |
| Рәсми веб-сайт | городелабуга.рф(рус.)(тат.) |
.svg) | |
| |
| Монда җирләнгәннәр төркеме | [d] |
 | |
 Алабуга районы Викиҗыентыкта | |
Археологик тикшеренүләр күрсәткәнчә, Алабуга шәһәре Идел буе Болгар дәүләте вакытында Чулман елгасы кушылган урында барлыкка килгән. 1236 елда бу җирләр Алтын Урданың бер өлеше була. 1780 елда административ реформа нәтиҗәсендә авыл шәһәр статусына һәм Алабуга исеменә ия була, ул вакытта ул Нократ наместниклыгы өязе составына керә. 1921 елның мартыннан шәһәр Алабуга, аннары ТАССР Чаллы кантоннары составына керә. Алабуга районы беренче тапкыр 1930 елның 10 августында оеша. XX гасырда район чикләре берничә тапкыр үзгәрә.[3][2]
Районда «Алабуга» МИЗ урнашкан — Россиядә сәнәгать-җитештерү тибындагы иң зур һәм уңышлы махсус икътисадый зона. Мәйданчык 2006 елда төбәк икътисадын үстерү һәм инвестицияләр җәлеп итү өчен ачылган һәм 2020 елга 57 резидент-компания (33 — гамәлдәгеләр) исәпләнә. 2020 елда резидентларның төбәк икътисадына инвестицияләр күләме якынча 175 млрд.сум тәшкил иткән.[4][5]
Географик белешмә
үзгәртү 
Алабуга районы республиканың төньяк-көнчыгышында урнашкан һәм Менделеевск, Мамадыш, Түбән Кама, Тукай районнары, Чаллы шәһәр округы һәм Удмурт Республикасы (Грахово һәм Кизнер районнары) белән чиктәш. Уртача континенталь климатка һәм елның төгәл сезоннарына ия: эссе җәй һәм салкын кыш. Районның иң эре елгалары — Кама, Нократ, шулай ук аларның кушылдыклары (озынлыгы 20 км дан артык)):
- Кама бассейны елгалары — Туйма, Танай, Юраш (Туйма кушылдыгы), Көрән, Криуша;
- Нократ бассейны — Үмәк, Әнҗерә (елга), Юраш (Адәмсу кушылдыгы).[2]
Район территориясендә «Түбән Кама» милли паркы участогы урнашкан, анда катнаш урманнарның, тайгаларның һәм болын далаларының табигый зоналары тоташа. Биредә төрле үсемлекләр катламы тәкъдим ителгән — урман массивлары урман-дала һәм урман-болын ландшафты белән янәшә һәм якты-соры, соры урман, агач-көлсу туфраклар өстенлек итә. Милли паркта 620 төр үсемлек, 80 төр лишайник һәм башка флора үсә. Биредә 65 төр үсемлек, 153 төр кош һәм 478 төр умырткасызлар яши, аларның күбесе республика һәм федераль Кызыл китапларга кертелгән. Милли паркның төп максатларыннан берсе булып «Шишкин пейзажлары»н һәм төбәк экологиясен саклау тора. «Түбән Кама» җитәкчелеге махсус экотроплар һәм экскурсияләр эшләгән, аларның кайберләре рәссам-алабугалы Иван Шишкинның «Алабуга янында Изге Чишмә», «Алабуга янында Кызыл Тау», «Кораб агачлыгы» («Святой Ключ близ Елабуги», «Красная Горка близ Елабуги», «Корабельная роща») әсәрләре хөрмәтенә аталган.[6] Район территориясендә шулай ук Алабуга шәһәре археологик комплекслары, Ананьино каберлеге һәм башка тарихи-мәдәни мирас объектлары урнашкан.[2]
Экология һәм табигатьне саклау мәсьәләләре хакимият һәм район халкы өчен мөһим булып тора. Район активистлары Түбән Кама һәм Яр Чаллы нефть химиясе предприятиеләре җитештерә торган зарарлы матдәләр аркасында һаваның торышына борчылалар. 2020 елның августында «Иделне савыктыру» федераль проекты кысаларында «Алабуга» МИЗ территориясендә чистарту корылмалары реконструкцияләнә. Шулай итеп, федераль һәм республика хакимиятләре предприятиеләрнең әйләнә-тирә мохиткә тискәре йогынтысын киметергә өметләнә.[7][8]
Флаг һәм герб
үзгәртү.jpg)
Алабуга муниципаль районының бүгенге гербын 2006 елда, ә бер елдан соң флагны раслаганнар. Геральдик билгеләр Татарстан Республикасы президенты каршындагы Геральдик советның автор коллективы тарафыннан эшләнгән һәм Татарстан һәм Россиянең Дәүләт геральдика реестрына кертелгән. Бүгенге герб 1781 елда өяз шәһәренең тарихи геральдик билгеләрен кабатлый:
|
Въ верхней части щита гербъ Вятскiй: въ золотомъ полѣ, изъ облака выходящая рука, держащая натянутый лукъ со стрѣлою, а надъ ней въ верхней части щита крестъ красный. Въ нижней — въ серебряномъ полѣ, сидящiй на пнѣ дятелъ, долбящiй оный, ибо тамъ множество сего рода птицъ[9]. | 
|
Герб кыры үзәгендә көмеш-кк фондагы кара күлмәк, ә анда алтын күзле һәм томшыклы кызыл тукран сурәтләнгән. Кош белән агачтөбе тукыманың аскы өлешендә яшел калкулыкта урнашкан. Герб нигезендә ак гонтлар (брусклар) сибелгән кара кайма. Район флагы 2006 ел гербы нигезендә эшләнгән. Тукыманың төп сюжеты сакланган, әмма өске өлешендә көмеш фон урынына ак, ә яшел калкулык тигез кырда алыштырылган. Тукыманың аскы өлешендә төрле киңлектәге өч кара һәм ике ак полоса чиратлаштырыла. Флагның нигезендә озынлыкка киңлеге нисбәтле 2:3 булган төсле сөлге сурәтләнә.[10][11]
Геральдик билгеләр символикасы XVIII гасырга күтәрелә һәм шәһәрнең һәм аның тирә-юненең тарихи һәм мәдәни дәвамчанлыгын ассызыклый. Геральдиканың үзәк мотивы-коры төндә кызыл кош — капма-каршы көрәш һәм явызлык белән көрәш аллегориясе нигезендә төзелгән. Кызыл тукран төбәк халкының хезмәт сөючәнлеген һәм үҗәтлеген символлаштыра. Алтын ныклыкка һәм намуслылыкка күрсәтә, ә көмеш төс чисталык һәм намуслылык дигәнне аңлата. Тукыма нигезендәге кара төс зирәклекне һәм акыллылыкны гәүдәләндерә.[9]
Этимологиясе
үзгәртүАлабуга районы шул ук исемдәге торак пункттан (хәзер — административ үзәк) үз исемен алган. Бүгенге шәһәр XVI гасырның икенче яртысында Алабуга дигән татар авылы буларак барлыкка килә. Географ Евгений Поспелов фикеренчә, топоним «ала үгез» дигән сүздән чыкан дип уйланыла. Риваять буенча, Кама үзәнендәге ташны шулай дип атаганнар, ул суднолар йөрешенә комачаулаган. Икенче риваять буенча, Туйма елгасы артында Алабуга исемле зур күл булган, бу исә алабуга балыгыннан чыккан дип баралар. Рус транскрипциясендә Алабуга үзгәртелеп «Елабуга» дип кулланыла.[12][13]
Тарихы
үзгәртү
XIX гасыр урталарында Алабуга туган якны өйрәнүчеләре профессор Капитон Невоструев һәм сәүдәгәр Иван Шишкин, Алабуга өязенең Ананьино авылындагы каберлекне карап, VIII-III гасырдагы борынгы җирлекләр калдыкларын ачыклый. Ананьино чорының археологик һәм тарихи тикшеренүләре шулай ук совет һәм пост-совет чорларында дәвам итә.[14]
Тарихчылар билгеләп үткәнчә, беренче төрки кабиләләр Татарстан территориясендә безнең эраның III—V гасырларында барлыкка килгән. X гасыр уртасында хәзерге Алабуга районы җирләре Идел буе Болгары составына керә. X һәм XI гасырлар чигендә болгарлар, дәүләтнең төньяк-көнчыгыш чикләрен саклау өчен, Чулман елгасы кушылган урында, ныгытма төзиләр. Ныгытма 6 һәм 10 метр диаметрлы квадрат форма һәм манарага ия булган. Көнбатыш манарасы янында өстәмә манара төзелгән, аның очы Мәккәгә караган. Көньяк ныгытма манарасының калдыклары Иван Шишкин инициативасы буенча 1867 елда торгызыла һәм ныгытыла. Борынгы Алабуга шәһәре урта һәм югары Кама буендагы сәүдә юлында мөһим торак пункт булып торган. 1236 елда Бату хан Болгар җирләрен яулап ала һәм тирә-юне белән шәһәрчек Алтын Урда составына керә. 1438 елда татар-монгол дәүләте таркалу нәтиҗәсендә Казан ханлыгы барлыкка килә.[3]
Бүгенге районның төп өлеше, Алабуга белән бергә, Чуаш (соңрак Җөри дип үзгәртелгән) даругасы составына, ә районның төньяк өлеше — Казан ханлыгының Арча даругасына керә. 1550 нче елларда Казанны Мәскәү дәүләтенә кушканнан соң, төбәктә рус җирлекләре барлыкка килә. 1614-1616 елларда борынгы шәһәр белән янәшә Троицкий монастыре төзелә, һәм Алабуга җирләренең бер өлеше аның вотчинасы була.[15]
1708 елда патшалык бетерелә һәм Казан губернасы төзелә, Алабуга төбәге Казан өязе составына керә. 1780 елда Троицкое шәһәр статусына һәм Нократ наместниклыгы (1797 елдан губерна) Алабуга өязе составындагы Алабуга исеменә ия була. 1916 елда Алабуга өязе 23 волость һәм өч стандан тора. 1920 елда ТАССР составында Алабуга кантоны төзелә, ул сигез елдан соң Чаллы составына керә. 1930 елның 10 августында Алабуга районы оешкан вакытта анда 100 меңнән артык кеше яшәгән.[16]
Район зурлыгы даими үзгәрелеп тора. Башта белән 1931-1935 елда Алабуга районына Бондюжский районы территориясе керә. Аннары 1944 елның 19 февралендә Алабуга районыннан Костенеев районы бүленә (4 айдан соң Морт районы дип үзгәртелә). 1954 елда Морт районы бетерелә, аның территориясе Алабуга районы составына керә. 1963 елның 1 февралендә район составына яңадан бетерелгән Бондюжский районы территориясе керә, ә 1985 елның 15 августында район составыннан Менделеевск районы бүлеп чыгарыла.
«Алабуга муниципаль районы» муниципаль берәмлеге башкарма комитеты район Советына, район башлыгына һәм район халкына буйсына. Комитетның төп бүлекләре арасында ЗАГС, архитектура һәм шәһәр төзелеше бүлеге, торакны исәпкә алу һәм бүлү бүлеге, авыл җирлекләре белән эшләү секторы, опека һәм попечительлек бүлеге, архив һәм башкалар бар. 2020 елның 5 ноябреннән башлап Башкарма комитет җитәкчесе вазыйфасын Нургаянов Ленар Фәрит улы башкара. Алабуга районы башлыгы һәм административ үзәк мэры булып Нуриев Рөстәм Мидхәт улы тора.[17]
Халык саны
үзгәртү
2010 елгы Бөтенроссия халык санын алу нәтиҗәләре буенча, руслар — 51,7%, татарлар — 42,6%, чувашлар — 1%, удмуртлар — 0,8%, марилар — 0,2% тәшкил итә.[18] 2018 елга мең кешегә туучылар саны — 11 %, үлүчеләр саны — 10,1% тәшкил иткән. 2019 елда ике күрсәткеч тә кимегән; туучылар саны 1000 кешегә 10,1 % тәшкил иткән, ә үлүчеләр саны — 10 %. Шулай итеп, 2019 елда халыкның табигый үсеше коэффициенты 0,1% тәшкил иткән. Шәһәр шартларында (Алабуга шәһәре) халыкның 86,41% яши.[19]
| 1959[20] | 1970[21] | 1979[22] | 1989[23] | 2002[24] | 2010[25] |
|---|---|---|---|---|---|
| 42 803 | 43 691 | 36 612 | 9 957 | 10 785 | 10 904 |
Милли состав
үзгәртү| Милләт | 1970[26] | 1979[26] | 1989[26] | 2002[27] | 2010[28] |
|---|---|---|---|---|---|
| руслар | 54,7% | 53,5% | 52,4% | 50,8% | 51,7% |
| татарлар | 30,6% | 39,1% | 37,3% | 42,1% | 42,6% |
| чирмешләр | 4,3% | 3,6% | 1,2% | ||
| чуашлар | 0,6% | 0,6% | 1,0% |
Районда туган күренекле шәхесләр
үзгәртү- Владимир Бехтерев (1857, Саралы — 1927, Мәскәү), табиб.
- Василий Горохов (1891, Олы Елау — 1960, Казан), педагогика фәннәре докторы, КДПИ профессоры.
Муниципально-территориальное устройство
үзгәртүАлабуга муниципаль районында 1 шәһәр һәм 15 авыл җирлеге һәм алар составындагы 50 торак пункт бар.
| № | Муниципаль берәмлек | Административ үзәк | Торак пунктлар саны | Халык саны | Мәйдан, км² |
|---|---|---|---|---|---|
| шәһәр җирлеге | |||||
| 1 | Алабуга шәһәре | Алабуга | 2 | ↗73 366[29] | |
| Авыл җирлекләре | |||||
| 2 | Альметьевское авыл җирлеге | село Альметьево | 3 | ↘363[29] | |
| 3 | Бехтерево авыл җирлеге | Бехтерево | 2 | ↗1126[29] | |
| 4 | Олы Елау авыл җирлеге | Олы Елау | 1 | ↘290[29] | |
| 5 | Олы Качык авыл җирлеге | Олы Качык | 3 | ↗631[29] | |
| 6 | Олы Шүрнәк авыл җирлеге | Олы Шүрнәк | 4 | ↘520[29] | |
| 7 | Костенеево авыл җирлеге | Костенеево | 4 | ↘1091[29] | |
| 8 | Лекарево авыл җирлеге | Лекарево | 4 | ↗649[29] | |
| 9 | Морты авыл җирлеге | Морты | 1 | ↘883[29] | |
| 10 | Мурзиха авыл җирлеге | Яңа Мурзиха | 4 | ↗439[29] | |
| 11 | Поспелово авыл җирлеге | Поспелово | 3 | ↗876[29] | |
| 12 | Иске Күклек авыл җирлеге | Иске Күклек | 6 | ↘434[29] | |
| 13 | Иске Юраш авыл җирлеге | СтарИске Юраш | 2 | ↘603[29] | |
| 14 | Танай авыл җирлеге | Танай | 3 | ↗2662[29] | |
| 15 | Татар Дөм-Дөме авыл җирлеге | Татар Дөм-Дөме | 2 | ↘273[29] | |
| 16 | Яковлево авыл җирлеге | Яковлево | 6 | ↗521[29] |
Икътисады
үзгәртүXVIII-XX гасыр
үзгәртүXVIII-XIX гасырларда край халкы икмәкчелек, терлекчелек, балык тоту һәм башка һөнәрләр белән шөгыльләнә. Өяздә шәраб, пыяла, чуен ясау, сабын кайнату заводлары эшли. XIX гасырда Алабуга Нократ губернасының иң бай сәүдәгәрләр шәһәрләренең берсе була. Йөзъеллык ахырына сәүдәгәрләр катламы 600 сәүдәгәрдән тора, алар арасында Стахеевлар, Ушковлар, Черновлар гаиләләре иң танылганнардан була. Икенче гильдия сәүдәгәре Иван Шишкин Алабугада шәһәр башы булып хезмәт иткән. Аның инициативасы белән 1883 елда шәһәрдә беренче агач суүткәргече үткәрелә.[30][31]
XX гасырда төбәкнең икътисади үсеше нефть ятмаларын эшкәртү белән тыгыз бәйләнгән. 1930 елларда Кама үзәнендә геофизик һәм геологик тикшеренүләр үткәрелә, нәтиҗәдә Алабуга янында файдалы казылма ятмалары табыла. 1950-1951 елларда биредә бораулау эшләре башлана, һәм берничә елдан соң Сетяково авылы янында беренче фонтан сугыла. 1961 елда «Кама буе нефте» нефть-газ чыгару идарәсе (НГДУ) үз эшен башлап җибәрә. Түбән Кама ГЭСының су басу зонасында эш алып барыла, бу бораулау үзенчәлегенә бәйле: Татарстанда беренче тапкыр скважиналар махсус оештырылган дамбаларда һәм утрауларда урнаша башлый. 1970 нче елларда иң күп нефть чыгару вакыты була: 1977 нче елда еллык күләм 5867 мең тоннага җитә. 2000 еллар башында «Кама буе нефте» бер тонна чыгарылган нефтьнең үзкыйммәте буенча «Татнефть» идарәләре арасында икенче урында торган.[32]. 1970-е годы стали временем наиболее высокой добычи: в 1977-м годовой объём достиг 5867 тысяч тонн. На начало 2000-х «Прикамнефть» занимала второе место среди управлений «Татнефти» по себестоимости тонны добытой нефти[33]
Бүгенге заманда
үзгәртүАлабуга муниципаль районы икътисады чимал, җитештерү һәм инфраструктура секторлары белән тәкъдим ителгән. Машина төзелешендә һәм азык-төлек сәнәгатендә махсуслашкан җитештерү секторы әйдәп баручы булып тора. Чимал секторында нефть чыгару сәнәгате зур өлеш кертә. Инфраструктура өлкәсе шулай ук яхшы үсеш алган һәм югары инвестицион җәлеп итүчәнлеккә ия. Районда «Кама буе нефте», «Татбурнефть»ның аерым бүлекчәсе, шулай ук «Контур», «ТатРитэкНефть», «Химпромагро» ТНГ урнашкан. Монда Алабуга автомобиль заводы, «Алабуга УкупрПласт» һәм «КамПолиБэг» сәнәгать компанияләре, шулай ук «Эссен Продакшн АГ» азык-төлек сәнәгате предприятиеләре, «Махеев», «Алабуга сласти» һәм «Кондилайт», «Алабуга ит-консерв комбинаты», «Алабуга Сөте» һәм башкалар эшли.[6]
Аграр сектор район икътисадының шактый өлешен алып тора. 2019 елга алынган мәгълүматларга караганда, Алабуга районының авыл хуҗалыгы җирләре мәйданы 84 мең гектардан артып китә, шуның 58 мең гектары сөрүгә туры килә. Районның эре предприятиеләре арасында «Колос», «Алабуга икмәк кабул итү предприятиесе», «Яңа Юраш», «Светлая Долина», «АйДжиЭсАгро», «Мир» һәм кайбер крестьян фермер хуҗалыклары бар.[34]
2020 елның гыйнвар-апрель айларында Алабуга районында уртача хезмәт хакы 42 мең сум тәшкил иткән, шул ук вакытта Татарстан буенча бу сумма бары тик бераз гына кимрәк, 37 меңнән артып киткән. Шәһәр административ үзәге булган муниципаль берәмлекләр арасында Алабуга районы өченче урында тора. Төбәктә эшсезлек дәрәҗәсе 4,63 % тәшкил итә. Бу күрсәткеч коронавирус пандемиясенең беренче дулкыныннан соң шактый арткан. Әйтик, 2020 елның 1 апреленнән 1 июненә кадәр генә дә тәбәктә эшсезлек дәрәҗәсе өч тапкыр арткан. Эпидемиядән соң хәлләр акрынлап яхшырыр дип көтелә.[35][36]
Авыл хуҗалыгы үсеш һәм инвестицияләр җәлеп итүнең өстенлекле юнәлешләре арасында тора. Терлекчелеккә төп игътибар бирелә, ул игенчелек бармаган сезонда авыл хуҗалыклары кеременең төп чыганагы булып тора. 2020 елда Алабуга районында «Мир» сөт комплексын төзү буенча зур күләмле проектны гамәлгә ашыру башлана, ул 2200 баш терлеккә исәпләнгән. Голштин токымлы беренче 408 сыер Даниядән Алабуга районына июль аенда китерелгән. «Мир»га инвестиция кертемнәренең гомуми күләме 620 млн.сум тәшкил иткән. Сөт комплексы тәүлегенә 50 тоннага кадәр сөт җитештерер дип планлаштырыла. Район башлыгы Рөстәм Нуриев комбинат төзелеше төбәкнең инвестицион потенциалы һәм авыл хуҗалыгы үсешенә ярдәм итәчәк дип саный.[37][38][39]
Алабуга Татарстанның әйдәп баручы туристлык юнәлешләренең берсе булып тора: 2018 елда шәһәрдә 500 меңнән артык кеше булган, ә 2019 елда ул Казан һәм Свияжсктан соң республика килүчеләр арасында буенча өченче урында булган. Шәһәр һәм район хакимияте туристик бизнес һәм инфраструктураны үстерергә ниятли.[34][40]
Инвестицион потенциал
үзгәртү- Төп мәкалә: Алабуга (махсус икътисади зона)
Алабуга районы Татарстанның иң эре һәм перспективалы сәнәгать төбәкләре унлыгына керә: гыйнвар-сентябрь айлары өчен социаль-икътисади үсеш рейтингында ул сигезенче урында. Дәүләт статистикасы федераль хезмәтенең Татарстан Республикасы буенча хисабы нигезендә, 2019 елда районның төп капиталына инвестицияләр 15 млрд. сум чамасы тәшкил иткән, ягъни Татарстанда инвестицияләрнең гомуми күләменнән 4,2%.[41] 2020 елның беренче яртыеллыгында район бюджет акчаларын исәпкә алмыйча, төп капиталга 5,6 млрд. инвестицияләр җәлеп иткән. Иң күп акча машиналар һәм җиһазларга, биналарга һәм интеллектуаль милек объектларына юнәлдерелгән. Шул ук вакыт эчендә Алабуга районының шәһәр округларында 32 мең кв.метрдан артык торак файдалануга тапшырылган, бу, узган ел белән чагыштырганда, 12 мең кв. м га күбрәк.[42]
Район икътисадын үстерүгә «Алабуга» МИЗ да зур өлеш кертә, ул Россиядә сәнәгать-җитештерү тибындагы иң зур һәм уңышлы махсус икътисадый зона булып тора. 4 мең гектарга якын мәйданлы МИЗ 2005 елда төбәк икътисадын үстерү һәм инвестицияләр җәлеп итү өчен ачылган. «Алабуга» территориясендә өч индустриаль парк, офис үзәге, Корпоратив университет эшли, кирәкле инженер һәм социаль инфраструктура төзелгән. 2020 елга Алабуга белән 57 резидент-компания (33 эшләп килүче предприятие) хезмәттәшлек итә, алар арасында Ford, Rockwool, Armstrong, Kastamonu, Hayat, Air Liquide, Şişecam һәм башкалар бар. 2020 елда резидентларга кертелгән инвестицияләрнең гомуми күләме 175 млрд. сум тәшкил иткән. МИЗ шартлары арасында-салым һәм таможня ташламалары, арендага түбән бәяләр, М7 федераль трассасының якынлыгы якын елларда МИЗ җитәкчелеге ике тапкыр күбрәк резидентлар җәлеп итәргә һәм кече һәм урта бизнес өчен уңай шартлар тудырырга планлаштыра.[4][5]
Транспорт
үзгәртүАлабуга районы Кама аша авто һәм тимер юл кичүләре янында Яр Чаллы агломерациясе зонасында урнашкан. МИЗ һәм үсеш алган сәнәгать секторы төбәктә юл челтәрен үстерүгә ярдәм итә. Район территориясе буенча М-7 (Идел) федераль әһәмияттәге «Мәскәү — Казан — Уфа» һәм М-7 «Алабуга — Ижевск — Пермь» автомобиль юллары, «Яр Чаллы — Менделеевск» төбәк трассалары һәм М-7, Алабуга һәм махсус икътисади зона арасында керү юллары уза. Район үзәге Казаннан 215 км, Яр Чаллыдан 26 км ераклыкта урнашкан.[2]
Районның көньяк-көнчыгышында «Әгерҗе — Яр Чаллы — Акбаш» тимер юл линиясе уза, төньяк-көнбатышта «Алабуга» МИЗ тармагы уза. Административ үзәктән ерак түгел Тракторная (ст.), Каенкай (ст.) тимер юл станцияләре урнашкан. Кама һәм Нократ елгалары буенча суднолар йөреше үсеш алган; якындагы пристаньлар Алабугада һәм Танай авылы янында урнашкан.[2]
Социаль өлкә
үзгәртү_%E2%80%94_panoramio.jpg){kind=link}
Алабуга муниципаль районында амбулатор ярдәмне Алабуга үзәк район хастаханәсе, шәһәр хастаханәсе һәм Алабуга туберкулезга каршы диспансер күрсәтә. Үзәк район хастаханәсендә 35 белгечлек табиблары эшли: стационар, бала тудыру бүлеге, балалар поликлиникасы, травмпункт, дерматолог-венерология, наркология, авыл медучреждениеләре, 23 фельдшер-акушерлык пункты һәм 3 сәламәтлек саклау пункты һәм башка бүлекләр бар.[43]
Алабугада һәм тирә-юньдә 255 спорт корылмасы, шул исәптән ике стадион, Боз сарае, йөздән артык спорт залы, җиңел атлетика манежы, чаңгы базасы һәм шугалак бар.[9]
Алабуга районында белем бирү эшчәнлеген 23 гомуми белем бирү мәктәбе, 45 мәктәпкәчә яшьтәге балалар өчен учреждение һәм дүрт урта махсус уку йорты башкара. Алабугада КФУ филиалы ачылган. 2020 елның гыйнварында район үзәгендә региональ мәгарифне үстерү темасына киңәшмә узган.[9]
Төбәктә 28 мәдәни-ял итү тибындагы учреждение һәм 26 китапханә эшли, шулай ук «Яңа Кама», «Алабуга нуры» («Луч Алабуга») газеталары рус һәм татар телләрендә нәшер ителә. Районның иң зур мәдәният учреждениесе булганАлабуга дәүләт тарих-архитектура һәм сәнгать музей-тыюлыгы, 131 га мәйданлы музей-тыюлык территориясендә 184 мәдәни һәм тарихи мирас объекты, шул исәптән 6 федераль һәм 106 республика әһәмиятендәге объект урнашкан. Аның составына шәһәр тарихы музее, И. И. Шишкин мемориаль музей-йорты керә. Марина Цветаева әдәби музее, Владимир Бехтерев исемендәге өяз медицинасы музее, заманча этносәнгать музее һәм башка бүлекчәләр һәм учреждениеләр бар. 2008 елдан тыюлыкта ел саен бу урыннар өчен традицион Спас ярминкәсе үткәрелә.[9][44]
Моны да карагыз
үзгәртүИскәрмәләр
үзгәртү- ↑ Итоги Всероссийской переписи населения 2020 года (по состоянию на 1 октября 2021 года)
- ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 2,5 Экологический гид, 2015
- ↑ 3,0 3,1 История Елабуги, 2020
- ↑ 4,0 4,1 ОЭЗ «Алабуга» и «Иннополис» стали наиболее эффективными в России. Татар-Информ (2020-07-09). 2020–11-27 тикшерелгән.
- ↑ 5,0 5,1 Марина Чернышева (2015-07-06). Зона особой экономики. Коммерсант. 2020-11-27 тикшерелгән.
- ↑ 6,0 6,1 Туризм, 2016
- ↑ Министр экологии и природных ресурсов РТ посетил ОЭЗ «Алабуга». Звезда Поволжья (2020-08-25). 2020-11-27 тикшерелгән.
- ↑ Махмудов Р. (2016-08-29). Экология в Елабуге. Звезда Поволжья. 2020-11-27 тикшерелгән.
- ↑ 9,0 9,1 9,2 9,3 9,4 Елабужский район. TatCenter. 2020-11-27 тикшерелгән.
- ↑ Герб Елабужского района. Геральдика.ру (2006-08-08). 2020-11-28 тикшерелгән.
- ↑ Флаг Елабужского района. Геральдика.ру (2007-09-23). 2020-11-28 тикшерелгән.
- ↑ Поспелов, 2002
- ↑ Словарь, 1999
- ↑ Корепанов, 1991
- ↑ Иван Васильевич Шишкин. История города Елабуга. Елабуга в фотографиях. 2020-11-27 тикшерелгән.
- ↑ Елабужский район. Tatarica. 2020-11-27 тикшерелгән.
- ↑ Нуриев Рустем Мидхатович. TatCenter. 2020-11-28 тикшерелгән.
- ↑ Всероссийская перепись населения-2010. Территориальный орган Федеральной службы государственной статистики по Республики Татарстан. әлеге чыганактан 2020-11-23 архивланды. 2020-11-28 тикшерелгән.
- ↑ Коэффициенты естественного движения населения в городских округах и муниципальных районах Республики Татарстан. Комитет Республики Татарстан по социально-экономическому мониторингу (2020-05-12). 2020-11-28 тикшерелгән.
- ↑ http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus59_reg1.php
- ↑ http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus70_reg1.php
- ↑ http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus79_reg1.php
- ↑ http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus89_reg1.php
- ↑ http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus02_reg1.php
- ↑ http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus10_reg1.php
- ↑ 26,0 26,1 26,2 Мустафин М.Р, Хузеев Р.Г. Всё о Татарстане (Экономико-географический справочник). — Казань, 1994
- ↑ 2002 ел сан алу базасы, archived from the original on 2017-11-11, retrieved 2013-10-07
- ↑ архив күчермәсе (PDF), archived from the original (PDF) on 2012-11-21, retrieved 2013-10-07
- ↑ 29,00 29,01 29,02 29,03 29,04 29,05 29,06 29,07 29,08 29,09 29,10 29,11 29,12 29,13 29,14 29,15 Численность населения муниципальных образований Республики Татарстан на начало 2015 года. әлеге чыганактан 2015-04-17 архивланды. 2015-04-17 тикшерелгән.
- ↑ Михаил Бирин (2017-01-29). Иван Шишкин: лесной царь из Елабуги. Бизнес ONLINE. 2020-11-27 тикшерелгән.
- ↑ Людмила Пахомова (2011-02-20). Город купцов и меценатов. Елабужский государственный историко-архитектурный и художественный музей-заповедник. 2020-11-27 тикшерелгән.
- ↑ Так начиналась «Прикамнефть». Информагенство “Девон” (2020-10-15). 2020-11-27 тикшерелгән.
- ↑ Валерий Скиба (2002-11-05). Город купцов и нефтяников. Газета Республика Татарстан. 2020-11-27 тикшерелгән.
- ↑ 34,0 34,1 Алексей Угаров (2019-02-07). Песошин: Наличие такого партнера, как «Алабуга», дает широкие возможности Елабужскому району. Татар-информ. 2020-11-27 тикшерелгән.
- ↑ Аналитические материалы “Информация, характеризующая уровень жизни населения”. ГБУ “Центр экономических и социальных исследований Республики Татарстан при кабинете Министров Республики Татарстан” (2020-07-01). 2020-11-28 тикшерелгән.(үле сылтама)
- ↑ В Татарстане средняя зарплата в 2019 году увеличилась до 36,5 тыс. рублей. РБК (2020-01-28). 2020-11-27 тикшерелгән.
- ↑ Сергей Афанасьев (2020-07-02). «Елабужский парадокс»: реальная безработица или хроническое тунеядство?. Реальное время. әлеге чыганактан 2020-11-25 архивланды. 2020-11-28 тикшерелгән.
- ↑ Елабужский район посетил министр сельского хозяйства и продовольствия. Елабуга 24 (2020-07-28). әлеге чыганактан 2020-12-03 архивланды. 2020-11-27 тикшерелгән.
- ↑ Марина Сельскова (2020-08-04). Молочная река – из Дании в Елабугу. Газета Республика Татарстан. 2020-11-27 тикшерелгән.
- ↑ Марина Сельскова (2020-02-28). Двадцать задач для Елабуги. Газета Республика Татарстан. 2020-11-27 тикшерелгән.
- ↑ Основные показатели инвестиционной и строительной деятельности в Республике Татарстан. Территориальный орган Федеральной службы государственной статистики по Республике Татарстан (2019). әлеге чыганактан 2020-12-06 архивланды. 2020-11-27 тикшерелгән.
- ↑ Основные показатели инвестиционной и строительной деятельности в Республике Татарстан. Территориальный орган Федеральной Службы государственной статистики по Республике Татарстан (2020). әлеге чыганактан 2020-11-28 архивланды. 2020-11-25 тикшерелгән.
- ↑ ГАУЗ “Елабужская ЦРБ”. Портал здравоохранения Республика Татарстан. 2020-11-27 тикшерелгән.(үле сылтама)
- ↑ Елабужский государственный историко-архитектурный и художественный музей-заповедник. Музеи России (2019-07-17). 2020-11-27 тикшерелгән.
Әдәбият
үзгәртү- Зиганшин И. И., Иванов Д. В., Томаева И. Ф. Экологический гид по зелёным уголкам Республики Татарстан. — Казань: Фолиант, 2015.
- Корепанов К. И. История и культура населения Елабужского края в раннеананьинскую эпоху /VIII-VI века до н. э./. — Елабуга: Издательство Елабужского государственного историко-архитектурного и художественного музея-заповедника, 1991.
- Поспелов Е. М. Географические названия мира. Топонимический словарь. — М.: Русские словари, Астрель, АСТ, 2002.
- Рубцов В. А., Байбаков Э. И., Биктимиров Н. М., Габдрахманов Н. К., Булатова Г. Н. Туризм в малых исторических городах Республики Татарстан как фактор сбалансированного развития. — Казань: Отечество, 2016.
- Руденко Г. Р. (отв. ред.). История Елабуги. Интерактивное учебное пособие для учащихся 7 классов общеобразовательных учреждений. — Елабуга: Елабужский государственный историко-архитектурный и художественный музей-заповедник, 2020.
- Татарский энциклопедический словарь. — Казань: Институт Татарской энциклопедии АН РТ, 1999.
Сылтамалар
үзгәртү- Фирдәвес Хуҗин: Үзе шәһәр, үзе музей. «Мәдәни җомга» гәз. 2016 елның 5 март көнендә архивланган.
- Алабуга төбәге эпиграфик истәлекләре
- 2010 елның 22 маендагы 23-ТРЗ № Татарстан Республикасы Законы(үле сылтама)
- Алабуга муниципальн районы сайты 2021 елның 23 декабрь көнендә архивланган.