Караидел районы
Караидел районы (рус. Караидельский район) — Башкортстанга керүче муниципаль район. Административ үзәге — Караидел авылы.
103 авыл 17 авыл советына берләштерелгән.
Мәйданның 2 350 км² (64 %) урманнар алып тора.
| Караидел районы | |
| баш. Ҡариҙел районы | |
| Байрак[d] | |
 |  |
| Нигезләнү датасы | 20 февраль 1932 |
|---|---|
 | |
| Рәсми исем | Караидельский район |
| Дәүләт |
 Россия |
| Башкала | Караидел |
| Административ-территориаль берәмлек | Башкортстан |
| Сәгать поясы | YEKT[d] һәм UTC+05:00 |
| Халык саны | 25 533 (2017)[1] |
| Мәйдан | 3786 км² |
| Почта индексы | 4523ХХ |
| Рәсми веб-сайт | karaidel.bashkortostan.ru(рус.) |
.svg) | |
| Җирле телефон коды | 34744 |
 | |
 Караидел районы Викиҗыентыкта | |
Тарих
үзгәртүРайон 1932 елның февралендә, таратылган Байкы һәм Аскын районнары өстендә оештырыла. 1956 елда Байкыбаш районы кушыла.
География
үзгәртүКараидел муниципаль районы республиканың төньяк өлешендә урнашкан. Мәйданы 3664 км² тәшкил итә. Караидел районы Аскын, Мәчетле, Нуриман, Дуван, Благовещен, Мишкә, Балтач районнары белән чиктәш.
Район җирләре Караидел елгасы (рус. Уфа) бассейнында ята.
Халык
үзгәртүИң эре торак урыннары: Караидел (2009 елда 6,04 мең кеше яши), Магинск (1,4 мең), Байкыбаш (1,35 мең), Байкы (1,14 мең), Абыз — (0,81 мең), Ургыш (0,71 мең). Сан алу буенча милли состав:
| Ел | татарлар | башкортлар | урыслар |
|---|---|---|---|
| 1970 | 36,2 % | 29,6 % | |
| 1989 | 36,7 % | 34,8 % | |
| 2002 | 28,3 % | 45 % | 20,25 % |
Таблицада күрсәтелмәгәннәрдән районда 1612 мари яши.
Демография
үзгәртү| 1939[2][3] | 1959[4][3] | 1970[5][3] | 1979[6][3] | 1989[7][3] | 2002[8][3] | 2008[9] | 2009[10] | 2010[11] | 2012[12] |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 24 864 | ↗50 904 | ↘47 654 | ↘38 337 | ↘30 276 | ↘28 294 | ↘27 955 | ↘27 737 | ↗27 945 | ↘27 369 |
| 2013[13] | 2014[14] | 2015[15] | 2016[16] | 2017[1] | 1 гый 2018[17] | 1 гый 2019[18] | 2021[19] | ||
| ↘27 049 | ↘26 437 | ↘26 049 | ↘25 746 | ↘25 533 | ↘25 282 | ↘24 909 | ↘24 225 |
Танылган кешеләр
үзгәртү- Нурлый Миңнәхмәтов — Советлар берлеге герое (1944)
- Мөхәммәт Закиров — шагыйрь,
- Марат Миргазямов — Башкортстан хөкүмәте рәисе (1986—1992)
- Светлана Гыйниятуллина — БР халык артисты, Ш. Бабич премиясе лауреаты.
- Фәрит Гыйльмияр — архитектор, фотограф.
Икътисад
үзгәртүРайонда күп укладлы икътисад барлыкка килгән. Биредә 17 эре авыл хуҗалыгы, 42 фермер хуҗалык эшли. 9135 шәхси хуҗалык бар. Эшкәртү предпприятиеләре — «Караидел сөт заводы» ҖЧҖ, Бирдәш икмәк кабул итү пункты.
Караидел ягының куе урманнарга бай булуы билгеле. Әнә шуңа да агач кисү, агач эшкәртү урындагы халыкның төп шөгыльләренең берсе. «Луч», «Йөрүзән-агач», «Азатлык», Хисамов шәхси предприятиеләре такта, бура, агач күмере кебек продукция җитештерү белән җитди шөгыльләнә. Караиделлеләрнең түбән сортлы агач һәм агач калдыкларыннан пиролез ысулы белән күмер брикетлары җитештерү тәҗрибәсе кызыклы. Пиролиз ысулы белән һәр көнне өч тоннага кадәр күмер җитештереп саталар.
Байкыбаш авылында урнашкан «УфаЛеспром» урман сәнәгате предприятиесе агачтан төрле продукция җитештерүгә махсуслашкан. Биредә 60 кеше хезмәт куя.
Район территориясендә уннан артык, 960 кеше кабул итә ала торган ведомстволык һәм шәхси туристик баз эшли. Аларда җирле халыктан 180 кеше хезмәт куя.
Транспорт
үзгәртүРайон территориясен Бөре — Мәсәгуть — Сүлия автомобиль юлы кисеп чыга.
Юлларның тулаем озынлыгы — 540 км. Юлларның 540 км — каты өслекле, асфальтово-бетон җәймәле юллар — 102 км.
Иң якын тимер юл станциясе — Пермь краендагы Щучье Озеро, ул 80 км ераклыкта урнашкан.
Мәгариф
үзгәртүРайонда 2009-10 уку елында 51 мәктәп, ш.и. 20 урта, 13 төп һәм 18 башлангыч эшләгән. Укучылар саны — 3061. № 147 һөнәри уку йорты, Бөре педагогика, Уфа идарә колледжы филиаллары. 2011-12 уку елы ахырын 16 — башлангыч, 11 — төп, 18 урта мәктәптә барлыгы 3248 укучы каршы алды.[20]
Матбугат
үзгәртүРайон территориясендә татар теленең Байкыбаш сөйләше таралган.
Районның хасил булган бер вакытта «Алга» дип аталган гәзите 1933 елның 9 августында гына дөнья күрә. Аның башкортча чыккан беренче санына партия обкомы тарафыннан бу эшне җайга салу өчен районга җибәрелгән Хәким Кәрим кул куя, ә берничә көннән чыккан «Вперед» дигән урысча дубляжында Р. Солтанова дигән кешенең култамгасы тора.
Караидел районы гәзитенең кыскача тарихы белән танышканда шундый кызыклы факт игътибарны җәлеп итә. Басманың башкортча нәшер ителүенә карата төрле фикер булган, күрәсең. 1934 елда районга лингвистик (тел гыйлеме) экспедиция җибәрелә. Ул кайсы телнең халыкка якынрак, аңлаешлырак, кулайрак булуын ачыкларга тиеш була. Аның эш нәтиҗәсендә шундый юллар бар: «Экспедиция тикшергән сөйләшләр, формаль яктан, башкорт теле сөйләшләре булып тора, әмма татар әдәби теле урындагы халыкка башкорт теленә караганда якынрак. Гомум тикшеренүләр нәтиҗәсе шуны дәлилли: урындагы элек-электән килгән тел үзенчәлекләрен үзгәртергә һәм мәктәпләрдә, учреждениеләрдә татар телен башкорт теленә алыштырырга тырышуның исбатланган нигезе юк. Моннан тыш, моны шул факт та ачыктан-ачык нигезли: без сораштырган район укытучыларының икесе генә үзләренең башкорт телендә укыта алуларын таныды. Барлык фикерләрне өйрәнеп, экспедиция шундый нәтиҗәгә килде: хезмәтләндерү (әдәбият, мәктәпләрдә укыту, матбугат, эш кәгазьләрен алып бару) теле итеп рәсми рәвештә татар телен танырга кирәк. Бу очракта районның „Алга“ гәзитен башкорт телендә чыгаруны максатка яраксыз дип танырга һәм аны татар телендә чыгаруга күчәргә кирәк…»
Экспедициянең бу тәкъдиме ВКП(б)ның Караидел райкомы бюросына чыгарыла һәм анда тулысынча һәм берсүзсез, каршылыксыз кабул ителә. Шулай итеп, 1934 елдан Караидел районы гәзите урындагы халык теләге һәм таләбе буенча татар телендә чыга башлый.[21]. 1937 елга кадәр «Алга» исеме белән чыга. 1937 елдан Байкыбашта «Lenince» («Ленинче») (1937—1948) (1948 дән — «Ленинчы») исеме белән чыга. 1956 елдан шул «Ленинчы» исеме белән Караиделдә чыгуын дәвам итә. 1990 елның 24 ноябреннән урысча «Караидель» / татарча «Караидел хәбәрләре» гәҗитләре чыга. 2003 елдан башк. «Хазина» кушымтасы өстәлә.
Искәрмәләр
үзгәртү- Рәсми сайт (рус.) 2011 елның 12 октябрь көнендә архивланган.
Сылтамалар
үзгәртү- ↑ 1,0 1,1 https://web.archive.org/web/20170731141731/http://www.gks.ru/free_doc/doc_2017/bul_dr/mun_obr2017.rar
- ↑ СССР җанисәбе (1939)
- ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 3,5 Население Башкортостана:XIX-XXI века: статистический сборник. — 2008.
- ↑ СССР җанисәбе (1959)
- ↑ СССР җанисәбе (1970)
- ↑ ССҖБ җанисәбе (1979)
- ↑ СССР җанисәбе (1989)
- ↑ Бөтенрусия җанисәбе (2002)
- ↑ 1.5. Численность населения республики Башкортостан по муниципальным образованиям на 1 января 2009 года
- ↑ Численность постоянного населения Российской Федерации по городам, посёлкам городского типа и районам на 1 января 2009 года
- ↑ Бөтенрусия халык санын алу, 2010
- ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям. Таблица 35. Оценка численности постоянного населения на 1 января 2012 года
- ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2013 года. Таблица 33. Численность населения городских округов, муниципальных районов, городских и сельских поселений, городских населённых пунктов, сельских населённых пунктов — Росстат, 2013. — 528 бит
- ↑ Таблица 33. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2014 года
- ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2015 года
- ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2016 года — 2018.
- ↑ 26. Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2018 года — Федераль дәүләт статистикасы хезмәте.
- ↑ Численность населения муниципальных образований Республики Башкортостан — 2019.
- ↑ Итоги Всероссийской переписи населения 2020 года (по состоянию на 1 октября 2021 года)
- ↑ «Оптимальләштерү һәр төбәк үзенчәлеген исәпкә алырга тиеш»(үле сылтама)
- ↑ Караиделнең елъязмасын алар яза(үле сылтама)