Казан тарихы

Төп мәкалә: Казан

Атаманың килеп чыгышы

Казан атамасының килеп чыгышы турында берничә версия һәм риваять бар::

• Кайнаган Казан. Иң гомум кабул ителгән версия нигезендә, сихерчы булгарларга су белән тутырып җиргә казылган казан утсыз кайнап утылган урында шәһәр төзергә киңәш итә. Нәтиҗәдә, Кабан күле ярында шундый урын табылган. Әлеге версия борынгы Болгар (хәзерге татарныкы кебек) «Казан " дип атала дигән фаразга нигезләнгән. Янәсе, шушыннан Казан шәһәре исеме китә.
• Җирлек ландшафты. Башта Казан Болгар ханлыгы чикләренең оборона өчен ныгытма буларак нигезләнгәнлектән, аның өчен урнашу урыны беренче чиратта хәрби-тактик фикерләрдән сайланган. Өч яктан саздыклар белән, ә дүртенче елгадан торган биек калкулыкта урын сайланган булган. Җиңел обронага тотылган ныгытма белән тигезләп, аны Казан дип атаганнар (пылау казаны кебек).
• Алтын Казан. Алтынбәк, Болгар ханының өлкән улы Габдулла, бервакыт билгесез елга буенда суга карап торган. Ул колына алтын казан биреп, су алып килергә кушкан. Елга яры бик текә була, су алу бик кыен була, кол казанны суга батыра. Бу очрактан соң елга Казансу дип атала, ә соңыннан аның яр буенда да шәһәр Казан дип атала.
• Башкорт лингвисты Җәлил Киекбаев Казан сүзен «каен» схзеннән килеп чыккан дип раслый. Галим Башкортстанда каенлык арасында урнашкан Казанлы авылы исеменә таяна.
• Язучы Йосыф Гәрәй «казан» сүзенең кайбер төрки телләрдә кайчандыр «су үләннәре» (үги-әни үләне) сыйфатында кулланылуын раслый. Әмма хәзерге Татарстан территориясендә «казан» сүзен үләннәр мисалында куллануның мисалларын автор китерми.
• Филолог Гомәр Саттаров бу елга бассейнында борынгы заманнарда яшәгән кошлар ыругы «каз» исеме белән бәйле гипотезага кушыла.
• В. Егоров шәһәгә нигез салучысы Болгар кенәзе Хәсән хөрмәтенә аталган дигән гипотеза тәкъдим итә.
• Этнограф Г. Йосыпов «казансалор» дип аталган төрекмән нәселенә бәйле теорияне әйтә. Ул «Казан» топонимы Кубань, Украинаның көньягында, Каспий диңгезенең төньяк-көнбатыш ярында һәм хәтта төньяк-көнчыгыш Төркиядә киң таралган дип күрсәт!.

Шәһәргә нигез салу

Казан шәһәренә Идел Буе Болгарының төньяк чикләрендә форпост буларак нигез салына.

Хәзерге вакытта кабул ителгән рәсми версия нигезендә, шәһәргә 1000 ел элек нигез салына. Казан Кремле территориясендә казу эшләре вакытында табылган Чехия тәңкәсе (Изге Вацлав идарәсе вакытында якынча 929-930 елларда сугылган һәм иң иртә Чехия тәңкәсе дип саналган), таш түшәм калдыклары һәм агач шәһәр киртәләре, һөнәр һәм хуҗалыу әйберләре (Венгрия тибынгы төймә, хатын-кызлар муенчагы һәм башкалар), шулай ук башка артефактлар. Казанның яшен табылдыклар буенча өйрәнүгә Россиянең 20 шәһәреннән һәм дөньяның 22 иленнән белгечләр җәлеп ителде. .

Ә 1762 елда «Оренбургская Топография» китабында дөнья күргән Петр Иванович Рычков мәгълүматлары буенча, Казан Батый үлгәннән соң хан Саин тарафыннан оештырылган:

По изъявленнiюжъ въ Казанской истории, по смерти Батыевой царство его и Болгаское принялъ Ордынский царь Саинъ, который вместо раззореннаго Болгарского города Бряхимона, построилъ для себя столичной городъ Казань, и утвердясь тут онъ и последователи его Россiйским местам причиняли многiя раззореренiя

Казанның яшен билгеләү эшен татар тарихчысы Альфред Халиков (1929-1994) башкара. Әммә Мәскәү Хакимияте «икеләнү максаты белән казу урынында табылдыкның ялганлыгы»на һәм СССР Фәннәр академиясенең әйдәүче белгече Алексей Смирнов һәм башка галимнәрнең дәлилләренә сылтама ясый. 1177 елда шәһәрнең яшәеше исбат ителгәннән соң, Казан Мәскәүдән бер ничек тә олырак булырга тиеш түгел дип тискәре карашта булалар. 1177 елда Казан шәһәренең тарихи елъязмаларында турыдан-туры искә алу төп аргументы булуга карамастан, СССР җитәкчелеге 1977 елда Казанның 800 еллыгын бәйрәм итмәскә күрсәтмә бирә. Казанлылар һәм турислар арасында бу чара бик популяр булуга карамастан, барлык планлаштырылган чаралар гамәлдән чыгарыла, массакүләм мәгълүмат чараларында юбилей турында искә алу тыела, барлык бәйрәм транспарантлары һәм урам бизәлеше бетерелә, ә юбилей турындагы күп санлы сувенирлар һәм башка товарлар сатудан алына.

1990 еллар уртасында бу мәсьәлә федераль үзәктән Татарстан суверенитеты, шул исәптән фәнни мөстәкыйльлек алуга бәйле рәвештә яңадан килеп туа. Казан Кремлендәге казу эшләре Казанның борынгы яшен раслау максатында башкарыла, һәм бу чара нәтиҗәсен бирә — 2005 елда Бөтенроссия дәрәҗәсендә шәһәрнең 1000 еллыгын рәсми рәвештә бәйрәм итәргә мөмкинлек бирә. Шуңа да карамастан, Россия археологик җәмәгатьчелегенең бер өлеше әлеге датировка белән килешми, хәзерге вакытка кадәр дәвам итүче яңа Казан (җирлекнең башлангыч исеме), Казансу елгасы буенча XIII гасырда нигезләнгән Иске Казаннан соңырак, XIV гасырга кадәр нигез салынмаган, дип раслыйлар. Ягъни, иртәрәк чорга караган артефактлар предметларга гына кагыла, Казан Кремле урынында XIV гасырга кадәр өзлексез мәдәни катлау табылмаган дип исбатлыйлар. Бу версияләр рәсми версия файдасына түгел.

Һичшиксез, Казанның яше мәсьәләсе ачык кала һәм алга таба тикшереләчәк.

Казан ханлыгы

Төп мәкалә: Казан ханлыгы

1438 елда болгар крепосте Алтын Урда ханы Улу-Мөхәммәдд тарафыннан яулап алына, шәһәр Казан ханлыгының башкаласы булып китә. Бу чорда күн, чүлмәк әйберләре, корал җитештерү үсеш алган булган. Казанның Мәскәү, Кырым, Төркия һәм башка төбәкләр белән сәүдә элемтәләре булган. Татар-монголлар тарафыннан яулап алынганнан соң Идел буе Болгариясе территориясе татар-монголлары дәүләте Алтын Урда составына кертелә. XIII-XIV гасырларда Казан үсешә, Алтын Урда составындагы мөһим сәүдә һәм сәяси үзәгенә әверелә. Шәһәрнең үсешенә Көнчыгыш һәм Көнбатышны тоташтыручы эре сәүдә юллары киселешендәге географик яктан да уңай йогынты ясый. Рус елъязмаларында Казан XIV-XV гасырларда телгә алына башлый. Чеканка урыны билгәләнгән «Болгар әл-Җәдид», ягъни яңа Болгар дип аталган үз тәңкәләрен суга башлый.

Россия империясе составында

Казан 18 гасырда, Н. Ф. Челнаков гравюрасы

1767 елгы Казан күренеше, Леспинас гравюрасы

Казанның XVIII гасыр башында планы

Казанның XVIII гасыр ахырындагы планы

XIX гасыр башында Казанның планы

XIX гасыр уртасында Казанның планы

XIX гасыр ахырында Казанның планы

XIX гасыр ахырында Казан планы

План Казани в конце XIX гасыр ахырында Кахан планы

Землемер И. А. Овсян тарафыннан төзелгән Казан шәһәре планы. Бөтен Казан " китабына кушымта. - Казан: Литва-Тип. И. Н. Харитонова, 1899.а. Под редакцией Н. Г. Шебуева» — Казань: Лито-Тип. И. Н. Харитонова, 1899.

Иван Грозный Казан шәһәрен яулап алганнан соң, 1552 елда ак таштан яңа Кремль төзелә башлана. Анда Иван Грозныйга ошамаган рус шәһәрләреннән чыккан һөнәрчеләр, сәүдәгәрләр, гади кешеләр яши башлый. Шул ук вакытта ышанычлы казанлылар Болак каналы һәм Түбән Кабан күле артындагы районда яши башлый. XVII гасырда шәһәрдә икътисади үсеш күзәтелә, һөнәр бистәләре салына, беренче мануфактуралар барлыкка килә. 1646 елда, исәпкә алу китабы буенча, Казанда 5432 ир-ат һәм 1652 йорт булган.

1708 елда Казан киңәйтелгән Казан губернасының башкаласы булды. Петр I идарә иткән чорда шәһәр илнең иң мөһим сәнәгать һәм административ үзәкләренең берсенә әверелә: күн заводы, Казан киез мануфактурасы төзелә, 1718 елда төрле типтагы судлар эшли торган Казан адмираллыгы нигезләнә. 1722 елда Петр I шәһәргә килә. XVIII гасырның 60нчы елларыннан шәһәр төзелеше тәртипкә салынга башлый, Болак һәм Казансу елгалары аша агач күперләр барлыкка килә. Барлыгы Казанда XVIII гасыр ахырына 22 меңгә якын кеше яшәгән, ә шәһәр яны бистәләре белән — 40 меңнән артык, шуларның ун процентка якыны татарлар булган.

Иске Татар бистәсен үзләштергәннән соң татар халкы чиктәш территорияләргә күчә башлады, шулай итеп, вакыйгаларның чираттагысы Яңа Татар бистәсе барлыкка килүгә китерә. 1749 елның 3 маенда Казанда көчле янгын чыккан, аның нәтиҗәсендә Иске Татар бистәсе һәм шәһәрнең башка районнары, шул исәптән православие храмнары һәм архиерей йорты зыян күрә. «Миссионерлык» эшчәнлеге белән билгеле булган Лука Конашевич (татар фольклорында" Аксак Каратун») Иске Татар бистәсенең төп халкын чиктәш районга кысрыклап чыгарырга омтыла. Сенат Аксак Каратунның үтенечнамәсеннән өч тапкыр баш тара һәм барлык янгыннан зыян күрүчерәгә элеккеге урыннарда төзелергә куша. Шуңа да карамастан, Аксак Каратун епискобы Иске бистә (Казан) территориясендә керәшен семинарын төзи башлай. Нәтиҗәдә, башланган төзелештән канәгать булмаган Иске Татар бистәсендә яшәүчеләрнең бер өлеше семинарга якын-тирәдәге җирдән күченү турында гариза бирә. Үтенеч урындагы хакимият белән канәгатьләндерелгән, моның өчен рус Поповка авылы юкка чыгарылган. Шулай итеп Яңа Татар бистәсе шәһәренең Яңа районына нигезна салына. Җирле Мөселманнарга карата конфронтация эшләре епископ Аксак Каратунның эшчәнлеге Казан краенда рус һәм татарларның тыныч яшәү традицияләренә туры килми һәм берничә елдан Елизавета Петровна указы буенча 1755 елның 9 октябрендә епископ Казаннан Белгород кафедрасына күчерелә.

1766 елда патшабикә Екатерина II указы буенча сайлана торган шәһәр Думасы шәһәр белән җитәкчелек итә башлый. Бигрәк тә шәһәр төзелеше 1767 елда, императрица Казанга килгәч, ул элекке таштан мәчетләр төзергә ярамый дигән указын юкка чыгара, шулай ук 1773 елда «барлык диннәргә түземлелек турында» гы тарихи Указы чыккач төзелеш киң колач ала. Шуның өчен рәхмәтле казанлылар аны «әби патша»дип атаганнар. Шәһәргә ул галера һәм карета бүләк итә. Галералар янгын вакытында югала, ә карета оригиналда сакланган һәм хәзерге көндә Бауман урамында урнаштырылган.

1774 елның җәендә Емельян Пугачёв восстаниесе вакытында Казан камалу хәлендә кала. 11 июльдә 12 пушкалы 20 мең кешедән торган Пугачев гаскәрне басып ала. 12 июльдә шәһәрне штурмлау башлана. Пугачевлылар хөкүмәт гаскәрләре яшерелгән Кремльдән тыш, бөтен шәһәрне яулап ала. Шәһәрдә янгын башланган соң Пугачев үз гаскәрләрен шәһәрдән чыгара һәм 3 көннән соң Арча кырында сугышта җиңелә. Янгын нәтиҗәсендә шәһәргә зур зыян килгә, 2200 йорт янгып бетә. Бу турыда Пушкинның "Капитан кызы» романында:

Мин Казанга җиттем. Урамнардагы йортлар урынында түбәсез һәм тәрәзәсез диварлар. Пугачев калдырган эз шундый иде! Мине янгыннан скланып калган ныгытмага алып килделәр.

1781 елның 18 октябрендә Екатерина II шәһәр гербын раслай, 1782 елда — шәһәр өчен беренче даими (генераль) төзелеш планы раслана. Генераль план шәһәрнең гасыр ярымлык үсеш планын билгели.

1782 елда татар ратушасы, 1791 елда даими театр барлыкка килә. XIX гасырның икенче яртысында Казан инфраструктурасында сизелерлек үзгәрешләр барлыкка килә: Россиядә беренчеләрдән булып омнибуслар (1854), газ (1874) һәм электр (1897) яктырту, Россиядә өченче конка (1875) һәм беренче электр трамвайларының берсе (1899), телеграф (1859) һәм телефон (1881) барлыкка килә. 1874 елда шәһәрдә су үткәргеч ачыла. 1896 елда Казаннан Мәскәүгә кадәр тимер юл хәрәкәте ачыла.

1844 елда Казан университеты профессоры Карл Клаус яңа ачылган химик элементны Россия хөрмәтенә рутений дип атый. 1901 елда Казан обсерваториясе ачыла.

• 
• 
• 
• 

Император Казан мәгариф учреждениеләре

Казан губернасының башкаласы Идел буе белем бирү һәм мәдәни үзәгенә әйләнә.

1718 елда Казан адмиралтействосы каршында "Цифирная» мәктәбе ачыла.

1723 елда Казан Федоровск монастыре каршында Казан епархиясе өчен белемле руханилар әзерләүгә юнәлдерелгән славян-латин мәктәбе ачыла, соңрак 1797 елда славян-латин мәктәбе Казан руханилар академиясе өчен нигез була.

Казан Россия провинциясендә беренче шәһәр була, анда 1759 елда «дворян һәм төрле чин» балаларын укыту өчен гимназия ачылды. Беренче Казан гимназиясен тәмамлаучылар Г. Р. Державин, С. Т. Аксаков, бертуган Панаевлар, И. М. Симонов, А. М. Бутлеров, Н. И. Лобачевский һәм башка Россия Фән һәм мәдәният эшлеклеләре..

1766 елда беренче якшәмбе мәктәбе, 1771 елда — беренче мәдрәсә, 1786 елда — халык училищесы ачыла.

1804 елда Казан Университеты - Россиядә зур фәнни үзәк статусын ныгыткан, ул озак вакытлар Россия империясендә иң көнчыгыш университет булып исәпләнә.

1841 елда дворян кызлары өчен ябык укыту-тәрбия йорты Казан Родионов затлы кызлар институты ачыла. Институт Родионовой акчасына ачыла. XIX гасыр уртасында Казанда сукырлар турында Мариинский Попечительлек акчасына сукырлар өчен Училище ачылды (хәзер 2нче шәһәр йогышлы авырулар хастаханәсе).

1858 елда Казанда дин әһелләреннән булган кызлар өчен хатын-кызлар училищесы ачылды. 1890 елда рухани катламындагы кызлар өчен икенче училищесы ачыла. Биредә шулай ук Александрия приютыннан ятим кызлар белем ала, училище башта приют бинасында (хәзер галимнәр йорты, Бутлеров ур., 30) урнашкан. 1890-1892 елларда архитектор А. Е. проекты буенча Остовский Ольга Сергеевна Гейне (Александрова) акчасына чиркәүле яңа ике катлы училище бинасы төзелә (хәзер бу бинада 18нче инглиз мәктәбе)..

1859 елда Мариинская (императрица Мария хөрмәтенә) беренче Казан хатын-кызлар гимназиясе ачыла, гимназияга беренче разрядлы хатын-кызлар училищесы статусы бирелә.

1874 елда Казан ветеринария институты, шулай ук фәнни-тикшеренү эшеләре белән билгеле Казан ветеринария институтын ачу Губерния тормышында әһәмиятле вакыйга була.

1875 елда шәһәр акчасына реаль училище эшли башлый (реаль училищены тәмамлаучылар, гимназиячеләрдән аермалы буларак, тик техник вузларга гына керә алалар), училищены тәмамлаучыларның берсе В. Молотов була.

1876 елда Ксенинская (Икенче Казан) гимназиясе ачыла (Бөек княжна Ксения Александровна исемендәге гимназия).

1877 елда Казанда IV археологик съезд үткәрелә.

Россия империясенең халык мәгарифе министрлыгы карары белән 1890 елда Казанда Берләштерелгән урта химия-технология училищесы һәм механика, химия һәм төзелеш буенча түбән техник училище раслана, бу училище Казан һәм губерниядәге беренче техник училище була. Училище яңа җиһазлар белән җиһазландырыла, шулай ук Казан университетының химия профессоры А. А. Альбицкий билгеләп үткәнчә, «Казан сәнәгать училищесы лабораториясе Университет лабораториясеннән үз уңайлыклары буенча күпкә өстен тора». Иң танылган чыгарылыш укучысы Сергей Киров була. Ул ятим бала буларак аның укуын Уржум хәйрия җәмгыяте түләгән. 1919 елда училище Казан политехника институты итеп үзгәртелә.

1895 елда Петербург сәнгать академиясе патронажы астында Урта уку йортлары рәссам-укытучыларын чыгарган Казан сәнгать мәктәбенә нигез салына. 1917 елдан соң Фешин Казан сәнгать училищесы дип үзгәртелә.

1905 елда Казанда коммерция училищесына нигез салына. Бина төзелешен Казан сәүдәгәрләре В. Карякин һәм Я. Шамов финанслаган (хәзерге вакытта Казан дәүләт авыл хуҗалыгы академиясе бинасында).

1909 елда балалар үлеменә каршы көрәш чараларын оештыру өчен Казан табиблары тарафыннан Балалар үлеменә каршы көрәш җәмгыяте хәйрия оешмасы булдырыла.

1913 елда Казанда 4 югары уку йорты эшли: Университет, Рухи академия, Ветеринария институты, хатын-кызлар өчен курслар.

Совет чоры

Шулай ук карагыз: Казанның канлы май 1938 корбаннары.

XX гасырда шәһәр зур тетрәнүләр кичерә. Казан революция үзәгенең берсе була. 1917 елның 2 мартында Казанда эшче һәм солдат депутатларының шәһәр Советы оештырыла, вәкаләтләре губерна комиссарына тапшырылган губернатор хакимияте бетерелә.

1918 елда гражданнар сугышы барышында шәһәр өчен каты сугышлар бара, шул исәптән шәһәрдәге патша Россиясенең алтын запасы ҡчен сугыш була. Биш көнлек сугыш барышында Чехов корпусы гаскәрләре Казанны 6 августта ала, ә кызыллар 10 сентябрьдә бишенче армия һәм икенче армия гаскәрләренең Арча Төркеме көчләре белән куып чыгаралар.

1920 елның 27 маенда Татарстан Автономияле Совет Социалистик Җөмһүрияте оештырыла. XX гасырның 30 нчы елларында Казан тиз үсә башлый, шәһәрнең төньяк өлешендә һәм көньягында интенсив индустрияләштерү башлана.

Бөек Ватан сугышы елларында Казанга эре заводлар эвакуацияләнә, шулай ук Мәскәүдән һәм Ленинградтан СССР Фәннәр Академиясе, Бөтенсоюз фәнни-тикшеренү институтлары һәм кайбер КБ Казанга эвакуацияләнүгә һәм Казан хаклы рәвештә рәвештә СССРның вакытлы фәнни башкаласына әйләнә.

Бөек Ватан сугышыннан соң шәһәрнең актив үсеше дәвам итә, Казан илнең иң эре сәнәгать, фәнни һәм мәдәни үзәкләренең берсе булып китә, шәһәр халкы саны 2,5 тапкыр арта һәм 1979 елда 1 миллион кешедән артып китә. Шәһәр берничә бистәне, шул исәптән эре эксклавлар (Дәрвишләр бистәсе һәм Юдино). 1940 нчы елларда ук аның төп өлеше радиаль-боҗралы планировкага якынлаша башлый. 100 меңнән артык халык яшәгән ике зур микрорайон — Горки һәм Яңа Савин «йокы» районнары барлыкка килде. Шәһәр иң зур елга портларының берсе була һәм шәһәрдә яңа аэропорт төзелә.

Яңа тарих

XXI гасыр башында тоташтырылган территорияләр белән Казанның эре планы 1990 елда Казан суверен Татарстан Республикасының башкаласы дип игълан ителә. 1990нчы елларда илдә базар мөнәсәбәтләре чоры башыннан бирле Казан илнең иң мөһим төбәкара сәяси, финанс, спорт, туристлык үзәкләренең берсе булып килде. Россия шәһәрләре арасында халык саны буенча шәһәр 10 нчы урыннан 6 нчы урынга күтәрелде. 2008 елда шәһәргә «Россиянең өченче башкаласы» бренды теркәлде һәм Россиянең спорт «башкаласы» дип игълан ителде. Казанны рәсми булмаган рәвештә Россия федерализмының «башкаласы» һәм дөньяның барлык татарларының «башкаласы» дип тә аталырга мөмкин булды.

2005 елда Казан метрополитены, Колшәриф мәчете, Миллениум күпере, яңа ипподром, «Татнефть-Арена» һәм башка корылмалар төзелде. Меңьеллык паркы, Меңьеллык мәйданы, күп кенә мәдәният объектлары, дини мәдәният, ял итү, транспорт һәм башка инфраструктура объектлары төзекләндерелде, берничә һәйкәл ачылды.

Казанга Россиянең иң мөһим туристик үзәкләренең берсе булып танылгач шәәһәргә елына якынча миллион турист килә башлады. Казан кирмәне ЮНЕСКО Бөтендөнья мирасы объекты дип игълан ителде. Шәһәрдә берничә чит ил генконсуллыгы һәм башка дипломатик, сәүдә, гуманитар вәкиллекләр барлыкка килде. Шәһәр өч дистәдән артык чит ил шәһәрләренең һәм башкалаларының берничә халыкара оешмасы әгъзасы һәм партнеры булды. Шәһәрдә БДБ башлыклары саммиты, иминлек хезмәтләре саммиты үткәрелде һәм Kazansammit һәм башка мөһим форумнар, конференцияләр һәм дөньякүләм дәрәҗәдәге чаралар үткәрелә. Республика башкаласына, илнең башка шәһәрләре кебек, Кытай башлыгы, АКШ Дәүләт секретаре, чит дәүләтләрнең өч дистәгә якын Президенты һәм премьерлары визит ясады. Ике тапкыр реконструкцияләнгән халыкара аэропорт төрле илләрнең дистәләгән шәһәренә очуны тәэмин итә һәм зур аэробусларны кабул итә башлады (Боинг 747 һәм Ан-124 класслары); шәһәрдә халыкара тимер юл элемтәсе оештырылды. Массакүләм торак төзелешенең яңа кварталларын төзү дә актив дәвам итә. Мәсәлән, 100 меңнән артык халкы булган өченче эре район Азино барлыкка килде, Дубрава экопаркының Яңа микрорайоннары, Кояшлы шәһәр, Казан - XXI гасыр (иске аэропорт территориясендә элеккеге очып китү), Зур Крыловка, Радужный, Светлая долина һәм башка микрорайоннары, аз катлы индивидуаль коттедж төзелешеннән Казан утары, Урман шәһәрчеге, Ореховка һәм башка микрорайоннар барлыкка килде. Транзит транспорт өчен шәһәрне урап үтү юлы төзелде. Казансу елгасының юдырмалы һәм якын-тирә территорияләрендә Миллениум-Зилант-Сити һәм торак яңа эшлекле үзәге төзелеше башланды, ә Идел буенча өскә таба аның акваториясе буенча яңа Тыва дамбасына чыгу трассасы төзелә. Казан агломерациясендә берьюлы өч иярчен шәһәр — Иннополис Казан, Салават күпере, СМАРТ Сити Казан барлыкка килде. Совет чоры дәвамында Казан Идел буенда торак төзелеше буенча лидер һәм Россиядә лидерларның берсе булып тора (элеккеге тузган торакны бетерү буенча дәүләт программалары буенча да, социаль ипотека буенча да, коммерцияле торак төзү буенча да). Шәһәрдә биек йортлар төзелеше активлашты, 2008 елда иң югары бина 26 катлы кунакханә булса, 2013 елга 37 катлы торак комплекс төзелде. Шәһәрдә беренче мәртәбә 100 метрдан артык күктерәү йорт төзелде, шулай ук 53 һәм 60 катлы күктерәү төзелеше әзерләнә.

Дәүләт Эрмитажы филиалы «Эрмитаж-Казан» үзәге булдырылды, шулай ук дөньяда беренче дөнья мәдәният институты эшли башлады (ЮНЕСКО ярдәме белән) шәһәрдә Бөтендөнья татар конгрессы съездлары узгалыла.

Казанда Ел саен Шаляпин операсы, Нуриевский балеты, Рахманиновский классик музыкасы халыкара фестивальләре, ачык һавада «Казан көзе» опера фестивале, «Конкордия» заманча музыка, «Сотворение мира» фольк-рок-музыкаль фестивале, «Аксенов-фест» әдәби фестивале, «Алтын мөнбәр» мөселман киносы, «Зиланткон» рольле уеннары, күп санлы федераль һәм республика дәрәҗәсендәге фестивальләр һәм конкурслар узгарыла.

Казан бер үк вакытта федераль университеты (КФУ — КДУ) булган Россиядә бердәнбер шәһәр булып тора. В. И. Казан (Идел буе) федераль университеты һәм ике милли тикшеренү университеты ( А. Н. Туполев исемендәге технит университет, Киров исемендәге технология университеты). Казанда барлыкка килгән Татарстан Республикасы Фәннәр академиясе Россиядә беренче республика фәннәр академияләренең берсе һәм Россия Фәннәр академиясенең Казан фәнни үзәге белән беррәттән икенче эре тармакара фәнни үзәк булып танлды. Казан 2013 елгы Бөтендөнья җәйге Универсиадасын, 2015 елгы Су спорт төрләре буенча дөнья чемпионатын һәм 2018 елгы Футбол буенча дөнья чемпионатын үткәрү хокукына ия булды. «Россиянең спорт башкаласы» спортның төрле төрләрендә, шул исәптән спортның төп командалы төрләре буенча (футбол, «Рубин» клубы; хоккей, «Ак Барс» клубы; волейбол, «Зенит-Казан» клубы; баскетбол, «УНИКС» клубы; туплы хоккей, «Динамо-Казан» клубы; чирәмдәге хоккей, «Динамо» клубы; су полосы клубы, «Синтез» клубы) җиңүләр саны буенча Россия лидерларының берсе булды һәм «Россия — спорт державасы» беренче Бөтенроссия форумын үткәрде. Универсиадага кадәр 3 ел кала төзелгән һәм аннан соң аның Универсиада авылы студентлар кампусы һәм Россия җыелма командаларын әзерләү федераль үзәге буларак файдаланыла. Шәһәрдә шулай ук Идел буе физик культура, спорт һәм туризм академиясе төзелә. Россия һәм дөнья дәрәҗәсендәге күп кенә эре спорт объектлары реконструкцияләнде, төзелде һәм төзелә, шул исәптән илдә иң эре 45 000 тамашачыга исәпләнгән яңа футбол стадионы, Кабан күлендә ишү каналы һәм илдә кайбер спорт төрләре буенча уникаль-бердәнбер объектларлар төзелә.

Шәһәрдә күп мәчетләр (Россиядә һәм Европада иң эре мәчетләрнең берсе Колшәриф мәчете), православие храмнары һәм башка диннәр гыйбадәтханәләре, шул исәптән барлык диннәрнең уникаль мәдәни-символик чиркәве реставрацияләнгән һәм яңадан төзелгән.

Чыганаклар

• Пинегин М. Н. Казань в ее прошлом и настоящем: очерки по истории. — СПб., 1890. — 604 с.