Бөгелмә районы
Бөгелмә районы — Татарстан Республикасы составындагы административ-территориаль һәм муниципаль берәмлек. Төбәкнең көньяк-көнчыгышында урнашкан. Административ үзәге - Бөгелмә шәһәре.[2].
| Бөгелмә районы | |
| Байрак | |
.png) | .gif) |
| Нигезләнү датасы | 10 август 1930 |
|---|---|
 | |
| Дәүләт |
 Россия |
| Башкала | Бөгелмә |
| Административ-территориаль берәмлек | Татарстан |
| Халык саны | 101 975 (2021)[1] |
| Мәйдан | 1408,6 км² |
| Рәсми веб-сайт | bugulma.tatarstan.ru(рус.)(тат.) |
.svg) | |
| Монда җирләнгәннәр төркеме | [d] |
 | |
 Бөгелмә районы Викиҗыентыкта | |
Шәһәр үз исемен Бөгелмә елгасыннан алган. Хәзерге заман шәһәре урынында авыл беренче тапкыр 1736 ел чыганакларында телгә алына. Патша Россиясендә Бөгелмә өязе Ырынбур губернасының бер өлеше, ә соңыннан Самар губернасының бер өлеше була. 1920 елда өяз ТАССР составында шул ук исемдәге кантонга әверелә. 1930 елның 10 августында кантон берничә районга бүленә, шул исәптән Бөгелмә районы да барлыкка килә.[3]
Географиясе
үзгәртүБөгелмә муниципаль районы Татарстанның көньяк-көнчыгышында урнашкан һәм Республиканың Азнакай, Әлмәт, Баулы, Лениногорск һәм Ютазы районнары, шулай ук Самар (Келәүле районы) һәм Ырынбур (Төньяк район) өлкәләре белән чиктәш. Гомуми мәйданы 1405 км2 тәшкил итә.[2]
Район 200-300 метр биеклектәге шул ук исемдәге платода урнашкан. Су ресурслары Бөгелмә Зәе, Дала Зәе, Дим һәм Сулы елгалары белән тәэмин ителгән. Татарстанның көньяк-көнчыгышындагы климат уртача-континенталь, дымлы җәй һәм уртача салкын кыш.[4] Районда флора һәм фаунаның уртача киңлекләре өчен хас булган төрлелеге бар — якынча 913 төр үсемлек һәм 294 төр хайван. Кайбер төрләр Кызыл китапка кертелгән. Район территориясендә аеруча саклана торган табигый объектлар һәм тыюлыклар урнашкан. Иң әһәмиятлеләре арасында: «Адонис урманы» һәм «Яңа Александровка авышлыгы» тыюлыклары, табигать һәйкәлләре - Карабаш тавы, Татар Димескәе Аланы, Ютазы елгасы, яңа эрага кадәр II меңьеллыкның археологик һәйкәлләре һәм башка объектлар бар.[2]
Герб һәм флаг
үзгәртүБөгелмә муниципаль районының бүгенге гербын һәм флагын 2007 елның февралендә раслыйлар, ә май аенда Татарстан һәм Россиянең Дәүләт геральдика реестрына кертәләр. Эшне республика президенты каршындагы Геральдика Советы каршындагы авторлар коллективы башкара. Герб кызыл фонда шпиллы ак гөмбәз, гөмбәз астында яшел калкулык, аның астында ак дулкынлы сызык һәм түбәндә балык рәсеме төшерелгән зәңгәр нигезне сурәтләүче турыпочмаклы тукымадан гыйбарәт.[5]
Кызыл фон, яшел сызык һәм ак кайма Татарстан милли флагы төсләрен кабатлый. Балыклы зәңгәр полоса районның елга ресурсларының муллыгын, ә ак (көмеш) дулкыны Бөгелмә елгасын символлаштыра. Яшел калкулык регионның табигый ландшафтын күрсәтә һәм районның авыл хуҗалыгы һәм аграр үсеше аллегориясе булып тора. Ажур гөмбәз - диннәр күптөрлелегенең гомумиләштерелгән сурәте — төбәкнең тарихи-мәдәни мирасын һәм төрле милли һәм дини төркемнәрнең тату яшәвен ассызыклый. Флаг, калкулыклы урынына туры сурәтләнгән яшел полосадан тыш, гербның элементларын кабатлый.
Этимологиясе
үзгәртүБөгелмә районы шул ук исемдәге орак пункттан (хәзер — район үзәге) үз исемен алган. Географ Евгений Поспелов күрсәткәнчә, тораклык 1736 елда Бөгелмә елгасы Зәй елгасына койган урында нигез салынган.
Тарихы
үзгәртү
1630-нчы елларга кадәр көньяк-көнчыгыш Кама аръягы җирләре Нугай Урдасы йогынтысында була һәм бик халык сирәк таралган җирләрдән саналган.[6] Тарихчы Айдар Ногманов сүзләренә караганда, XVIII гасыр башында гына нугайлар һәм калмыклар кысрыкланганнан соң бу территорияләр күршедәге игенче халыклар тарафыннан актив үзләштерелә башлаган. Бөгелмә бистәсен беренче тапкыр искә алу 1736 елга туры килә. Киләсе унъеллыкта бистә халкы тиз үсә. 1740 нчы елларда биредә Бөгелмә якын-тирә бистәләрнең административ үзәге булган земство конторасы ачыла. Тарихчылар моны мөһим почта һәм сәүдә трактына — Зур Мәскәү юлына, шулай ук патша хөкүмәте махсус контроль таләп иткән башка дин халкы бистәләренең якынлыгы белән аңлаталар. 1744 елда Бөгелмә бистәсе Сенатның турыдан-туры идарәсе астында була, ул бирегә сөрелгәннәрне җибәрү турында указ чыгара. 1773-1775 елларда Пугачев бунты вакытында Бөгелмәдә шулай ук фетнәчеләргә каршы тору буенча империя штабы урнашкан була. Шулай итеп, Бөгелмә бистәсе XVIII гасырда Россия империясенең рус булмаган халыклар яшәгән территорияләрне үзләштерү һәм идарә итү өчен мөһим форпост була.[3]
1781 елда Бөгелмә өяз шәһәре статусын ала һәм янәшәсендәге җирләр белән бергә Уфа наместниклыгы юрисдикциясенә керә. 1796 елда яңа оешкан Бөгелмә өязе Ырынбур губернасына күчә, ә XIX гасыр уртасында Самар өязенә кертелә.[7]
Тарихчы Алсу Мөхәммәтдинова сүзләренә караганда, XVIII гасыр ахырына Бөгелмә өязенә 176 торак пункт керә, алар аша дүрт почта юлы үтә. XIX гасырның икенче яртысында өяздә 335 җирлек исәпләнә, ә аның мәйданы якынча 10 мең чакрым тәшкил итә. 1897 елгы гомумхалык санын алу мәгълүматларына караганда, Бөгелмә өязе халкы 300 меңгә якын булып, төрле дин һәм этник кешедән торган. Өяз халкының якынча 47 % ы руслар, 30% ы — башкортлар, 15 % ы-татарлар булган, алардан тыш чуашлар, мордвалар һәм башка халыклар яшәгән. Өяздә земство һәм чиркәү-мәхәллә мәктәпләре, ә татар җирлекләрендә мәдрәсәләр эшләгән.
Октябрь революциясеннән соң Идел буенда хакимияткә советлар килә. Аннан соңгы Гражданнар сугышы елларында Бөгелмә берничә тапкыр сугышчы яклар контролендә була. 1918 елның 13 октябрендә Кызыл Армия шәһәрне ала, әмма киләсе елның язында большевиклар Колчак тарафыннан кысрыклана. Туган якны өйрәнүчеләр мәгълүматларына караганда, бу вакытта чех язучысы Ярослав Гашек Бөгелмәдә комендант ярдәмчесе булып хезмәт иткән һәм биредә берничә сатирик эш язган. 1966 елдан шәһәрдә чех язучысының әдәби-мемориаль музее эшли. 1919 елның май уртасында шәһәр янә большевиклар контроле астында була. Җирле татар-башкорт оешмалары Көнчыгыш фронтта акларга каршы көрәштә мөһим роль уйнаган.[8]
1920 елда Бөгелмә өязе ТАССР составында шул исемдәге кантонга әверелә. Бер елдан Идел буенда ачлык башлана, аннан якынча 2 млн кеше зыян күрә. Бөгелмә кантонында ризык җитмәүдән 35 меңнән артык кеше үлә.[9]
1930 елда кантон территориясен Әлмәт, Баулы, Бөгелмә, Тымытык һәм Шөгер районнарына бүләләр. Соңыннан Бөгелмә районының чикләре үзгәрә. Мәсәлән, 1963 елда аңа Татарстанның Баулы һәм Ютазы районнары территорияләре кушылган, шуның аркасында үзгәртеп корылган Бөгелмә районы мәйданы 3924 км2 га кадәр арткан, ә халык саны 71 мең кешедән артып киткән. Ике елдан соң районнар үзгәртеп корыла, һәм Бөгелмә районының мәйданы 1419 км2 га кадәр кимегән. 1974 елда инженерлар һәм архитекторлар беренче тапкыр Бөгелмәнең генераль планын эшләгәннәр: «Юность» спорт комплексы, «ВНИИнефть» бинасы, «Бөгелмә» кунакханәсе, яшьләр сарае һәм башка корылмалар төзиләр.[10]
Халык саны
үзгәртүШәһәр шартларында (Бөгелмә шәһәре һәм Карабаш бистәсе) район халкының 83,57 % - ы яши. Районның милли составы: 56,6 % - руслар, 35,4 % — татарлар, 2,5 % — чуашлар, 2,3% — мордва.
| 1959[11] | 1970[12] | 1979[13] | 1989[14] | 2002[15] | 2010[16] |
|---|---|---|---|---|---|
| 26 837 | 25 241 | 21 337 | 19 767 | 22 205 | 22 261 |
Милли состав
үзгәртү| Милләт | 1970[17] | 1979[17] | 1989[17] | 2002[18] | 2010[19] |
|---|---|---|---|---|---|
| татарлар | 42,6% | 43,0% | 44,9% | 49,3% | 56,6% |
| руслар | 48,6% | 46,4% | 42,5% | 38,6% | 35,5% |
| чуашлар | 6,5% | 5,5% | 2,5% | ||
| мордва | 3,5% | 3,0% | 2,3% |
Район белән бәйле шәхесләр
үзгәртү- Марина Абросимова (Карабаш) — медицина фәннәре докторы.
- Юрий Алаев (Бөгелмә) — мөхәррир, РФ һәм ТР атказанган мәдәният хезмәткәре.
- Владислав Ануфриев (Бөгелмә) — Казакъстан Компартиясе ҮК икенче сәркатибе (1989—1991).
- Василий Брусянин (Бөгелмә) — язучы.
- Ольга Васильева (Бөгелмә) — РФ мәгариф һәм фән министры (2016 елдан).
- Алмаз Газизов (Кече Бөгелмә) — фән докторы, профессор.
- Әхәт Галләмов (Кодаш) — полковник.
- Владимир Графов (Бөгелмә) — Советлар Берлеге Каһарманы.
- Ольга Данилова (Бөгелмә) — спортчы (чаңгы), ике тапкыр Олимпия уеннары, дүрт тапкыр дөнья чемпионы.
- Анатолий Ефремов (Спас) — фән докторы, профессор.
- Василий Жданов (Бөгелмә) — совет хәрби гаскәр башлыгы, авиация генерал-полковнигы.
- Саҗидә Заһидуллина (Бөгелмә) — ТАССР атказанган укытучысы.
- Альберт Зәйнуллин (Берлек) — фән кандидаты, ССРБ уйлап табучысы, ТР дәүләт премиясе иясе.
- Линар Закиров (Бөгелмә) — Бөгелмә районы башлыгы, Бөгелмә мэры (2014 елдан).
- Светлана Иванцова (Бөгелмә) — фән докторы, профессор.
- Николай Капитонов (Наратлы) — РФ һәм ТР атказанган тренеры (авыр атлетика).
- Сергей Кирилов (Сулы) — генерал-майор, ТАССР (ТР) эчке эшләр министры (1983—1993).
- Николай Колесников (Наратлы) — спортчы (авыр атлетика), Олимпия уеннары чемпионы, ике тапкыр дөнья, дүрт тапкыр Европа чемпионы.
- Александр Красных (Бөгелмә) — спортчы (йөзү), дөнья һәм Арупа беренчелеге призеры, РФ чемпионы.
- Сергей Крылов (Бөгелмә) — ССРБ ФА һәм РФ ФА мөхбир-әгъзасы.
- Салихҗан Күкләшев (Бөгелмә өязе) — педагог, тел белгече, «Татар хрестоматиясе» авторы (1859).
- Александр Левитан (Бөгелмә) — РСФСР атказанган рәссамы.
- Александр Лунев (Ефановка) — фән кандидаты, ТР дәүләт премиясе лауреаты.
- Наил Мәһдиев (Бөгелмә) — Бөгелмә районы башлыгы (1996—2014), Чаллы мэры.
- Андрей Махинин (Бөгелмә) — рәссам, фән кандидаты.
- Вячеслав Медноногов (Зәй) — Советлар Берлеге Каһарманы.
- Вячеслав Мелешко (Бөгелмә) — фән докторы, генерал-полковник.
- Әхтәм Нәфыйков (Карабаш) — нефтьче, ТР дәүләт премиясе лауреаты, РФ һәм ТР атказанган геологы.
- Евграф Осипов (Бөгелмә) — табиб, санитар статистикасына нигез салучы.
- Закуан Рахманов (Димескәй) — фән докторы, профессор;
- Дефак Рәхмәтуллин (Димескәй) — рәссам-монументалист, РФ рәссамнар берлеге әгъзасы.
- Александр Рудаков (Бөгелмә) — Советлар Берлеге Каһарманы.
- Равил Сәлимов (Бөгелмә) — ТССР халык артисты.
- Григорий Сапожников (Бөгелмә) — хәрби очучы–ас.
- Алсу Сафина (Бөгелмә) — җырчы, РФ атказанган, ТР халык артисты.
- Рәшит Сафиуллин (Бөгелмә) — рәссам-график, плакатчы, декоратор, ССРБ рәссамнар берлеге әгъзасы.
- Николай Сентюков (Иске Казанка) — Советлар Берлеге Каһарманы.
- Евгений Столяров (Бөгелмә) — «Башнефть» генераль директоры (1972—1985), Социалистик Хезмәт Каһарманы, БАССР атказанган нефтьчесе.
- Ефрат Тимерҗанов (Димескәй) — РСФСР һәм ССРБ атказанган тренеры (авыр атлетика), ТАССР атказанган физик тәрбия хезмәткәре.
- Руслан Фәрхетдинов (Зеленая Роща) — язучы.
- Гүзәлия Фәхретдинова (Карабаш) — фән докторы, профессор.
- Рифгат Хәкимов (Бөгелмә) — «Төньяк-Көнбатыш магистраль нефтьүткәргечләре» ААҖ генераль директоры, ТР атказанган нефтьчесе.
- Франс Хәлилов (Зеленая Роща) — фән кандидаты, ТР атказанган авыл хуҗалыгы хезмәткәре.
- Светлана Шимкова (Бөгелмә) — спортчы (авыр атлетика), атказанган спорт мастеры, дөнья һәм Европа чемпионы.
- Алексей Широких (Бөгелмә) — инженер-физик, 2013 елдан Сколково фән һәм технология институтының IT-директоры.
- Суфия Юлмәтова (Бөгелмә) — фән докторы, профессор, БР атказанган фән эшлеклесе[20].
Идарә-җир төзелеше
үзгәртүБөгелмә муниципаль районында 2 шәһәр һәм 17 авыл җирлеге һәм алар составындагы 65 торак пункт бар.[21]
| № | Муниципаль берәмлек | Админ. үзәк | Торак пунктлар саны | Халык саны | Мәйданы, км² |
|---|---|---|---|---|---|
| Шәһәр җирлеге | |||||
| 1 | Бөгелмә | Бөгелмә шәһәре | 1 | ↘86 747[22] | |
| 2 | Карабаш | Карабаш штб | 2 | ↘5121[22] | |
| Авыл җирлекләре | |||||
| 3 | Акбаш авыл җирлеге | Акбаш | 3 | ↘745[22] | |
| 4 | Березовка авыл җирлеге | Берёзовка | 5 |
| |
| 5 | Зур Федоровка авыл җирлеге | Победа | 3 | ↘477[22] | |
| 6 | Восточный авыл җирлеге | Восточный | 2 | ↘769[22] | |
| 7 | Вязовка авыл җирлеге | Вязовка | 2 | ↗699[22] | |
| 8 | Зеленая Роща авыл җирлеге | Зелёная Роща | 5 | ↘1411[22] | |
| 9 | Ключи авыл җирлеге | Ключи | 4 | ↗719[22] | |
| 10 | Кодаш авыл җирлеге | Кодаш | 2 | ↘751[22] | |
| 11 | Кече Бөгелмә авыл җирлеге | Кече Бөгелмә | 3 | ↗2035[22] | |
| 12 | Наратлы авыл җирлеге | Наратлы | 3 | ↘707[22] | |
| 13 | Яңа Александровка авыл җирлеге | Яңа Александровка | 3 | ↗492[22] | |
| 14 | Яңа Сумароково авыл җирлеге | Яңа Сумароково | 4 | ↘505[22] | |
| 15 | Петровка авыл җирлеге | Петровка | 5 | ↘646[22] | |
| 16 | Подгорный авыл җирлеге | Подгорный | 7 | ↘2451[22] | |
| 17 | Спас авыл җирлеге | Спасское | 2 | ↘685[22] | |
| 18 | Иске Исаковоавыл җирлеге | Иске Исаково | 5 | ↘542[22] | |
| 19 | Татар Димескәе авыл җирлеге | Татар Димескәе | 4 | ↘679[22] |
Район башлыклары
үзгәртү| Василий Фомичёв | сентябрь, 1930 – декабрь, 1930 |
| Василий Анисимов | гыйнвар, 1931 – февраль, 1934 |
| Михаил Николаев | март, 1934 – декабрь, 1935 |
| Максим Былкин | гыйнвар, 1936 – февраль, 1936 |
| Һарри Тикк | март, 1936 – февраль, 1937 |
| Николай Романов | март, 1937 – гыйнвар, 1938 |
| Андрей Захаров | гыйнвар, 1938 – сентябрь, 1938 |
| Илья Ильин | сентябрь, 1938 – апрель, 1941 |
| Исхак Гатин | май, 1941 – февраль, 1943 |
| Васили Анюк | март, 1943 – февраль, 1944 |
| Николай Матвеев | февраль, 1944 – декабрь, 1946 |
| Антон Морозов | гыйнвар, 1947 – декабрь, 1948 |
| Шәрип Дәүләтшин | декабрь, 1948 – декабрь, 1950 |
| Мөсәгыйть Афзалов | гыйнвар, 1951 – ноябрь, 1952 |
| Софья Акимова | декабрь, 1952 – декабрь, 1956 |
Икътисады
үзгәртүXVIII-XX гасыр
үзгәртүXVIII-XIX гасырларда Идел буе территорияләрен үзләштерү авыл хуҗалыгы, терлекчелек һәм сәүдә үсеше белән барган. Төбәкнең төп авыл хуҗалыгы культурасы арыш була. Җирле халык шулай ук солы, карабодай, тары, мәк һәм башка культуралар үстергән. Тарихчы Халидә Баһаутдинова билгеләп үткәнчә, хуҗалыкта татар игенчеләре өчен урман бик мөһим булган. Аның фикеренчә, Бөгелмә районы озак вакытлар губернаның иң «урманлы» өязләренең берсе булган. Урманны торакларны җылыту, йорт һәм хуҗалык корылмаларын төзү өчен файдаланганнар. Иң кискен проблемаларның берсе булып янгыннар торган.[24]
Бөгелмә төбәкнең мөһим сәүдә үзәгенә әйләнә һәм Уфа һәм Ырынбурдан Казан юлында файдалы географик урынны алып торган. XIX гасыр дәвамында Бөгелмәдә һәм якын-тирә җирләрдә даими рәвештә базарлар һәм ярминкәләр үткәрелгән. Шуларның берсе — Воздвижение — Урал буенда иң зуры булып торган. Сәүдә һәм авыл хуҗалыгыннан тыш, төбәктә сәнәгать үсә. XIX гасырда биредә берничә аракы һәм шарәб заводы, күн һәм постау фабрикалары, шулай ук ат заводлары эшли. 1911 елда өязгә Идел-Бөгелмә тимер юлын үткәрәләр, ә 1937 елда аэропорт ачыла.[7][10]
Совет хакимиятенең беренче унъеллыгы Идел буе икътисады өчен авыр була: 1921-1922 елларда ачлык тарала, ә 1930 еллар башы мәҗбүри коллективлаштыру белән, сугыштан соңгы чор Татарстанда урбанизация һәм нефть чыгару сәнәгате үсеше белән характерлана. 1948 елда Бөгелмәдән 20 км ераклыкта Ромашкино нефть ятмасы ачыла. 1950 елда Бөгелмәдә «Татнефть» төркеме төзелә һәм Татар фәнни-тикшеренү һәм проект институты (ТатНИПИнефть) ачыла, бу исә шәһәр үсешенә этәргеч бирә. Кыска вакыт эчендә шәһәр халкы ун тапкыр арткан, һәм 1960 еллар ахырына кадәр Бөгелмә республикада икенче шәһәр булып кала.[25].
Хәзерге заманда
үзгәртү
2020 елга Бөгелмә Татарстанның нефть чыгару сәнәгате үзәкләренең берсе булып тора. «ТНГ-Групп», «Бөгелмә механика заводы», «Татнефть», Бөгелмә электр насослары заводы, Бөгелмә нефтьавтоматика тәҗрибә заводы, тимер-бетон эшләнмәләр заводы, «Скважиналарны эксплуатацияләүнең яңа технологияләре» һ.б. иң эре предприятиеләрдән санала. 2017 елда «Газ комплекслы системалары» фәнни-җитештерү компаниясе Бөгелмәдә эре габаритлы җиһазлар җитештерү буенча яңа цех эшләтеп җибәрә, аның инвестицияләре күләме 100 млн.сумнан артып китә.[26] Моннан тыш, региональ сәнәгатькә тегү фабрикасы, кирпеч заводы һәм башка эре компанияләр керә. Тулаем алганда, гомуми төбәк продуктында сәнәгать компанияләре өлеше 30% ка якын. Рискларны диверсификацияләү өчен, администрация азык-төлек продуктлары җитештерү буенча предприятиеләр үсешенә ярдәм итә, монда икмәк продуктлары комбинатлары, сөт һәм ит комбинатлары эшли.[27]
Аграр секторны үстерүгә юнәлеш регионны инвестицияләүне җәлеп итә. Икътисадчылар мәгълүматларына караганда, инновацион эшчәнлеккә Бөгелмә районының эре компанияләре һәм предприятиеләре җәлеп ителгән, аларның эшче көчләр саны 400дән 6000гә кадәр була. Узган унъеллыкта машина төзелеше тармагына (45% чамасы), геологик разведкага (21%), приборлар төзү һәм фәнни тикшеренүләр өлкәсендә инвестицияләр өлеше 12 % һәм 17 % тәшкил иткән. 2008-2010 елларда инвестицияләрнең иң аз проценты азык — төлек сәнәгатендә - гомуми күләмнән 0,2% ка якын. 2010 елдан азык-төлек тармагына һәм Бөгелмә районы икътисадына тышкы һәм эчке инвестицияләр җәлеп итүгә игътибар арта. Икътисадчылар билгеләп үткәнчә, Бөгелмә районының тулай төбәк продукты ел саен 5-6 % ка арта, ә эшсезлек дәрәҗәсе, тулаем алганда, республика буенча уртачадан түбәнрәк. 2017 елда район продукциясе күләме 15 млрд. сум тәшкил иткән.[25][27]
Транспорт
үзгәртү
Бөгелмә — республиканың көньяк-көнчыгышында эре икътисади һәм транспорт үзәге. Биредә Ульяновск — Уфа линиясендә тимер юл узелы, шулай ук кайбер автомобиль юллары урнашкан: Р-239 Казан — Ырынбур — Казакъстан белән чик, М-5 «Урал» Мәскәү — Самар — Чиләбе, 16К-066 Бөгелмә — Лениногорск, 16К-0078 Бөгелмә — Азнакай, 16К-0607 Карабаш (Р-239) — Лениногорск. Районның көньяк өлешендә проектлана торган Көнбатыш Ауропа — Көнбатыш Кытай автомагистрале трассасы уза. Бөгелмәдән төньякка таба Әлмәт агломерациясенә хезмәт күрсәтүче «Бөгелмә» төбәк аэропорты урнашкан. Якындагы республика һәм өлкә үзәкләре: Казан (333 км), Самар (257 км) һәм Уфа (230 км).[25].
Социаль өлкә
үзгәртү.jpg)
Регионда нефть чыгару сәнәгате үсеше нефть һәм газ ятмаларын эзләү һәм эшкәртү, скважиналар һәм җиһазлар төзү буенча фәнни һәм белем бирү эшчәнлегенең үсүенә бәйле. 1956 елда нигез салынган ТатНИПИнефть Татарстанның көньяк-көнчыгышында нефть тармагының эре фәнни үзәге булып тора.
2020 елга Бөгелмәдә һәм районда Казан милли тикшеренү технология университетының филиалы, Урал-Идел буе фәнни-технологик үзәге, урта белем бирү уку учреждениеләре, гомуми белем бирү мәктәпләре, балалар бакчалары ачылган. Спорт инфраструктурасына «Энергетик» стадионы, чаңгы базасы һәм «Юбилейный» боз сарае кебек зур объектлар керә. 1935 елдан Бөгелмәдә Алексей Баталов исемендәге Бөгелмә дәүләт рус драма театры эшли. Бөгелмә туган якны өйрәнү музее һәм Ярослав Гашек әдәби-мемориаль музее ачылган.
Районда 50дән артык милләт вәкиле яши, аларның кайберләренең милли телләрендә үз мәктәпләре бар, төрле конфессияләр һәм диннәр гыйбәдәтханәләре эшли. «Бөгелмә авазы» («Голос Бугульмы») һәм «Бугульминская газета» район газеталары татар һәм рус телләрендә басыла.[9].
Истәлекле урыннары
үзгәртү- Бөгелмә туган якны өйрәнү музее
- Ярослав Гашек әдәби-мемориаль музее һәм язучы һәм аның танылган әдәби герое солдат Швейк һәйкәлләре
- Сәүдәгәр Ш. Хәкимовның керем йорты
- Спасское авылында туган якны өйрәнүче һәм тарихчы Петр Рычков утары
- Мәңгелек ут белән «Мәңгелек Дан» мемориалы
- Бөек Ватан сугышында катнашкан 352 нче Оршан дивизиясенең мемориаль комплексы һәм обелискы
- Бөгелмә станциясенең 100 еллыгы хөрмәтенә Л-1765 (Л-9669) паровоз-һәйкәле
- 1920 елдакуелган «Сәнәкчеләр күтәрелеше» корбаннарына һәйкәл һәм башкалар[2][8]
Искәрмәләр
үзгәртү- ↑ Итоги Всероссийской переписи населения 2020 года (по состоянию на 1 октября 2021 года)
- ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 Экологический гид, 2015
- ↑ 3,0 3,1 Мухаметдинова, 2017
- ↑ Бугульма. Климат. Climate-Data.org. әлеге чыганактан 2020-12-08 архивланды. 2020-11-07 тикшерелгән.
- ↑ Герб Бугульминского района. Геральдика.ру (2007-02-12). 2020-11-07 тикшерелгән.
- ↑ Амирханов Р. Х. (2003). Когда и кем было основано село Альметьево?. Тюрко-Татарский Мир. 2020-10-29 тикшерелгән.
- ↑ 7,0 7,1 Бугульминский район. Tatarica. Татарская энциклопедия. 2020-11-06 тикшерелгән.
- ↑ 8,0 8,1 Лариса Айнутдинова, Булат Хамидуллин (2016-09-25). Бугульминский район: родина героев, чемпионов и министров. Реальное время. әлеге чыганактан 2020-12-07 архивланды. 2020-11-06 тикшерелгән.
- ↑ 9,0 9,1 История Татарстана, 2014
- ↑ 10,0 10,1 Знакомьтесь - Бугульма. Ural Tatar (2018-07-05). әлеге чыганактан 2020-12-08 архивланды. 2020-11-06 тикшерелгән.
- ↑ http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus59_reg1.php
- ↑ http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus70_reg1.php
- ↑ http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus79_reg1.php
- ↑ http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus89_reg1.php
- ↑ http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus02_reg1.php
- ↑ http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus10_reg1.php
- ↑ 17,0 17,1 17,2 Мустафин М.Р, Хузеев Р.Г. Всё о Татарстане (Экономико-географический справочник). — Казань, 1994
- ↑ 2002 ел сан алу базасы, archived from the original on 2017-11-11, retrieved 2013-10-12
- ↑ архив күчермәсе (PDF), archived from the original (PDF) on 2012-11-21, retrieved 2013-10-12
- ↑ 1(үле сылтама)
- ↑ Численность населения муниципальных образований Республики Татарстан на начало 2020 года. Статистический бюллетень. Территориальный орган Федеральной службы государственной статистики по Республике Татарстан (2020). әлеге чыганактан 2021-01-24 архивланды. 2020-11-07 тикшерелгән.
- ↑ 22,00 22,01 22,02 22,03 22,04 22,05 22,06 22,07 22,08 22,09 22,10 22,11 22,12 22,13 22,14 22,15 22,16 22,17 Численность населения муниципальных образований Республики Татарстан на начало 2015 года. әлеге чыганактан 2015-04-17 архивланды. 2015-04-17 тикшерелгән.
- ↑ Берёзовское сельское поселение (Татарстан) > Данные не обнаружены. Возможно страница переименовывалась. Проверьте справочник
- ↑ Ногманов, 2019
- ↑ 25,0 25,1 25,2 Бугульминский район. Потенциал муниципалитетов. Invest Tatarstan. әлеге чыганактан 2020-12-08 архивланды. 2020-11-07 тикшерелгән.
- ↑ Ирина Демина (2017-08-07). Экономика Бугульмы прирастает новым комплексом. Газета Республика Татарстан. 2020-11-07 тикшерелгән.
- ↑ 27,0 27,1 Сергей Афанасьев (2017-12-19). Как Бугульма стала родиной гречки, удачливых геологов и мечтает об авиатакси. Реальное время. әлеге чыганактан 2020-12-08 архивланды. 2020-11-07 тикшерелгән.
Сылтамалар
үзгәртүӘдәбият
үзгәртү- Галлямова А. Г., Кабирова А. Ш., Иванов А. А., Гайнетдинов Р. Б., Миннуллин И. Р., Алмазова Л. И. История Татарстана и татарского народа, 1917-2013 гг.: Учебное пособие. — Казань: КФУ, 2014.
- Гусарова Л. В., Гусаров Д. Н. Анализ проблем инновационно-инвестиционного потенциала малых городов России (на примере Бугульминского муниципального района Республики Татарстан) // Стратегия развития экономики. — 2011. — № 40 (133). — С. 21—28.
- Зиганшин И. И., Иванов Д. В., Томаева И. Ф. Экологический гид по зелёным уголкам Республики Татарстан. — Казань: Фолиант, 2015.
- Леонтьева О. Б. Национальный состав населения Самарской губернии во второй половине XIX в. по данным статистических источников // Вестник Самарского Университета. История, педагогика, филология. — 2013. — № 8/2. — С. 83—91.
- Мухаметдинова А. Х. Историко-географическая характеристика Бугульминского уезда в XVIII-XIX вв. // Современная наука: актуальные проблемы теории и практики. — 2017. — № 12. — С. 40—43.
- Ногманов А. И. (отв. ред.). Татарские селения Юго-Восточного Закамья: очаги просвещения и культуры. — Казань: Институт Истории им. Ш. Марджани АН РТ, 2019.
- Поспелов Е. М. Географические названия мира. Топонимический словарь. — М.: Русские словари, Астрель, АСТ, 2002.
- Первая Всеобщая перепись населения Российской империи 1897 г.. — СПб: Издание Центрального статистического комитета Министерства внутренних дел, 1899-1905, 1904. — Т. XXXVI: Самарская губерния.
- Бугульминский район // Татарская энциклопедия / Гл. ред. М. Х. Хасанов. — Казань : Институт Татарской Энциклопедии, 2002. — Т. 1. — С. 471—472. — 672 с.