Төрекмәнстан
Төрекмәнстан (төрекм. Türkmenistan) – Урта Азияда урнашкан дәүләт. Көньякта Әфганстан һәм Иран белән, төньякта Казакстан һәм Үзбәкстан белән чиктәш. Көнбатыштан Каспий диңгезе белән юыла. Дөнья океанына чыгу юлы юк.
 Байрак
 Илтамга
| |
| Башкала | Ашкабад |
|---|---|
| Халык саны | 6 117 933 (2021)  |
| Нигезләнгән | 27 октябрь 1991 |
| Сәгать кушагы | UTC+05:00 |
| Рәсми тел | төрекмән теле |
| География | |
| Мәйдан | 491,210 км² |
| Координатлар | 39°N 60°E |
| Сәясәт | |
| Дәүләт башлыгы исеме | Төрекмәнстан президенты |
| Дәүләт башлыгы | Сәрдар Бирдемөхәммәтев |
| Башлык исеме | Төрекмәнстан президенты |
| Хөкүмәт башлыгы | Горбангулы Бәрдемөхәммәдов |
 | |
| Икътисад | |
| Акча берәмлеге | Төрекмәнстан манаты |
| Эшсезлек дәрәҗәсе | 10% (2014)[1] |
| Туу күрсәткече | 2.301 (2014)[2] |
| КПҮИ | 0.745 (2021)[3] |
| Яшәү озынлыгы | 67.835 ел (2016)[4] |
| Джини коэффициенты | 40.8 (1998)[5] |
| Башка мәгълүмат | |
| Ярдәм телефоннары | |
| Электр аергычы төре | NEMA 5-15,[6] Schuko,[6] Europlug[6] |
| Автомобил хәрәкәте ягы | уң[7] |
| Челтәр көчәнеше | 220 вольт |
| Телефон коды | +993 |
| ISO 3166-1 коды | TM |
| ХОК коды | TKM |
| Интернет домены | .tm |
ТарихҮзгәртү
- Б.э.к. II меңьеллыкта бүгенге Төрекмәнстан территориясендә Маргиан цивилизациясе булган.
- Б.э.к. VI–IV гасырларда бу җирләр иранлы Ахеменидлар дәүләтендә, соңрак Александр Македонский кулында булган.
- Б.э.к. III гасыр – Парфия патшалыгы эчендә (башкаласы – Ниса), соңрак Сасанидлар дәүләте составында.
- V-VIII гасырларда эфталитлар, төркиләр, гарәпләр һөҗүменә дучар була. 776–783 елларда җирле халык Хашим ибне Хәким (Муканна) җитәкчелегендәге гарәпләргә каршы баш күтәрүдә катнаша.
- IX-X гасырларда Таһирилар, Саманилар дәүләтендә.
- XI гасырда Төрекмәнстан территориясы угызлар тарафыннан яулап алына. Соңрак, угызларның җирле иранлылар белән кушылуы нәтиҗәсендә, хәзерге төрекмән этносы барлыкка килә. XI-XIII гасырларда башкаласы Мерв шәһәре булган беренче төрекмән Сәлҗүкләр дәүләте барлыкка килә.
- XIII гасыр башында монголлар тарафыннан яулап алына һәм Илханнар дәүләтенә, соңрак Тимурилар дәүләте составына керә.
- XVI-XVII гасырлар – Хивә ханлыгы һәм Бохара ханлыгына керә.
- 1869–1885 еллар – Pəcəй империясе тарафыннан яулап алына (Каспий арты өлкәсе).
- 1917 ел, ноябрь – декабрь – совет хөкүмәте урнаштырыла.
- 1924 ел, 27 октябрь –Урта Азиядә милли-территориаль бүленеш процессы буенча Төрекмәнстан Совет Социалистик Җөмһүрияте төзелә.
- 1948 ел, октябрь – Ашхабадда көчле җир тетрәве нәтибәсендә 60-100 мең кешенең гомере өзелә.
- 1990 ел – Җөмһүрият Президенты урыны барлыкка килә. Ул урынны аңа кадәр җөмһүрият белән идарә иткән Сапарморат Ниязов ала.
- 1991 ел, октябрь – Җөмһүриятнең Югары Шурасы бәйсезлек игълан итә, ТССҖның атамасы Төрекмәнстанга үзгәртелә.
- 2007 ел, 11 февраль – Президент урынына Гурбангулы Бердымөхәммәтов сайлана.
Географик мәгълүматҮзгәртү
Территориясының 80% артыгын Караком чүле алып тора. Төрекмәнстанның Каспийда яр сызыгы озынлыгы 1 768 км.
Административ бүленешҮзгәртү
- Ашхабад шәһәре
- Ахал вилаяте. Башкаласы – Әнәү (Аннау) (картада – 1)
- Балкан вилаяте. Башкаласы – Балканабад (Нәбит-Даг) (2)
- Ташугыз вилаяте. Башкаласы – Ташугыз (Ташауз) (3)
- Ләбап вилаяте. Башкаласы – Төрекмәнабад (4)
- Мары вилаяте. Башкаласы – Мары (5)
ИкътисадҮзгәртү
СССР чорында Төрекмәнстан чимал (нигездә мамык һәм энергия ташучылар) чыганагы булып тора. Хәзерге вакытта нефть һәм газ чыгару ТМПның 70% тәшкил итә.
Рәсми чыганаклар буенча Төрекмәнстанның ТМП үсеше түбәндәгечә:
- 1999 – 16%,
- 2000 – 18%,
- 2001, 2002 – 20%,
- 2003 – 17%,
- 2004 – 21%.
ХалыкҮзгәртү
Җөмһүрияттә халык санының тиз артуы күзәтелә. 1979 елдагы халык санын алу буенча республикада 2 759 мең, 1989 елда – 3 534 мең, 1995 ел исәбе буенча – 4 481 мең кеше яшәгән. 1995 елдан соң да үсеш дәвам итә: 2000 елда – 5 200 мең, 2001 ел башында – 5369,4 мең; 2001 ел, 1 май – 5410 мең; 2001 ел, 1 август – 5478,9 мең кеше.
Халыкның якынча 90% – төрекмәннәр, 4% – үзбәкләр, 3% – руслар. Шулай ук азәриләр, казаклар, татарлар һ.б. халыклар да яши.
ГаскәрҮзгәртү
Гаскәр саны якынча 100 000 сугышчы һәм әфисәр.
ЧыганакҮзгәртү
ИскәрмәләрҮзгәртү
- ↑ http://data.worldbank.org/indicator/SL.UEM.TOTL.ZS.
- ↑ http://data.uis.unesco.org/index.aspx?queryid=239; ЮНЕСКО-ның статистика институты.
- ↑ https://hdr.undp.org/data-center/human-development-index#/indicies/HDI; Отчёт о развитии человечества; чыгару датасы: 2022.
- ↑ http://data.uis.unesco.org/Index.aspx?DataSetCode=DEMO_DS; ЮНЕСКО-ның статистика институты.
- ↑ https://data.worldbank.org/indicator/SI.POV.GINI?locations=TM.
- ↑ 6,0 6,1 6,2 "World Plugs"; тикшерү датасы: 10 июнь 2016; мөхәррир: Халыкара иликтер тихникасы кәмисиясе.
- ↑ http://chartsbin.com/view/edr.