Рәмзия Вәлитова
Рәмзия Вәлитова, Рәмзия Гыйләҗетдин кызы Вәлитова (кыз фамилиясе Баязитова, ире бенча Вәгыйзова, 1914 елның 29 марты, РИ, Уфа губернасы, Стәрлетамак — 2002 елның 22 октябре, РФ, ТР, Арча) — укытучы, галимә, милли мәктәптә татар теле һәм әдәбияты буенча дәреслекләр, кырык басмасы дөнья күргән «Әлифба» авторы, 1937—1969 елларда Арча педагогия училищесы татар теле һәм әдәбияты укытучысы. ССРБ халык мәгарифе отличнигы, Татарстан АССР атказанган укытучысы (1961). Каюм Насыйри премиясе лауреаты (2008).
| Рәмзия Вәлитова | |
|---|---|
 | |
| Туган телдә исем | Рәмзия Гыйләҗетдин кызы Вәлитова |
| Туган | 29 март 1914 РИ, Уфа губернасы, Стәрлетамак |
| Үлгән | 22 октябрь 2002 (88 яшь) РФ, ТР, Арча |
| Күмү урыны | Арча |
| Милләт | татар |
| Ватандашлыгы |  Русия империясе→ РСФСР→ ССРБ→ РФ |
| Әлма-матер | Татар дәүләт гуманитар-педагогика университеты |
| Һөнәре | укытучы |
| Эш бирүче | Арча педагогика көллияте |
| Җефет | Сәләй Вәгыйзов |
| Балалар | улы Камил |
| Ата-ана |
|
| Бүләк һәм премияләре | ТАССР атказанган укытучысы Каюм Насыйри премиясе |
Тәрҗемәи хәле
үзгәртү
1914 елның 29 мартында Уфа губернасы (хәзерге БР) Стәрлетамак шәһәрендә дүрт балалы гаиләдә туган. Әтисе — Гыйләҗетдин Баязитов чыгышы белән Рәмиевләр нәселеннән. Рәмзия бик яшьли ятим кала: башта әтисе, алты яшендә әнисе үлә. Казанда Татар коммунистлар университетында укучы туганы Кадыйр, кайтып, Рәмзияне һәм энесе Кәримне балалар йортына урнаштырып китә. Кадыйр Баязитов, саклану чарасы буларак, Рәмиевләргә бәйле «Баязитов» фамилиясен «Вәлитов»ка алыштырган була, Рәмзия дә документларында Вәлитова булып китә. Стәрлетамак балалар йортындагы җидееллык татар мәктәбен (бик яхшы билгеләргә), Стәрлетамак татар педагогия техникумын тәмамлый. Бер ел Стәрлебаш районының Карагыш мәктәбендә укыта. Районның балалар оешмасын җитәкли. Абыйсы Кадыйр энесе Кәримне Казан сәнәгатъ-икътисад техникумына укырга урнаштыра, Рәмзия Казан дәүләт педагогия институтына укырга керә. Ләкин комсомол постында торганда абыйсы Кадыйрны атып үтерәләр.
1936 елда институтта бергә укыган Сәләй Вәгыйзовка (балачактагы исем-фамилиясе Сөләйман Хәлиуллин) кияүгә чыга. 1937 елда гаилә Арча педагогия училищесындә эшли башлый. Бөек Ватан сугышы башлангач, ире фронтка китә. Харьков янында әсирлеккә алына. Аннан котылгач, 1945 елда ун елга Печора лагерена озатыла. Р. Вәлитова, ике баласын ияртеп, Печора лагерена барып чыга. Аннан кайткач, Арча фирка район комитетында аңа ультиматум куялар: «Я «сатлыкҗан» иреңнән аерыласың, я педагог эшеннән китәсең!» Рәмзия Вәгыйзова ире фамилиясен кыз фамилиясе Вәлитовага алыштыра, ләкин бу гына коткарып калалмый, эш эзләргә, яшәү урынын алыштырырга туры килә[1].
1937—1969 елларда Габдулла Тукай исемендәге (1948 елдан) Арча педагогия училищесындә (1992 елдан көллият) татар теле, әдәбияты һәм методикасы укыта.
Әлифба
үзгәртү1960 елда Сәләй Вәгыйзов белән беренче «Әлифба» китабын төзи башлыйлар, ул 1965 елда гына дөнья күрә. Татарстан АССР мәгариф министрлыгы уздырган бәйгедә Сәләй Вәгыйзов белән Рәмзия Вәлитованың зәңгәр тышлы «Әлифба»сы икенче урынны ала. Беренче урын бирелми. Шуннан соң «Әлифба»ларга «юл ачыла»[2]. 1986 елда 6 яшьлек балалар өчен тагын бер «Әлифба», 1997 елда латин шрифтында яңа «Әлифба» төзиләр. Аларның «Башлангыч сыйныфта татар телен укыту методикасы» дәреслеге «Лингводидактиканың ин зур казанышы» дигән бәя ала. Рәмзия Вәлитова Сәләй Вәгыйзов белән берлектә 40 тан артык исемдә дәреслек һәм уку-укыту ярдәмлеге төзи. «Совет мәктәбе» («Мәгариф») журналында, республика матбугатында педагогика темасына әледән-әле мәкаләләр бастыра. Татарстан укытучылар белемен күтәрү институтында лекцияләр укый. Беренче сыйныф өчен «Татар теле», «Туган тел» дәреслекләре, «Язу һәм уку», «Рәсемле әлифба», «Кызыклы грамматика» һ. б. китаплары, методик кулланмалары хәзерге көнгә кадәр кулланыла.
Бүләкләре, мактаулы исемнәре
үзгәртү- 1961 — Татарстан АССР мәктәпләренең атказанган укытучысы
- 2008 — Каюм Насыйри премиясе
Хәтер
үзгәртү- 1999 елда Арча педагогия көллиятендә С. Г. Вәгыйзов һәм Р. Г. Вәлитова язган «Әлифба» дәреслегенә, аларның педагогик һәм иҗади хезмәтләренә нигезләнеп, «Әлифба музее» ачылган[3].
- 2016 елда Самара өлкәсенең Татар Байтуганы авылында Вәгыйзовларның юкка чыккан нигез йорты урынында, Татарстан Президенты (2023 елның 5 февраленнән Татарстан Рәисе) Рөстәм Миңнеханов ярдәме белән, Сәләй Вәгыйзов музее төзелгән һәм ачылган[4].
- 2024 елда Илдар Ягъфәров татар Әлифбасы авторлары турында нәфис-документаль фильм (шартлы исеме «Алифба») төшерә башлаган[5].
Искәрмәләр
үзгәртү- ↑ В селе Татарский Байтуган Камышлинского района Самарской области откроется дом-музей Салея Вагизова. Татарский национальный центр Московской области, 14.11.2016(рус.)
- ↑ Зәңгәр тышлы «Әлифба» иң уңайлысы дип табылган. «Саба таңнары»
- ↑ Әлифба музее. Музеи России порталы(рус.)
- ↑ «Әлифба» авторы Сәләй Вагыйзовның 115 еллыгы: Һәрбер җөмләсенә тәрбия салынган. Татар-информ, 23.10.2023
- ↑ Илдар Ягъфәров татар әлифбасы авторлары турында фильм төшерә: «Бу – беренче омтылыш». Интертат, 6.11.2024
Чыганаклар
үзгәртү- Татар энциклопедиясе. 1нче том. К.: 2008
- Айдар Хәлим. Гөман яктысы. «Мәйдан», 2016 ел, июль, 106-109нчы бит.