Беренче Казан ирләр гимназиясе
Казанның беренче ирләр гимназиясе (рус. Первая Казанская мужская гимназия) — Казанда 1758 елда нигезләнгән уку йорты, илнең иң борынгы урта уку йортларының берсе, Россия империясендә өченче булып ачылган гимназия. Төбәк мәгарифен һәм мәдәниятен үстерүгә зур өлеш керткән. Гимназиядән сайлап алынган 33 студент белән 1804 елның 5 ноябрендә Казан университеты ачыла[1]. 1932 елдан — Казан авиация институтының (хәзер А.Н. Туполев исемендәге Казан илкүләм тикшеренү техник университеты) беренче уку бинасы.
| Беренче Казан ирләр гимназиясе | |
 | |
| Ябылган: | |
|---|---|
| Төре: |
югары мәктәп (гимназия) |
| Адресы: |
|
.svg){kind=small}
Тарих үзгәртү
Н.П. Вагнер рәсеме
1758 елның 21 июле указы белән, Россия империясендә (Петербург һәм Мәскәүдән соң) өченче гимназия буларак ачыла. Баштагы елларда укытучылар белән Мәскәү университеты тәэмин итә. Беренче директоры (1758-1761 елларда) – XVIII гасырның билгеле драматургы - мәгърифәтчесе М.И. Верёвкин (1732-1795). 1824-1825 елларда гимназия белән булачак тарихи романнар авторы И.И. Лажечников (1792-1869) җитәкчелек итә.
XVIII гасырның 60нчы елларыннан гимназиядә укучылар һәм шәһәр театр сөючеләре көче белән халык алдында театр тамашалары күрсәтелә, шулай итеп Казанда театр тарихы башланып китә.
1788 елда гимназия ябыла. 1797 елда Россия императоры Павел I фәрманы белән гимназия өчен элекке Воскресенская (хәзерге Кремль урамында) бина төзелә.
Көнчыгыш телләре үзгәртү
Гимназия көнчыгыш телләре көчле укытылу белән аерылып тора. 1759 елда ук татар сыйныфы ачыла. Татар теленнән тыш, гарәп, фарсы, төрек, кытай, монгол, калмык, әрмән телләре укытыла. 1769-1785 елларда гимназиядә татар телен элек Казан адмиралтействосы тәрҗемәчесе булып торган Сәгыйть Хәлфин (1732-1785) укыта. Ул — татар мәгърифәтчеләре һәм тел белгечләре Хәлфиннәрнең гаилә башлыгы. Татар телен шулай ук М. Мәхмүдов (1820-1891), фарсы теленнән Алексей һәм Николай Казем-Беклар укыта.
1798 елдан славян телләре һәм арифметика сыйныфларында шагыйрь Н.М. Ибраһимов (1778-1818) укыта[2].
Көнчыгыш телләрен укыту, 1854 елда Казан университетының көнчыгыш факультетын Петербург универитетына күчергәч, туктала.
Азия басмаханәсе үзгәртү
- Төп мәкалә: Азия матбагасы (Казан)
1801 елда гимназия бинасында Г. Бурашев тарафыннан Азия басмаханәсе ачыла һәм, Россия империясендә беренче буларак, гарәп һәм татар телләрендә китаплар бастыра башлый. Басмаханә 109 исемдә (күбесенчә, дәреслекләр, матур әдәбият, дини әдәбият әсәрләре) татарча китап бастыра. 1829 елда басмаханә Казан университеты басмаханәсенә кушыла.
Гимназия тәмамлаучылар үзгәртү
Гимназиядә ил тарихында һәм мәдәниятендә зур урыннар алачак шәхесләр укып чыга.
- 1759 елда беренче укырга керүчеләр арасында Г.Р. Державин (1743-1816) була.
- 1801-1805 елларда булачак язучы С.Т. Аксаков (1791-1839) укый. Сыйныфташы А. Панаев белән берлектә гимназиядә кулъязма «Аркадские пастушки» әдәби журналы (1804) чыгаралар.
- 1802-1807 елларда булачак нәевклид геометриясенә нигез салучы Н.И. Лобачевский (1792-1856) укый.
- 1844 елда гимназияне булачак атаклы химик А.М. Бутлеров (1828-1886) тәмамлый.
- 1843-1848 елларда гимназиядә булачак күренекле рәссам И.И. Шишкин (1832-1898) укый.
- XIX гасыр урталарыннан гимназия Казан университеты йогынтысында яшьләрнең инкыйлаб хәрәкәте учагына әверелә. 1887 ел ахырында гимназиядән чыгарылган Н.Е. Федосеев (1869-1898) Казанда беренче марксчылар түгәрәген оештыра, түгәрәк эшендә Кокушкино сөргененнән кайткан В.И. Ульянов (1870-1924) та катнаша.
- 1887-1889 елларда гимназиядә В.И. Ульяновның энесе Д.И. Ульянов (1874-1943) укый.
- Гимназияне булачак академик, химик А.Е. Арбузов (1877-1968) тәмамлый.
- Гимназиядә булачак тел белгече, педагог Ә.Ә. Ваһапов (1814-1876), төрки телләр белгече, педагог С.Б. Күкләшев (1811-1864), астроном И.М. Симонов (1794-1855) һ.б. укый.
Бина үзгәртү
1761-1774 елларда гимназия агач бинада (хәзерге К. Маркс һәм Жуковский урамнары чаты, 43/13 йорты) урнаша. 1774 елда Казанны Е. Пугачев гаскәре алганда, агач бина яна. Янган бина урынында XVIII гасырның 70нче еллар ахырында архитектор, 1783-1791 елларда Казан губернасының баш архитекторы булып торган В.И. Кафтырев (?-1807) тарафыннан соңгы барокко стилендә, кирпечтән, турыпочмаклы итеп махсус бина төзелә.
1798 елда гимназия Воскресенская урамындагы (хәзер Кремль урамы) губернатор йортына күчерелә. 1805 елда әлеге бинада Казан университеты да урнашкач, гимназия өчен махсус бина төзергә карар кылына. 1807 елда сәүдәгәр Х.Л. Молоствовның XVIII гасыр ахырында Казан губернасының 1796-1804 елларда баш архитекторы булып торган архитектор Ф.Е. Емельянов (1761/62-?) проекты буенча төзелгән ике катлы таш йорты (хәзерге Карл Маркс урамы, 10) сатып алына. XIX гасырның 20нче елларында М.П. Варенцов (Коринфский) (1788-1851) җитәкчелегендә архитекторлар В.А. Смирнов һәм 1804-1809 еларда Казан губернасының баш архитекторы булган Я.М. Шелковников (1774-1809) бинаны үзгәртеп коралар. Бинаның фасады үзгәрешсез диярлек саклана, икенче каттагы киң почмак тәрәзәләре ике таррак тәрәзәгә алыштырыла. Төп керү юлы алты колонналы коринф портигы белән бизәлә, фронтон урынына портик өстенә зур балкон-терраса төзелә. Йортның урта өлешенә тагын бер кат өстәлә.
1836 елда гимназиядә булган Россия императоры Николай I аңа Воздвиженская чиркәвен бирергә куша [3].
Инкыйлабтан соң үзгәртү
_-_1.JPG)
Октябрь инкыйлабыннан соң элекке Беренче гимназия бинасында яңа совет мәктәбе ачыла. 1932 елда Казан университетының аэродинамика бүлеге нигезендә оешкан Казан авиация институты урнаша. Яңа вузны оештыруга галим-механик Н.Г. Четаевның (1902-1959) хезмәте күп керә.
1939 елда архитекторлар Ә.Һ. Бикчәнтәев (1911-1985) һәм В.А. Дубровин проекты буенча бина зур үзгәртү кичерә: аңа неоклассицизм стилендә төзелгән янкормалар өстәлә.
Бина диварында Н.Е. Федосеев, Н.Г. Четаев, И.И. Шишкин һ.б. хөрмәтенә истәлек такталары куелган.
Моны да карагыз үзгәртү
Чыганаклар үзгәртү
- Татарский энциклопедический словарь. Казань: Институт татарской энциклопедии АН РТ, 1999. ISBN 0-9530650-3-0
Әдәбият үзгәртү
- Казань в памятниках истории и культуры. К.: ТКН, 1982.
- Радик Салихов, Рамиль Хайрутдинов. Республика Татарстан: Памятники истории и культуры татарского народа (конец XVIII – начало XIX веков). К.: Фест, 1995. ISBN 5-900866-01-7