Тәрҗеман
Тәрҗеман (кырымтат. Terciman, ترجمان, рус. Переводчикъ, Тарджеман ) — 1883-1918 елларда Кырымда Бакчасарайда төрки-татар һәм рус (1905 елга кадәр) телләрендә нәшер ителгән әдәби-сәяси һәм фәнни газета. 12 илдә (Россия империясе, Төркия, Мисыр, Иран, Һиндстан һ.б.) таратыла.
1883-1914 елларда нәшире һәм мөхәррире — Исмәгыйль Гаспралы (1851-1914).
1914 елдан нәшире Рифат Гаспралы, мөхәррире — Хәсән Айвазов.
Газета бөтен дөньядагы төрки халыклар арасында күп тарала һәм аларның мәгърифәтен, мәдәниятен, әдәбиятын җанландыруда зур роль уйный.
| Тәрҗеман | |
 | |
| Tөр |
атналык |
|---|---|
| Формат |
мәгълүмат-агарту |
|
| |
| Гамәлгә куючы | |
| Нәшер итүче | |
| Баш мөхәрир |
Исмәгыйль Гаспралы |
| Нигезләнгән |
1883 |
| Тел |
төрки-татар, рус, кырымтатар |
| Публикацияләр туктату |
1918 |
| Төп офис | |
Максаты
үзгәртүРоссия империясендәге мөселман халыклары, төрки халыклар өчен уртак булган гомумтөрки тел барлыкка китерү, шуның нигезендә төрки дөньяны берләштерү, аларның мәгърифәтен, мәдәниятен, әдәбиятын җанландыру.
|
Газета мөселманнарга мөмкин булган кадәрле рус мәдәнияте хакында дөрес мәгълүмат бирүдә, русларга мөселманнарның хәяты, көнкүреше һәм ихтыяҗларын танытуда ярдәмче булачак . Төрекләр, татарлар, азәрбайҗаннар, кумыклар, нугайлар, башкортлар, үзбәкләр, кашгарлар, сартлар, төрекмәннәр һ.б. төрки кавемнәр укысын өчен чыгарыла. И. Гаспралы
1нче санда «Кереш мәкалә»дә |
|
Девизы
үзгәртүТелдә, Фикердә, Эштә Берлек.
Газетаның исеме
үзгәртүПарижда рус язучысы И.С. Тургеневның (1818-1883) шәхси сәркатибе булып торганда, шулай ук белдерүләр конторасында эшләгәндә, Исмәгыйль Гаспралыга француз теленнән тәрҗемә ясарга туры килә, шуны истә тотып, газетасының исемен «Тәрҗеман» (тат. Тәрҗемәче) дип куя[1].
Теле
үзгәртүГазета теленә нигез итеп, синтаксисы гадиләштерелгән һәм алынмалардан чистартылган госманлы төрек теленең истанбул варианты алына.
|
|
«Тәрҗеман»ның теле госманлы төрек теле белән татар теле уртасында тора, һәм халыкның ике өлешенә дә бердәй аңлашыла[2] Арминус Вамбери,
маҗар тюркологы |
|
Тарих
үзгәртү- Төп мәкалә: Исмәгыйль Гаспралы
- 1883 елның 10 апрелендә беренче саны басыла.
- 1879 елда Кырымның Бакчасарай шәһәрендә голова итеп сайланган Исмәгыйль Гаспралы төрки-татар телендә газета чыгарырга рөхсәт сорый, ләкин рөхсәт ала алмый.
- 1882 елда ай саен исемен үзгәртеп, газета форматында «Тонгыч», «Шәфәкъ», «Камәр», «Гүнәш» (Кояш), «Ай», «Йолдыз», «Хакыйкать» һ.б. исем астында 12 рисалә (мәкаләләр җыентыгы) чыгара. Цензура һәрберсен туктатып бара. Бакчасарайда гарәп шрифтлы басмаханә булмау сәбәпле, әлеге рисаләләрне Тифлистә «Брадәрән Сәет вә Җәләл Үнсизадә» басмаханәсендә 500-1000 данәдә чыгара.
- Август аенда Санкт-Петербургда, Россия империясе эчке эшләр министры граф Дм. Толстой янына барып, сәхифәләрен рус һәм татар телләрендә бастыру шарты белән, «Переводчикъ / Тәрҗеман» исеме белән, абүнә бәһасы 3 сум булган, елга 50 саны чыгачак, 4 битле, атналык газета ачарга рөхсәт ала. Шуңа күрә, шарт таләбе буенча, газетада 1905 елга хәтле мәкаләләр рус телендә дә бирелә.
- Нижнийга, Мәкәрҗә ярминкәсенә, барып һәм Казанга килеп, 300 сумлык абүнә туплый. Шиһабетдин Мәрҗани, Җамал Вәлиди, Шакир Рәмиев белән киңәшләшә. Ырынбурдан Рәмиевләр, Сембердән Акчуриннар, Бакыдан Зәйнелгабидин Тагиев биргән акчага газета чыга башлый.
- Иске генә басу машинасы сатып алып һәм Истанбулдан гарәп шрифты кайтартып, эшкә керешә.
- 300 нөсхә белән башланган газета тиражы соңрак 5000 — 12 000 нөсхәгә кадәр үсә[3] .
- Исмәгыйль Гаспралының хатыны, беренче татар хатын-кыз журналисты Зөһрә Әсфәндияр кызы Акчурина (1862-1903) 1883-1903 елларда газетаны нәшер итүдә ире белән бергә катнаша. Әнисеннән мирас булып калган барлык мөлкәтен нәшрият эшенә тота.
- 1885 елда басмаханәдә янгын чыга.
- 1887-1888 елларда татар язучысы Муса Акъегетзадә газета мөхәрририятендә эшли.
- Газетда Йосыф Акчура, Әхмәтһади Максуди, Риза Фәхретдинов, Хөсәен Туктаргазый, Гомәр Ипчи һ.б. языша.
- 1905 елда, рус телендәге бүлеге бетерелгәч, исеме «Тәрҗеман-и Әхвәл-и Заман»га үзгәртелә.
- 1904 елдан атнага 2, 1906 елдан атнага 3 сан булып, 1912-1918 елларда көндәлек газета буларак чыга.
- Газета, сәясәткә катышмыйча, Россия империясе һәм чит ил яңалыклары, мөселманнар өчен әһәмиятле булган рәсми белдерүләр, китап-нәшрият яңалыклары, игъланнар бастыра.
- 1905 елдан, газетага кушымта буларак, хатын-кызлар өчен «Галәме нисван» (тат. Хатыннар дөньясы) журналы нәшер ителә (мөхәррире — И. Гаспралы һәм Зөһрә Акчуринаның кызы Шәфыйка (1886-1975).
- 1909-1910 елларда Казанда балалар өчен газетаның «Галәме сыйбъян» (тат. Балалар дөньясы) кушымтасы чыгарыла.
- 1918 елның 23 февралендә нәшер ителүдән туктый.
Чыганаклар
үзгәртү- Татарский энциклопедический словарь. Казань: Институт татарской энциклопедии АН РТ, 1999. ISBN 0-9530650-3-0