Сатыш мәдрәсәсе
Сатыш мәдрәсәсе — XVIII гасыр азагында Казан губернасы Мамадыш өязе (хәзерге Саба районы) Сатыш авылында ачылган дини уку йорты. 1800 елдан 1918 елга кадәр эшли. Заманында төбәкнең иң эре кадими мәдрәсәләренең берсе (биредә 300 шәкерт укыган) буларак, XIX гасырның җитмешенче елларында Казан губернасында игътибар үзәгендә торган мәктәп булган. Мәдрәсә бинасы — XIX гасыр азагы — XX гасыр башы шәһәртөзүчелек һәм архитектура һәйкәле, төбәк (җөмһүрият) әһәмиятендәге мәдәни мирас объекты, районның тарихи һәйкәле булып тора. 2017—2018 елларда төзекләндерү эшләре төгәлләнгәч, бинада динне өйрәнү тарихы музее ачыла[1].
| Эшләү еллары | 1800 ел–1918 ел |
|---|---|
| Адрес |  Русия империясе.png){kind=small} Казан губернасы,Мамадыш өязе, Сатыш |
 Тышкы рәсемнәр
| |
|---|---|
|
Мәдрәсә бинасы. |
| Тышкы рәсемнәр
| |
|---|---|
|
|
Динне өйрәнү тарихы музееннан фотолар. |
Тарих
үзгәртүМәдрәсә Сатыш авылының ике мәхәлләсенең беренчесендә ачылган. Бер катлы кирпеч бинасы (хәзерге Кукмара районы) Зур Сәрдек авылыннан итек басу фабрикасы хуҗасы Хаҗи Насыйбуллин акчасына төзелгән. Х. Насыйбуллин Сатышта йон саклау склады тоткан. Биредә ялланып эшләүчеләрнең балаларын укыту өчен мәдрәсә төзеткән. Кадими мәдрәсәдә нигездә дин дәресләре укытылган, дөньяви фәннәрдән бер генә дәрес тә бирелмәгән. Әмма шәкертләр үз белемнәрен арттыру, әдәби әсәрләр уку, гәҗит-журналлар белән танышып бару җаен тапканнар. Сатыш мәдрәсәсенә шәрекъ – мөселман илләреннән шәкертләр укырга килгән[2].
Уку йорты белән имамнар җитәкчелек иткән. Исемнәре мәгълүмнәрдән, Мөбәрәкша Яруллин (1864 елдан имам-хатиб), Мөхәммәт Мөхәммәтвәлиев (икенче мулла, указы 1872 елның 2 мартыннан), аның улы Габдерәхмән Мөхәммәтов (1903 елның 26 августыннан имам-хатиб), Габдулла Яруллин (1915 елда имам)[3].
Бина
үзгәртү
Бер катлы кирпеч бина. Мәдрәсә бинасы татар торак йорты сыман итеп — үзәктә кәҗәнкәсе һәм аның ике ягында да көйләнгән зур, яхшы яктыртылган уку бүлмәләре белән салынган. Фасадларының эшләнешендә классицизм архитектурасы белән бергә татар халык төзү сәнгате алымнары кулланылу күзәтелә.
Мәдрәсә бинасы — XIX гасыр азагы — XX гасыр башы шәһәртөзүчелек һәм архитектура һәйкәле, төбәк (җөмһүрият) әһәмиятендәге мәдәни мирас объекты, районның тарихи һәйкәле булып тора.
Мәдрәсә шәкертләре
үзгәртүXIX гасыр азагында — XX гасыр башында мәдрәсәдә күренекле шәхесләр белем алган.
- Рәүф Сабиров (1894-1937), 1921-1924 елларда Татарстан Үзәк башкарма комитеты президиумы рәисе.
- Миргазиз Укмасый (1884-1946), драматург, 1945 елдан ССРБ Язучылар берлеге әгъзасы.
- Мөхәммәт Гали (1893-1952), язучы, татар әдәбияты белгече, 1934 елдан ССРБ Язучылар берлеге әгъзасы. 1903-1910 елларда мәдрәсәдә укый.
- Вәлиәхмәт ишан Мөхәммәтгалим угылы, Бигәнәй хәзрәт (Казанчы Бигәнәй авылыннан)
- Әсфәндияр Гаделшаһ улы Мозаффаров (Алабуга төбәгеннән, Бигәнәй хәзрәт кияве)
- Язучы М. Мәһдиевнең әтисе Сөнгатулла хәзрәт Мәһдиев әлеге мәдрәсәдә 10 ел укыган[4].
|
Бу мәдрәсә заманында Арча, Тәкәнеш, Кукмара, Мамадыш, Балык Бистәсе яклары өчен шәм-лампа ролен үтәгән. Монда шагыйрь Миргазиз Укмаси (1884-1946), язучы һәм әдәбият белгече Мөхәммәт Гали (1893-1952), шулай ук минем газиз әтием – булачак имам-хатыйб Сөнгатулла укыган. Болар әле мин белгәннәре генә. Бу мәдрәсәдә белем алган шәкертләр камил рәвештә гарәп телен белеп чыккан[5] | 
|
Архив документы
үзгәртүКазан губернасы Мамадыш өязе Сатыш авылы халкының мәдрәсәдә рус телен укытуга каршылыгы турында
Мамадыш өязенең Сатыш авылында 75 ел дәвамында татар мәктәбе эшли. Ул мәктәптә рус теле өйрәтелмәгән. 1873 елның 29 сентябрендә өяз земствосында кабул ителгән карар буенча, Мамадыш өязе, шушы вакыйгага игътибар биреп, татар мәктәпләрендә рус телен кертү өчен 300 сум акча җибәрде һәм аны өязнең өч әһәмиятле — Сатыш, Түбән Ошма, Түбән Яки мәктәпләренә бүлде. Мәдрәсәдә рус грамотасын укытуга Сатыш авылындагы җирле халык тарафыннан каршылык күрсәтелде. Мәдрәсәләрдә рус телен укытуны гамәлгә кертү турында 1870 елның 25 март карарын үтәү буенча һәм мөселманнарның моңа каршы килү очраклары өчен аерым карар булмаганлыктан, авыл халкына мәдрәсәдә рус телен укыту халык исәбенә түгел, ә бәлки земство бүлгән акчага икәнлеген аңлатырга. 1874 елның 20 ноябрь карары нигезендә, халык училищелары белән сак эш итәргә кирәклеге билгеләнде.
Эчке эшләр министры иптәше А. Б. Лобанов-Ростовскийның Казан губернасы башлыгына мөрәҗәгатеннән. 1875 елның 10 июне.
Әдәбият
үзгәртү- Салихов Р., Хайрутдинов Р. Республика Татарстан: Памятники истории и культуры татарского народа (конец XVIII — начало ХХ веков). — Казан: ФЕСТ, 1995.
- Т. Нәҗмиев, М. Хуҗин. Яшә, Саба-Йорт! Казан: «Матбугат йорты» нәшрияты, 1999, 25нче, 124-126нчы битләр. ISBN 5-89120-073-2
- Ф. Габдрахманов, С. Гыйльмиев. Сатыш – гасырлар аша. 1170—2017 еллар. 2017 елның 13 декабрь көнендә архивланган. К.: Ш. Мәрҗани исемендәге тарих институты, 2017.
Сылтамалар
үзгәртү- Татарский энциклопедический словарь. Казань: Институт татарской энциклопедии АН РТ, 1999. ISBN 0-9530650-3-0
Искәрмәләр
үзгәртү- ↑ Саба районы мөхтәсибәте сайты 2019 елның 24 февраль көнендә архивланган.
- ↑ Кыскача Саба тарихы. 2018 елның 6 октябрь көнендә архивланган. Саба муниципаль районы сайты
- ↑ Сатыш авылы мәдрәсәсе. 2021 елның 2 декабрь көнендә архивланган. ТҖ МДН сайты
- ↑ Саба ягының күренекле кешеләре (проект эше)(үле сылтама)
- ↑ Т. Нәҗмиев. Сатыш мәдрәсәсе яңартыла. ТР МДН сайты