Кукмара

һәм

Кукмара
Байрак	Илтамга
Нигезләнү датасы	1650
Рәсми исем	Кукмара
Рәсми тел	татар теле һәм рус теле
Дәүләт	Россия
Нәрсәнең башкаласы	Кукмара районы һәм Городское поселение «Город Кукмор»[d]
Административ-территориаль берәмлек	Городское поселение «Город Кукмор»[d]
Сәгать поясы	UTC+03:00
Халык саны	17 886 (2021)
Почта индексы	422110
Рәсми веб-сайт	kukmor.tatarstan.ru
Җирле телефон коды	84364
Кукмара Викиҗыентыкта

Кукмара (чирм. Кукмарий; рус. Кукмор) – Татарстан Республикасындагы шәһәр, Кукмара районы үзәге, Казаннан төньяк-көнчыгышка таба 120 чакрым ераклыкта, Нурминкә елгасы (Нократ кушылдыгы) буенда урнашкан. Казан – Екатеринбург тимер юлындагы станция.

Тарих

Кукмара шәһәренә XVII гасырда нигез салынган. Язмаларда ул беренче тапкыр 1602-1603 елларда искә алына. Җирлек Кукмара тавында (шулай ук "Бакыр тавы" дип йөртелә) бакыр рудниклары ачылу нәтиҗәсендә барлыкка килгән. Аларда 1812 елгы Ватан сугышы вакытында рус армиясе өчен корал чималы китерүче бакыр эретү заводы төзелгән. XIX гасыр ахырына Кукмара Татарстанның халык кәсепләре һәм кустар сәнәгате үзәгенә әверелә, анда Вавиловлар һәм Родыгиннарның киез итек басу фабрикалары, шулай ук бертуган Комаровларның сәүдә йорты эшли. Монда төрле аяк киемнәре, бакыр эшләнмәләре, аркан һәм башка бик күп нәрсәләр ясаганнар. Әмма сәнәгать үсеше авыл хуҗалыгын җимерү хисабына барган.

Узган гасырның 20 нче елларында яңа икътисадый сәясәт башлана, авыл хуҗалыгы торгызыла һәм җирле халыкның тормышы яхшыра. Кукмарада мех, бакыр, киез эшләнмәләре әзерләүне, шулай ук кирпеч җитештерү дәвам итә. 1928 елда җирлек поселок статусын ала, ә ике елдан соң Кукмара районы төзелә. Аның үзәге Кукмарада була, ә торак пункт үзе шәһәр тибындагы поселок статусын ала. 2017 елдан Кукмара рәсми рәвештә шәһәр дип танылды.

Шәһәр атамасы маричадан тау чирмешләре, "ике мари кешесе" дигәне аңлата.

Бакыр сәнәгате

XVI гасыр башларында Кукмара авылы янында бакыр рудалары чыгара башлаганнар. Биредә бер кечкенә завод салына башлаган. Кукмара тирәсендә бакыр рудалары эшкәртү XVII башларында башланса да бакырга ихтыяҗ булмау сәбәпле бу эшкә XVIII гасырда гына ныклап тотынганнар.

1730ынчы елда Янсыбы инешендә Хлынов (Киров) купецы Тряпицын Иван бакыр заводы төзи башлый. Шул ук елны ул үлеп китә, аның улы Дмитрий заводны Хлынов купецы Вяземский Григорийга сата. 1730ынчы елда Янсыбы заводы төзелеп бетә һәм эшли башлый. 1734-1735енче елларда заводка өлешчә Сембер купецы Глазов та хуҗа булганы турында хәбәрләр бар. 1735енче елның 27енче ноябренда Вяземский Григорий белән аның улы Карп заводны Казан купецы Еремей улы Иноземцев Семёнга саталар. Семён заводны күчерергә уйлый. 1738енче елда ул заводның 4тән 1 өлешен туганы Пётрга сата. 1741енче елда алар заводны Норма елгасы буенда Туеш авылы кешеләреннән арендага алган җирдә төзи башлыйлар. 1743 елда купец Иноземцевның “Таишево-Кукмара заводы” эшли башлаган. Завод елына 1600 потка кадәр бакыр җитештергән. Заводка беркетелгән крестьяннар башта 49 булып, ә XVIII гасыр азакларына 100 кешегә җитә. Аннары аларга өстәмә рәвештә шактый санда ирекле кешеләр өстәлә. Бу завод 22 ел эчендә (1775 елдан соң) 50мең поттан артык бакыр эреткән.

1773 елда Кукмара заводы Е. Пугачев гаскәрен сугыш кирәк-яраклары белән тәэмин иткән. Шуның өчен хөкүмәт бу заводны яптырган.

XIX башларында руда гына чыгарылган, ләкин 1812 елда бакыр эретү яңадан, илгә металл кирәк булу сәбәпле, башланган. 327 крепостной эшче һәм 118 ялланган эшче белән бу предприятие 1400 поттан артык бакыр биргән. Ул 1851 елда янып китү сәбәпле яшәүдән туктый.

Заводта эшләнгән эшчеләр тимер эшенең мастерлары булганнар. Завод ябылгач эшчеләр авылга ялланып киткәннәр, тимерчелек белән шөгыльләнгәннәр.

Итек фабрикасы барлыкка килү

Кукмара итекләре

Элек Родыгиннарның итек басу фабрикасы урнашкан бина, хәзерге Туган якны өйрәнү музее

Авылда җирсез крестьяннар яшәгән. Гомумән, авылларда сәүдәгәрләр яшәгән һәм берничә татар – Ахметов Мөбәрәкша, Яппаров Абдулла һәм Фәхретдинов Дәүләтшалар сату иткәннәр. Аларның кибетләре булган. Ахметов һәм Фәхретдиновның Кукмарада йортлары булган. XIX урталарында сәүдәгәрләр Вавилов, бертуган Родыгиннар, Комаров итек фабрикалары ачып җибәргәннәр. Беренче итек фабрикасы Вавиловныкы була. Вавилов үлгәч аның хатыны йортны Родыгиннарга сата. Шушы ук урамда подрядчик Федор Давыдович Изиргин йортында да итек һәм ката басканнар. Икенче итек фабрикасы Николай һәм Сергей Васильевич Комаровлар фабрикасы була. Бу фабриканы Николайның әтисе башлап җибәрә. Әтиләре башта бияләйләр тектерә, бау иштерә һәм аларны Янил базарына алып барып сату белән шөгыльләнә. Соңрак Николай һәм Сергей хәзерге итек фабрикасын салдыралар. Иң элек октябрь урамындагы беренче йорт салына, аннан соң Комаров Николай торган йорт, ә соңрак хәзерге фабрика урынына бина салына. Анда итек баса башлыйлар. Эшчеләр күп булу сәбәпле итекне йортларга таратып эшләткәннәр. Болай эшләгәндә итек басуда бөтен семья катнашкан. Көнгә 3-4 пар итек эшләгәннәр. Бөтен эш Николай кулында булган. Аның туганы Сергей фабрика эшләре белән кызыксынмаган, ауга йөрү белән шөгыльләнгән. Комаров Николай комерческий директор булган.

Бертуган Комаровларга 1889 нчы елда Париж бөтендөнья күргәзмәсендә катнашкан өчен дәрәҗәле бәя биргән. Итек эше белән бертуган Родыгиннар да шөгыльләнгәннәр. Аларның Рудник авылында фабрикасы булган, хәзерге Ленин урамы 3нче йорт. Родыгиннар йорты тегү фабрикасының алгы бинасы төп зданиесе аларныкы булган.

Фабрикада төп кара итек басылган, соңрак бераз чуарлау, чигүләр кертелгән һәм чигү эшләрен авыл апалары башкарган. Фабрикада эш авыр, техника булмаган. Эшчеләр бер караңгыдан икенчесенә кадәр көне буе эшләгәннәр. Яшәү урыннары булмау сәбәпле авылдан килгән эшчеләр эш урынында тукланырга һәм йон өстендә йокларга мәҗбүр булалар. Эшчеләрнең эш хаклары түбән була һәм 1905 елда акчаны арттыру өчен забастовка ясала. Забастовка нәтиҗәсендә 5 тиенгә хезмәт хакы арттырыла, ләкин ул озакка бармый, 1907 елда кире 2 тиенгә киметелә.

Кукмараның кустарчылык үзәгенә әйләнүе

Кукмара тимер юл вокзалы

Кукмарада кустарчылык эше киң тарала. Иске военкомат йортының хуҗасы Володин Василий Николаевич мастерскоенда самовар, поднос, кәстрүл, койган комган ясау, аркан ишү белән шөгыльләнәләр. Аның кибете булган (хәзерге сүтелгән поссовет янында). Анда барлык товарларны сатканнар.

Беренче бөтендөнья сугышы елларында Кукмара аша тимер юл салына. Кукмара сәүдә үзәге булып китә. Анда базар барлыкка килә. Кукмарада бу чорда 7 урам була.

Патша Россиясе чорында шәһәрләр үрнәгендә Кукмараның иң биек урынына чиркәү салынган. Дин укыту мәктәптә алып барылган. Мәктәп 1893 елда салына. Ул халык мәгарифе министрлыгы карамагында була. Беренче ике класслы мәктәп булып анда 5 ел укыганнар. Беренче укытучылар: Тихонов Яков Иванович, Холкин Степан Иванович, Юнусов В.Ф. булалар.

1916 елда ике класслы мәктәп 3 ел уку белән алмаштырыла. Бу хәзерге Майская урамында элекке клуб бинасында була. 1916-1918 еллардагы укытучылар Тихонов Я. И., Черногубова А.Н., Сергеева О.М. Шул ук 1916 елда югары башлангыч мәктәбе ачыла, җитәкчесе Устинов Н.И. була.

1912-1913 елларда һөнәр мәктәбе Вавилов йортында ачыла. Анда тимерче эшенә өйрәтәләр.

Бөек Октябрь революциясе елларында Кукмарадагы үзгәрешләр

Патшаның төшерелүен Кукмарада революция елларында капиталистлар һәм интеллекция генә белгән. Якшәмбе көнне фронттан солдат Федор Чулкин кайткан була. Икенче көнне базарда ул бу хакта сөйләгән. Шуннан соң зур халык төркеме җыйналып Родыгин йортына киткәннәр. Бу вакыт полиция начальнигы фабрика конторасында урнашкан була. Халык аның чыгуын таләп иткәч, ул чыгып патшаныкы дип, ялган тилиграм укыган. Кемдер аңа дуга белән бәрү сәбәпле ул аңсыз егылган. Шул вакытта халык кибетләрне талаган.

Бераз вакыттан соң Мамадыштан комиссия килеп авыл старостасы урынына авыл комиссоры исеме белән Голов Михаил Степановичны сайлаган. Кибетләрне туздырганнан соң, калган хуҗалар кибетләрен ачмаганнар, әйберләрен яшереп өйләренә ташып, яшереп сатканнар.

Октябрь революциясе Кукмарага икенче көнне үк ишетелгән, ләкин эшче-крестьян советы башта оешмаган. Бераздан Мамадыштан комиссия килеп 7 кешедән торган ярлылар комитеты оештырган. Председателе Богомолов Иван Никитович була. Фабрикаларда эшче комитеты сайлана.

1918 ел башында контрреволюционерлар яңадан үзләрен хуҗа итәргә теләп, урында таркаулык китереп чыгаралар. Бу вакытта ВЧК оештырыла. Председателе итеп Кузнецов билгеләнелә. Бу комиссия элеккеге кунакларны, кибет хуҗаларын кулга ала башлый. Бертуган Николай һәм Сергей Комаровлар фабрикаларын ташлап качалар.Шулай ук Родыгин да эшен ташлый. Аның малае Александрны эшчеләр яклап калалар. Николай опись төзеп фабриканы эшчеләргә тапшырырга мәҗбүр була. Комаров Николай йон эше мастеры булып казанга трестка соңыннан эшкә алына. Итек фабрикалары берләшә һәм төп Комаровлар фабрикасы кала.

1919 елда Колчак Нократ елгасына килеп җитә. Компартия бөтен Совет халкын Колчакны тар-мар итү өчен көрәшкә өнди. Колчакны тар-мар итү өчен партия чакыруы буенча 10 кеше сугышка китә.

Район үзәгенең алдынгы күпкырлы сәнәгать төбәгенә әйләнүе

1924-1927 елларда поселокта әртилләр төзелә: “Ярыш”, “ТРШ”, “Итекче”, Кирпичный завод. Шушы елларда итек фабрикасы үзгәртеп корыла башлый.

1924 елда кирпич заводы “Бригадир” төзелә. Ул башта бик кечкенә була. Бөтен эш кулдан башкарыла. Көрәк белән балчык казыйлар, аны сай чокырлага салып изгәннәр, аяк белән таптап, зур чаңга салып әйләндергәннәр. Соңыннан аны формаларга салып, киптереп мичтә кыздырганнар. Мичтә кирпич 15 көн кипкән. 1927 елларда чандагы балчыкны атлар әйләндергән. Изгәндә дә атлар белән таптатканнар. 1940 елларга кадәр көрәкләр белән кискәннәр. Кирпич күләме ягыннан хәзерге кирпичкә караганда зур булган. Көнгә 25 мең кирпич формага салынган. Завод якын тирәгә гнеә җиткән. 1939 елда пресслар кулланыла башлаган. 1941 елдан башлап кирпич механик юл белән ясала. 1951 елдан экскаватор эштә кулланыла.1928 елда әртил “Иль” төзелә. Анда итек басалар. Артель 1928-1942 елларда отделенияләргә бүленә. Байлангар, Купка, Иске йорт авылларына бүленеп кул көче белән бар эшләр башкарыла.

1939 елдан кольцовой һәм молотковый машиналар белән итек басалар. Түшәү цехында тәгәрәтү машинасы кулланыла. 1936 елда агарту машинасы алына.

1928 елда бер генә двигатель булган, 1938 елда 25 ат егәрлекле двигатель алалар, ләкин ул озак эшләми, соңыннан 25-40 ат егәрлекле көчле двигатель белән эшлиләр. Йонны әртилнең 8 кешедән торган агенты җыйган. 1956 елда “Иль” артеле фабрика исемен ала. “Тун-бүрек” артеле белән берләшә. 1961 елда “Иль” меховой дип атала. Артельдә эшләүчеләр саны 35 кеше була, күбрәк инвалидлар эшли. “ТРШ”, “Игенче” әртилләрендә киез һәм күн аяк киемнәре, ат сбройлары һәм бау ишү белән шөгыльләнәләр.

1930 елда Кукмара район үзәгенә әйләнә. Район үзәгендә райбашкарма комитетында эшләү өчен Мамадыштан кешеләр килә. Бу елларда Кукмарада татарлар саны арта, чөнки совет хакимияте елларында фабрикада тырыш эшләүчеләргә квартиралар бирелә. Эшчеләр гайләләрен поселокка алып киләләр.

1930-1931 елларда татар театры барлыкка килә. Беренче тапкыр 1932 елда сәхнәгә Г. Камалның “Беренче театр” әсәре куела. Хәзерге клуб 1929 елда салына башлый. 1933 елда ачылгач “Чаткылар”, “Галиябану”, “Зәңгәр шәл” әсәрләре сәхнәләштерелә. 1936-1937 елларда “8 март” исемендәге әртил төзелә. Соңыннан “8 март”, “Итекче”, “ТРШ” берләшеп “Яңа адым”ны барлыкка китерәләр. Артельдә бау ишү, аяк киемнәре тегү эше оештырыла.

I-II бишьеллыкларда тегү фабрикасы “Кызыл тукучы” исемен ала. Бу елларда итек басу машиналары кайтарыла, беренче һәм икенче бишьеллык планнары поселок предприятиеләре тарафыннан уңышлы үтәлә.

Бөек Ватан сугышы

Өченче бишьеллык чорында итек фабрикасы зурайтыла. Сугыш башлану аны тоткарлый. Бөтен эшче сугышта. Аларны йорт хуҗалары һәм яшьләр алмаштыра. Фабрика фронт өчен эшли.Сугышчылар өчен итек баса, фронттан кайткан, килгән итекләрне ремонтлый. “Ярыш” артеле бияләй, оекбаш бәйли. Сугыш чорында Кукмара халкы фидакяр хезмәте белән фронтовикларга ярдәм итә. Армиягә 429 кеше китә, ә 300 хатын-кыз колхоз кырларында эшләүдә катнаша.

1941-1945 елларда итек фабрикасы 1562929 пар итекне сугышка озата.Фабрика коллективы 6000000 итекне төзәтеп кире сугышка җибәрә. 1941 елда фабрика эшчеләре социаль ярышта катнаша һәм 75% эшче стахановчы һәм ударник исемнәрен алуга ирешәләр. 1942 ела Гөлсем Рахимуллина смена мастеры итеп билгеләнә һәм үз сменасын беренче урынга чыгара. Аның урында Нахар Галиева да эшли, соңыннан ул бригадир була.

1942 ел нәтиҗәләре буенча Н.Галиева “Знак почета” ордены белән, ә Г. Рахимуллина “За доблестный труд” медале белән бүләкләнә. Кукмара районында туып-үскән өч кеше Советлар Берлеге каһарманы исеменә лаек булды. Алар Югары Өскебаштан Сабир Әхтәмов, Танькинодан Петр Воробьев, Байлангардан Фәхретдин Заһидуллин

Сугыштан соңгы еллар

1948 елда төзелгән торф-ягулык Райтоп дип, ә 1965 елда промкомбинат дип үзгәртелә. 1927-1928 елларда төзелгән “Ярыш” урынына 1956 елда тегү фабрикасы (№6) төзелә. Ул башта плащлар (х/б) һәм чалбарлар тегә. Анда барлыгы 650-700 кеше эшли. 1967 ел башына эшчеләр һәм хезмәткәрләр саны 1865 кә тула. Һәр көнне 3000гә якын плащ тегелә. Фабрика бүгенге көнгә кадәрле үз эшен дәвам иттерә. Кукмара тегү фабрикасы язгы-көзге курткалар, плащлар, комбинезоннар тегә.

Мех фабрикасы “Мелита-Кукмор” производство кооперативында мех баш киемнәре, ирләр, хатын-кызлар, балалар киемнәре тегәләр.

Кукмара сәнәгать, производство базарлары төзелеш оешмалары, авыл хуҗалыгы һәм көнкүреш производствосы киң үсеш алган район.

Фабрикалар белән беррәттән “Агрохимсервис”, “Сөт-май”комбинаты, “Азык комбинаты” кебек предприятиеләренең көчле производство базарлары бар. Кукмара шулай ук төзелеш потенциаль куәте булган төбәкләрдән санала. “МСО”, “ПМК-90”, “ПМК-67”, “ПМК-Мелиорация”, “СПМК-Тимер”, “Төзү машиналары заводы”, “УРСШ”, “Юл идарәсе”, “Район газ хезмәте”, “Газсервис” һәм башка күптөрле төзү эшләре алып баручы оешмалар бар.

Төзелеш эшләренә ярдәмгә эшләүче кирпеч заводы белән 1970 елдан башлап 30 ел буе Хәсәнов Наил җитәкчелек иткән. Барлыгы 30 ел эчендә 1 млрд. кирпич эшләп чыгаруы билгеле. Хәсәнов Наил Хәсәнович мактаулы рационализатор, Татарстанның атказанган төзүчесе була.

Бүгенге көндә Кукмарада 364 км күтәрелгән юл исәпләнә. 278 км юлга асфальт түшәлгән. Хәзер күмәк хуҗалыкларның үзәк авылларына асфальт юллар илтә. Поселок һәм авыл урамнарында юлларны тәртипкә китерү буенча эш алып барыла. Соңгы 15 елларда 42 бетон күпер эшләнде. Районда газны эксплуатацияләү хезмәте 1968 елда барлыкка килә. 1978 елда Кукмараның үзендә газ тутыру пункты файдалануга тапшырыла.

1980-1982 елларда поселогыбызның күп катлы йортлары челтәр газына тоташтырыла. Авылда “Урал”, “Маяк” колхозларына газ барып җитә. Бүген һәрбер йортка газ барып тоташкан. Икмәк, кондитер әйберләре пешерү, кирпич кипшерү, металл эретү кебек эшләр зәңгәр ягулык ярдәмендә башкарыла.

Климат

Кукмара климаты
Күрсәткеч	Гый	Фев	Мар	Апр	Май	Июн	Июл	Авг	Сен	Окт	Ноя	Дек	Ел
Уртача температура, °C	−11,2	−11	−5,7	3,8	12,5	17,9	19,9	17,0	11,4	3,8	−5,3	−10,4	3,6
Чыганак: NASA. База данных RETScreen

Халык

1897	1959	1970	1979	1989	2002	2010
1 524	7 510	11 247	13 173	14 731	16 764	17 202

Милли состав (2002): татарлар — 8,6%, руслар — 8,5%, арлар — 8,2%.

Сәнәгать

Металл савыт-саба заводы

• "Кукмара киез итек-киез комбинаты" ААҖ
• "Кукмара тегү фабрикасы" ААҖ
• Кукмара металл савыт-саба заводы
• "Кукморстройкерамика" ҖЧҖ
• Кукмара элеваторы" ААҖ
• "Кукморстройсервис" ААҖ

Мәгариф

Кукмара 39нчы һөнәри училищесы

Мәдәният

• Кукмара туган якны өйрәнү музее

Рәсемнәр

Шәхесләр

• Наил Әхмәтшин (1953—2008), шәркыятьче, Кытайны өйрәнүче, РФА дәүләт һәм хокук институтының өлкән фәнни хезмәткәре.
• Алексей Башкиров (1893-1963), тарих фәннәре докторы.
• Наилә Вәлитова (1946), язучы, редактор, тәрҗемәче. ТР язучылар берлеге әгъзасы (1989 елдан).
• Заһид Мәхмүдов (Заһид Мәхмүди, 1960―2022), язучы, журналист.
• Илдар Хәйруллин (1958–2022), юморист-язучы, Шәйхи Маннур һәм Саҗидә Сөләйманова (2015) исемендәге премияләр лауреаты.

Сылтамалар

• http://www.tatmedia.com/tat/region/151 2016 елның 9 март көнендә архивланган.