Казан архитектурасы һәм шәһәр төзелеше

Рәсәйнең иң борыңгы һәм иң зур шәһәрләренең берсе булган Казанда бик күп тарихи һәм архитектура һәйкәлләре, шулай ук танылган заманча биналар бар.

Казан архитектурасы һәм шәһәр төзелеше
Дәүләт	Россия
Административ-территориаль берәмлек	Казан

Казан Кремле - архитектура һәм шәһәр төзелеше башы һәм шәһәрнең үзәге

Борынгы Казан

Кремльдәге Сөембикә манарасы

Кремльдәге Спас манарасы

Борынгы Казан X гасыр башында ныгытылган Болгар ныгытмасы буларак барлыкка килә һәм Кремль калкулыгының төньяк-көнчыгыш читендә — Идел һәм Казансу елгасының сул як ярлары террасасы белән барлыкка килгән борын түбәсендә урнашкан була. 1236 елгы монгол явыннан соң Казанның акрынлап үсеп китүе башлана, болгар халкының Батый тарафыннан җимерелгән Идел буе Болгары башкаласы Болгар шәһәреннән китүе моңа ярдәм итә. Бу вакытта Кремль калкулыгыннан көньяктарак ныгытылмаган бистә барлыкка килә.

Алтын Урда таркалганнан соң Казан Казан ханлыгының үзәгенә әйләнә. Казан ханлыгы заманындагы Кремль хәзерге мәйданның ¾ дәрәҗәсенә җитә һәм аның эчендә җир һәм ташлар салынган буралар рәвешендәге имән бүрәнәләреннән ясалган диварлары бар. Посад агач дивар белән әйләндереп алынган. Урамнарны планлаштыру буталчык характерда булган һәм Кремльгә юнәлтелгән.

Казан ханлыгы җимерелгәч, Казан яңадан төзелә башлый. 1556 елда Казанга 200 Псков ташчысы килә, аны Постник Яковлев һәм Иван Ширяй җитәкли. 1568 елга 13 таш манара һәм Кремль стеналарының шактый өлеше салына. Хәзерге вакытта Россиядә Псков архитектурасы стиленең иң Көньяк үрнәге булган ак таш Кремль ЮНЕСКО Бөтендөнья мирасы исемлегенә кертелгән. Ул Европада иң биек Сөембикә манарасын, Спас манарасын, Благовещение соборы (Урта Иделдә иң борынгы православие гыйбадәтханәсе) һәм башка бик күп тарихи объектларны үз эченә ала. 1996—2005 елларда Кремль территориясендә элеккеге ханлыкның төп мәчетенә охшаш Колшәриф мәчете төзелә. Кремль янында хәзерге вакытка кадәр административ функцияләр сакланып калган — анда Татарстан Президенты резиденциясе, аның аппараты һәм канцеляриясе урнашкан.

XVII гасырда яңа ныгытма һәм бистә диварлары төзелә, Казан бистәләре - Горшечная, Кирпичная, Сукно Засыпкина, Солдатская, Красная бистәсе барлыкка килә. XVII гасыр ахырына Казанда гражданлык архитектурасының иң борынгы һәм бердәнбер һәйкәле - сукно мануфактурасы хуҗасы Михляев йорты керә. . XVII гасыр ахырында ташта Сәүдә йорты бинасы төзелә.

Богоявление соборы манарасы

XVIII гасыр башында Казанда рус бароккосы стилендә сакланган берничә бина — Петропавел соборы (Нарышкин бароккосы), Покровский храмы һәм Никола Нисский чиркәве манарасы төзелә. 1767 елда архитектор В.И.Кафтырев Казанда эшли башлый, ул Казан өчен беренче даими план төзи (1768). Аның проектлары буенча Казанда берничә дистә административ, мәдәни һәм торак корылмалар төзелә. 1774 елга кадәр төзелгән биналар арасында — Казан рухи училищесы бинасы, Адмиралтейство конторасы комплексы, Дүрт Инҗилче чиркәве, Осокин йорты бар. 1774 елда шәһәрне Емельян Пугачев гаскәрләре яулап ала, ә Кремль камалышта була. Пугачев киткәннән соң, шәһәрнең зур өлеше, бигрәк тә бистә, янып бетә. Бу-шәһәр тормышы өчен фаҗигале вакыйга, элек В.И. Кафтырев тәкъдим иткән план буенча, аның тамырдан үзгәртеп коруына юл ача. Аның нигезендә шәһәрнең көнбатыштан көнчыгышка таба, төньяктан көньякка таба үсеше һәм веер һәм турыпочмаклы планировка системалары каралан. Үзәк нокта булып Кремль калган, аннан радиаль рәвештә киң урамнар (Проломная, Воскресенская, Арча) киткән. План нигезендә, төзелешнең икенче юнәлеше Болак һәм Кабан күле була. Параллель рәвештә аларга Вознесенская, Мәскәү, Екатерина урамнары билгеләнгән иде.

XVIII-XIX гасырлар чигендә шәһәр архитектурасында классицизм һәм ампир өстенлек итә башлый. Бу стильдә В. И. Кафтырев һәм Ф. Е. Емельянов, А. К. Шмидт биналары төзелгән. 1820-30 нчы елларда Казанга шул вакыттагы архитектура шедевры белән баетыла - П. Г. Пятницкий һәм М. П. Коринфский проекты буенча Казан университеты биналары комплексы, шулай ук башка күренекле биналар - Казан Родионов затлы кызлар институты, хәзерге Милли музей бинасы, Дворян җыелышы (соңрак - офицерлар йорты, хәзерге шәһәр Ратушасы) төзелә. XIX гасырда Казанда тагын бер күренекле архитектор — Ф.И.Петонди эшли башлый. Ул 1838 елда расланган һәм 1917 елга кадәр гамәлдә булган шәһәр төзелешенең яңа планын эшли. План шәһәр кварталларын эреләндерүне һәм шәһәрнең көньяк һәм көньяк-көнбатыш юнәлешләрендә үсешен күздә тота.

XIX гасырның икенче яртысыннан шәһәр архитектурасында эклектика элементлары тарала. Мондый биналарның ачык мисаллары 1897 елда рус стилендә архитектор Генрих Руш тарафыннан төзелгән Богоявление чиркәве, тимер юл вокзалының төп бинасы, «Казан» һәм «Совет» кунакханәләре, Арча кырында элеккеге трамвай депосы, Алафузов театры, Изге Барбара чиркәве, лютеран Екатерина чиркәве тора. Шәһәрне, бигрәк тә татар бистәләрен төзү нык бара. Казанда яңа типтагы кирпеч һәм агач биналар: тамаша, сәүдә, уку, сәнәгать, торак биналары барлыкка килә. XIX гасыр ахырыннан эклектикага алмашка акрынлап модерн һәм неоклассицизм килә. Бу архитектура стильләрендә Мүфке йорты,, Шамил йорты, беренче "Иллюзия" кинотеатры (соңрак - "Родина", хәзерге вакытта сәүдә үзәгенә яңадан төзелгән), Болгар бүлмәләре (югалган), хәзерге мэрия биналары, Милли банк биналары иң күренекле биналар булып тора.

Гомумән алганда, ХХ гасыр башында, Казан үзәгендә шәһәр үсешенең ике төп өлеше булган, бу ике төп шәһәр милли культурасы үсешен чагылдырган. Үзәкнең өске өлешендә, хәзерге Вахитов районында, тарихи Казанның рус өлеше булган, ул үз чиратында аристократ һәм сәүдәгәрләр өлешләренә бүленгән ( Александров пассажы бинасы монда аерылып тора, Казан хәрби округы командиры йорты (соңрак - губернатор сарае, хәзер — сынлы сәнгать музее, Ушкова йорты, Казан сәнгать мәктәбе бинасы, Кекин, Чернояров, Акчуриннар, Соломин-Смолин йорты һ.б.) һәм еш кына төзекләндерүдән мәхрүм ителгән эшчеләр кыры. Нигездә, шәһәрнең Идел буе һәм өлешчә Бауман районнары территориясендә Түбән Кабан күле һәм Болак ермагында, Иван Грозный тарафынан шәһәр яулап алынганнан соң, лояльле казанлылар күчеп килгән, татар тарихы һәм мәдәнияте өчен күренекле исемнәр белән бәйле Иске Татар бистәсенең уникаль татар архитектурасы ансамбле барлыкка килә. Бу бистәдән ерак түгел Яңа Татар бистәсе дә бар - татар эшче һәм һөнәрче халкы, шулай ук кече архитектура-мәдәни кыйммәткә ия булган элеккеге һәм гамәлдәге предприятиеләр урыны.

Совет чоры

20 нче еллар азагында Казан социалистик чорының беренче йортлары төзелә башлый. Мондый биналарның үрнәге - 1928 елда архитектор Д. М. Федоров проекты буенча төзелгән Мергасов йорты. Казансу артында бу вакытта яңа сәнәгать районнары барлыкка килә, алар яңа сәнәгать предприятиеләре тирәсенә туплана. Яңа сәнәгать предприятияләре Яңа Татар бистәсе территориясендә дә барлыкка килә.

1930 еллар СССРда конструктивлык барлыкка килү белән истә кала. Казанда бу стиль вәкилләре — Матбугат йорты бинасы (архитекторы С.С. Пэн), КХТИның «А» корпусы (хәзер- Киров исемендәге КДТУ). Рационалистик заманчалык үсешен дәвам итә - мәсәлән, архитектор А.E. Спориус проекты буенча төзелгән кинопленка фабрикасының корпусы, С.П. Горбунов исемендәге Казан авиация заводы, Меховщиков мәдәният йорты һәм башка җитештерү биналары. Шул ук чорда Гашыйклар аркасы төзелә.

Сугыштан соңгы елларда Сталин ампиры өстенлек итә башлый, әлеге стильнең иң яхшы вәкилләре — Казан университетының химия факультеты, медицина университеты, опера һәм балет театры, Павлюхин мәдәният йорты (хәзер Филармония), иске аэропорт, «Победа» кинотеатры (хәзер-Офицерлар йорты), КАИ-ның  5 нче корпусы (хәзер — КДТУ),  Россия фәннәр академиясенең фәнни үзәге. Әмма шәһәрдә планлаштырылган бу стильдә төп бина - Мәскәүнең Сталин биеклекләрен хәтерләтүче, ләкин зурлыгы буенча азрак булган Советлар йорты - башта сугыш белән, ә аннары корылма урынында грунтларның гидрогеологик шартлары проблемалары аркасында (хәзерге Тукай скверы) төзелми.

1950 нче елларның икенче яртысыннан 1980 нче еллар ахырына кадәр индустриализация һәм утилитарлык рухында карарлар кулланыла: Казан дәүләт циркы, Спорт сарае, консерватория бинасы (хәзерге вакытта Бөек Концерт залына яңадан үзгәртпе корылган), елга станциясе бинасы, КПСС өлкә комитеты бинасы (хәзерге вакытта - Татарстан Республикасы Хөкүмәте бинасы) һәм Татарстан Республикасы Парламенты (Дәүләт Советы), "Татарстан" кунакханәсе, Университетның физика һәм механика һәм математика факультетлары, үзәк универсаль кибет, Татар академия театры, Ленин мемориалы (хәзерге вакытта "Казан" НКСның мәдәни һәм музей үзәге), университетның мәдәни-спорт комплексы (УНИКС).

Хәзерге заман

Казан Гранд-Отель кунакханәсе

Шәһәрнең тарихи үзәге 1990-нчы һәм 2000-нче елларда тузган торакны бетерү һәм Казанның меңьеллыгын бәйрәм итүгә әзерләнү программалары кысаларында шактый яңадан торгызыла, шул ук вакытта тарихи төзелеш участоклары һәм хәтта җимерелгән архитектура һәйкәлләре юкка чыга, алар күп еллар дәвамында тузган һәм торгызылмаган хәлгә килә. Тарихи төзелеш планында Бауман, Кремль, Мөштәри, Карл Маркс, Габдулла Тукай урамнары, шулай ук Болак каналы һәм Ирек мәйданы аеруча кыйммәтле булып кала. Казандагы гражданлык архитектурасының иң борынгы һәйкәле — Михляев йорты, күпчелек истәлекле урыннар XIX гасырга карый.

Шулай ук күпсанлы дини корылмалар: чиркәүләр, мәчетләр һәм синагога да шәһәр байлыгы булып тора. Бигрәк тә Нарышкино бароккосы үрнәге Петропавловский соборы 1722 елда төзелгән. Казанда 1613 елда нигез салынган Раифа монастыреның бер йорты урнашкан

Казанның заманча архитектура истәлекле урыннарына Казанның Яңа оештырылган Меңьеллык мəйданында Колшәриф мәчете, Казан метрополитены, Кремль яр буе, «Әкият» курчак театры, «Казан» гаилә үзәге, Петербург урамы, «Миллениум» күпере, «Пирамида» мәдәни-күңел ачу комплексы, Меңьеллык һәм Кырлай парклары, «Татнефть Арена» спорт сарае, Баскет-холл, ике аквапарк, Казан зооботаник бакчасы, Барлык диннәр гыйбәдәтханәсе һәм башкалар керә. 2000 елларда шәһәрдә башня, гөмбәз һәм чатыр рәвешендәге архитектура элементларын куллану популярлаша, шулай ук неоклассик стильдә — Игенчеләр сарае һәм сарай мәйданында «Сарай яр буе» торак комплексы, Солтангалиев мәйданында «Яңарыш» сарай комплексы, «Боҗра» эклектик сәүдә үзәгенең бер өлеше, башка биналар һәм проектлар.

XXI гасырда шәһәрдә биек катлы төзелеш көчәя. 2008 елдан 85 метрлы 26 катлы «Ривьера» кунакханәсе шәһәрдәге иң биек бинага әйләнә. 2013 елда шәһәрдә 100 метрдан артык биеклектәге беренче бина - 37 катлы "Зәңгәрсу күкләр" торак комплексы ачыла."Акчарлак" 41 катлы күп функцияле биек йорт төзү кризис белән бәйле рәвештә кичектерелә.

Советлардан соң Казан Идел буенда торак төзелеше буенча лидер һәм элек тузган торакны бетерү һәм социаль ипотека буенча дәүләт программалары һәм аннан соң коммерцияле торак буенча Россиядә лидерларның берсе булып тора . Гамәлдәгеләре актив рәвештә тыгызлана һәм массакүләм торак төзелешенең яңа кварталлары төзелә. Имәнлек экопаркы, Кояшлы шәһәр, Казан - XXI гасыр (элеккеге очыш), Зур Крыловка, Кулон-строй һ.б. кебек яңа торак микрорайоннары, шулай ук Казан утары, Урман шәһәрчеге, Ореховка һ.б. аз катлы шәхси коттедж төзелеше микрорайоннары барлыкка килде һәм төзелә. Универсиада авылы 2013 елгы Универсиадага кадәр һәм аннан соң студентлар кампусы һәм Россия җыелма командаларын әзерләүнең федераль үзәге буларак кулланыла.

Шәһәр төзелеше

Файл:Kazan11.jpg

Гражданлык төзелеше

Казанның әкренләп радиаль-боҗра планировкасы барлыкка килде. . Ләкин шәһәр тулы түгәрәк түгел, дүрттән өч өлеше генә - калган көньяк-көнбатыш чиреге Идел елгасы били. Мондый планировка шәһәрнең генераль планы нигезендә үсә бара: 2011 елдан башлап шәһәр эчендәге Кече һәм Зур шәһәр боҗраларының йомык участогы Идел буйлап төзелә, шулай ук төзелеш эшләре алып барыла, шулай ук яңа киселә торган радиаль магистральләр төзелеше дә дәвам итә. М7, Р239 (Ырынбур тракты), Р242 (Себер тракты) магистральләре арасында транзит хәрәкәт агымын булдырмас өчен, көнбатыштан көньяк-көнчыгышка таба һәм төньяк-көнчыгыш аша әйләнеп узучы Урау юлның туктаусыз боҗрасы бар.

Күп катлы торак төзелеше микрорайоннары арасында 100 меңнән артык халкы булган өч зур «йокы» районы - Яңа Савин, Горки, Азино аерылып тора. Иң зур периферияле бистә-эксклавлар - Дәрвишләр һәм Юдино. Шәһәрдә шулай ук берничә дистә башка тарихи-географик микрорайоннар, шәһәр бистәләре һәм шәһәрчекләр бар.

Дәрвишләр һәм Юдино бистәләре 1979 елда түгел, ә моңа кадәр күпкә алдан (дүрт дистә ел) шәһәрнең өлешләренә әверелделәр. Шәһәр чикләренә соңгы кертүләр арасында 1998 елда 14 поселок (Вознесенское, Кече Дәрвишләр, Щербаково, Акса, Борисоглебское, Зур Дәрвишләр, Большие Клыки, Кадыш, Киндерле, Колсәет, Малые Клыки, Зәңгәр Күл, Яңа Сосновка һәм Петровский бистәләре), 2001 елда 2 поселок (Салмачи һәм Вишневка авылы), 2008 елда 6 поселок (Константиновка, Белянкино, Самосырово, Акино, Чебакса Аланы), Чабакса (Новая Сосновка), 2 поселок (Вишневка), 2001 елда 6 поселок (Константиновка авылы, Белянкино, Самосырово, Белянкино авыллары, һәм Питрәч районының Чернопенье авылы). 2003-2004 елларда тәкъдим ителгән һәм якланган Казан мэры Исхаков администрациясе тарафыннан Васильево бистәсен, аның округларын һәм арадаш җирлекләрне кушу исәбенә шәһәр территориясенең зуррак үсеше буенча планнар район хакимиятләренең һәм республика җитәкчелеге тарафыннан хупланмый.

Шәһәрнең тарихи үзәгендә Сукно бистәсе янында Метрополис эшлекле кварталын төзү планлаштырыла. Шулай ук Казансу елгасының юдыртылган территорияләрендә шәһәр эчендә Миллениум-Зилант-Сити эшлекле үзәге төзү планлаштырыла, моның өчен кризиска кадәрге елларда (2007—2009) ком юу башлана, ул кризис һәм Универсиада-2013 объектларын төзүдә ресурслар туплану белән бәйле рәвештә туктатылды.

Шәһәрнең Генераль планы нигезендә, шәһәр эчендә сәнәгать, склад, шәхси һәм башка аз бәяле төзелеш территорияләрен яңартудан тыш, файдаланылмаган территорияләрдә яңа сәнәгать зоналары (Казаноргсинтезның көнбатышында) оештыру планлаштырыла, һәм шәхси коттедж төзелеше бистәләре дә, шулай ук массакүләм күп катлы торак төзелешнең яңа зур "йокы" кварталлары да корыла.

2011 елда Идел акваториясендә Локомотив ярымутравы һәм Аракчино бистәсенә караган өем утраулар аша елга портыннан зур булмаган коттедж зоналары булган Яңа Адмиралтейство дамбасын төзү башлана. Ерак киләчәктә шәһәрне Иделнең уң як ярына чыгу белән, Югары Ослан бистәсен кушу, аның тирә-юнен төзү һәм шәһәрнең көньяк өлешендә яңа автоюл күперен төзү күздә тотыла.

Моннан тыш, шәһәрнең хәзерге чигендә Казанның көнбатышка таба өзлексез үсүе планлаштырыла: Залесный — Ореховка — Васильево. Ореховка коттедж төзелеше поселогы 2000 һәм 2010 еллар чигендә әлеге юнәлешнең уртасында барлыкка килә. 2012 елдан башлап социаль ипотека программасы буенча Залесный һәм Ореховка арасында «Салават күпере» күп катлы шәһәр-спутнигы төзелеше башлана. Алга таба Васильеводан соң 150 меңенче «Яшел Үзән» юлдаш-шәһәрен булдыру планлаштырыла. Боларның барысы да киләчәктә аның агломерациясеннән Казанга гына түгел, ә 100 меңенче Яшел Үзән шәһәрен дә тоташтыру мөмкинлеге бирә.

Шулай ук карагыз

• Достопримечательности Казани