Маҗарстан әдәбияты

Маҗарстан әдәбияты (маҗар. Magyar irodalom) - маҗар телендә язылган әдәбият. Маҗарстан әдәбияты, үзенең бөтен тарихында XIX гасырга кадәр көнбатыш, бигрәк тә Австрия һәм алман әдәбиятыннан, шулай ук Маҗарстан мәдәниятенең башка өлкәләренә карап булдырылган.

Тарих

I-V гасыр

Маҗарлар тарафыннан(ул вакытта күчмә терлекчелек нәселләре) христиан динен кабул иткәч (995), корольлар, анжуйлар, габсбурглар династиясе Маҗарстан әдәбиятын латин теленә, ә соңрак алман теленә күчерергә тырышканнар.

Патша ишегаллары һәм югары чиркәү учреждениеләре чит ил рәссамнары һәм архитекторлар чакырганнар, дворяннар алман, француз һәм башка феодалларның көнкүрешен үзләштерергә тырышканнар. Маҗарстанның рәсми теле XIX гасыр башына кадәр латин теле булып саналганга Маҗарстан әдәбиятыүсеше тоткарланган. Бу телбелән XV гасыр хрониклар авторлары һәм язучылар файдаланганнар.

V-XV гасыр

1000 елда беренче булып Стефан (Иштван) таҗ кию белән аталган христиан динен кабул итү, телгореф-гадәтләрен бетерү белән бергә барды, бу исә милли мирасның дәвамчанлыгын бозуга китерде. Шуңа күрә XXI гасырга кадәр Маҗарстан фольклорының бернинди үрнәкләре дә барып җитмәде. Латин теле рәсми гыйбадәт теле булды, шул ук телдә хроника яздылар, аны Мәхкәмә карарларында, хокукый белешмәлекләрдә һәм, гомумән, рәсми тормышның барлык өлкәләрендә кулландылар. Иң иртә танылган язма һәйкәл маҗар телендә XVIII гасыр ахырында табылган. Бу "Кабер эчендәге сүз һәм догалар " (Halotti beszéd és könyörgés) - вәгазе латин теленнән 1200 елга якын тәрҗемә ителгән 274 сүзле 32 юллы булган. Ул аллитерация кулланып язылган ритмик проза. Бу билгесезавторның әдәби осталыгын күрсәтә.

Икенче текст маҗар телендә1922 елда табыла. Ул " Мария елавы" исемдәге 37 юллык шигырь. Текст латин елавының «Planctus[en] ante nescia»дан ирекле итеп Жоффруа де Бретейль трафыннан ]] ителгән. Шигырь урта гасырда киң таралган сюжет буенча язылган. Ул Марияның җәзалап үтерелгән улы искә төшереп елавы турында. Әмма текст шактый дөньяви тәэсир җитештерә. Аерым алганда, Гайсә һәм Мария бу маҗар елау төрендә бер тапкыр да исемнәре белән кулланылмаган. Безнең гасырга кадәр барып җитә алган урта гасыр маҗар дини текстлары, мәсәлән, Маҗар көнкүреш изгеләре: Сворад һәм аның укучысы Бенедикт, Герард һәм Иштван латин телендә язылган.

Латин телендә язучылар арасында беренче Маҗарстан шагыйре Ян Панноний (1434-1472) санала. Маҗарстанның Arzamas каналы өчен Маҗарстан әдәбиятыкүзәтүендә Оксана Якименко аның «Варад белән хушлашу»га игътибар итте, бу әсәрне «Маҗарстанның ачы тәмле юмары» дип билгеләп үтте.

XVI—XVII гасыр

Маҗарстан әдәбиятыһәм теле үсешенең чагыштырмача күтәрелеше XVI гасырда башланды. "Маҗарстанның Бөек Милли бәхетсезлекләре» ннән соң( төрекләр тарафынан басып алынгач), аны килешү буенча (1538) өч өлешкә бүленгән, аларның берсе габсбурглар династиясеннән король Фердинанд җитәкчелегендә калган, икенчесе — Төркия империясенең провинциясе, ә өченчесендә — Трансильван өлешендә — милли герцоглык барлыкка килгән.

Маҗарстанның, дворяннар габсбургларга каршы торган һәм шул ук вакытта реформаның таралуын хуплаган, бер өлешендә, беренче тапкыр Маҗарстан әдәбиятыүсеше өчен уңай шартлар тудырылган иде.

Халык җырчылары һәм елъязмалары барлыкка килә, алар чит ил авторларының әсәрләрен маҗар теленә тәрҗемә итәләр, халык баһадирларының батырлыклары турында лирик һәм эпик җырлар иҗат итәләр. XV гасыр Маҗарстан шигъриятенең атасе Балинт Балашши (1554-1594) санала. Ул "җыр-чәчәкләр" дип аталган күп санлы сонет авторы. Алар Көнбатыш йогынтысы астында, бигрәк тә Италия лирикасы |язылган.]]

Шул чордан Шебештьен Тенодиның («Хроника», 1554) һәм Петер Илошваиның (1574) эпик поэмалары калган. Маҗарстан әдәбиятының беренче эшлеклеләренең эшен дәвам итәчу булып Миклош Зриньялар (1620-1664) санала. Ул Сигетвар замогының батырларча төрекләрдән саклау тарихының авторы. Шулай ук Иштван Дендеши (1625-1704), романтик эпослар авторы эшлеклеләрнең дәвамчысы. Бу лирик һәм эпик әсәрләрнең шунда ки, аларның төп булып аз үсеш алган маҗар телен әдәби телгә күчерү.

Әдәби телне үстерүдә шулай ук псалмнар тәрҗемәләре, католик һәм протестант чиркәве вәкилләре иҗат иткән теоретик һәм полемик эшләр дә зур роль уйный. телбуенча озак вакытлар чиркәү әдәбиятыүрнәге диеп саналган чиркәү язучысы Петер Пазманя (1570-1637) иншаларын аерым билгеләп үтәргә кирәк. Шул ук вакытта фән белгечләре һәм тарихи хезмәтләр латин теле белән генә файдаланганнар. Беренче Маҗарстан экциклопедиясе һәм логикасы барлыкка килүгә зур көч куйган тарихчылар булып Бела, Коллар, Кальдор, Катон санала.

Маҗарстан әдәбиятының алга таба үсеше милли һәм антигабсбург хәрәкәте үсеше белән бергә барды. Бу хәрәкәт учаклары, бер яктан,Трансильваниядә протестант, икенче яктан — төньяк һәм төньяк-көнчыгыш өязләрендә (хәзерге вакытта Чехия һәм Словакия), кая дворяннар крестьяннарның канәгатьсезлегенә таянып, оппозиция оештырлар, ә XVII гасыр хәрәкәте — габсбург династиясенә каршы кораллы баш күтәрү (1687 елда Маҗарстан престолын кулга төшерү) була.

Француз хөкүмәте тарафыннан Ференц Ракоци җитәкчелегендә «Азатлык сугышы» фетнәсе хуплана, шуның белән берлектә Маҗарстан вакытлыча бәйсез хакимлек дәрәҗәсенә күтәрелә. Бу чордан "курук җырлары" (фетнәчеләр) сакланып кала. Ул уз өченә Маҗарстан революцион шигъриятенең беренче үрнәкләрен ала. Азатлык хәрәкәтен бетергәннән соң (1711), Австрия ягыннан каты сәяси режим даими рәвештә милли мәдәниятне зәгыйфьләде.

XVIII—XIX гасыр

Маҗарстан тарихчылары XVIII гасырны «нә-милли чор» дип атыйлар. Чыннан да, якынча 1880 елга кадәр мәдәният өлкәсендә милли үсеш туктатылган. Әгәр Ференц Ракоци тәхете янында Маҗарстанның мәдәни тормыш үзәге төзелә башлаган булса да, моның барысына да нокта куелган иде. Маҗарстанга күпләп рәссамнар, актерлар һәм язучылар чакырыла.

Мәсәлән, 1711 елда Маҗарстан әдәбиятының беренче тарихы (Давид Цвиттингер) барлыкка килә. Шаяновичның филология очерклары һәм 1725 елда беренче булып бастырылган газета латин телендә булган. Ул вакытта Маҗарстан әдәбияты Ференц Ракоци секретаре сыйфатында эмиграциядә яшәүче Келемен Микеш (1690-1761) белән тәкъдим ителде. Мария Терезия (1740-1780) вакытында Маҗарстанны алман теленә күчерергә тырышкан габсбурглар үзләренең сәясәт курсын үзгәртәләр.

Оппозицион өязләре хәрәкәтен көчләп басуны кире кагып, Мария Терезия маҗар сараенда " төс" аристократик Маҗарстан яшьләрен үз династиясенә тугры булу һәм аны алман мәдәнияте белән сеңдерү максаты белән җыя. Элек латин теленнән файдаланган аксөякләр бу чорда алман һәм французча гына яза һәм сөйли.

Урта дворянлык латин теленә тугры кала. Маҗар телен хәтта маҗарлар үзеләре дә кызганыч телдип санаганнар. Алар фикеренчә, ул мәдәни кешеләрнең уй-фикерләрен һәм тойгыларын белдерү өчен бик аз булган. Маҗарстан зыялыларының калган өлеше (Ракоци), бигрәк тә чит илгә (Төркиягә һәм Франциягә) эмиграцияләнгән милләтчеләр франция революциясе идеяләре белән җәлеп ителә. Провинция яшьләр "милли яңарыш " лозунгын өскә күтәреп чыгалар. Шул вакыттан Маҗарстан әдәбиятының икенче үсеш чоры һәм аның күтәрелеше башлана.

Урта катлам өчен бик начар икътисади шартларда, милли-демократик лозунглар флагы астында шәһәр халкының идеяләрен һәм иҗтимагый идеалларын белдерүчеләр, Габсбург сәясәте йогынтысы какшаган провинциядә мәдәни-агарту сәяси эшен, бигрәк тә Кашша һәм Пожонь шәһәрләрендә башлап җибәрделәр. Биредә маҗар телен өйрәнү өчен әдәби җәмгыять ачылган, беренче Маҗарстан театр җәмгыяте (1790) оешкан, маҗар телендә Пожонида 1781 елда беренче газета чыгарыла башлаган. Бу җәмгыятьләрнең эшчәнлеге дә, әдәби әсәрләрнең «Яңарыш» юнәлеше дә сәяси төс алган, гәрчә беллетристлар классицизм формасын катгый тоткан булсалар да.

Әдәбиятчыларның күбесе « Маҗарстан якобинчылары» антимонархик өшкерүдә катнашты, аларның лидеры, Игнац Мартинович, 1794 елда җәзалап үтерелде. Яңадан торгызылган маҗар телендә«Маҗар музее» диеп исемләнгән беренче зур журнал Кашша шәһәрендә нәшер ителә. Аларның юлбашчысы, Ференц Казинци (1759-1831) җитәкчелегендә филологик җәмгыять оештырылган, аның бурычы - маҗар теленең грамматикасын, синтаксисын һәм этимологиясен фәнни нигезләү һәм сүздә күп чит ил сүзләре куллануны алыштыру өчен маҗар сүзләрен булдыру.

Бу төркемдәге грамматик һәм стилистик яңалыклар берничә артык булып чыкты кешеләр «мәгънәсез» яңа маҗар сүзләрен уйлап чыгарды, әмма хәрәкәт шулай да шактый зур нәтиҗәләр бирде. "Яңадан торгызылган кешеләр" чиста әдәби юнәлештә генә түгел, ә гомум мәдәни һәм сәяси юнәлештә дә зур эш башкарды. Энергияле агитацияләр ярдәмендә алар хөкүмәтнең мәктәпләрдә һәм кайбер учреждениеләрдә маҗар телен файдаланырга мәҗбүр булуына ирешә алды.

Нәфис әдәбиятта әлеге хәрәкәтнең аеруча зур вәкилләре итеп Ференц Казинцидан башка, прозаик Йожеф Карман (1769-1795) һәм Янош Бачаньядан (1763-1845) санала. Янош Бачаньи Маҗарстан беренче төрле дәрәҗә шагыйре булды, ул якобинчылар өшкерүендә дә актив катнашты һәм Австрия төрмәләрендә дә ярты гомерен үткәрде. Кулга алынганчы, Бачаньи "Маҗарстан музее" редакторы була һәм берничә дәртле поэмалар яза. Аның каләме эстетика мәсьәләләре буенча да эш алып барды. Бу әдәби хәрәкәт, һичшиксез, пропаганда характерында булган, яңадан торгызылучыларның «икенче буын» эшчәнлегендә эстетик яктан ныгый бара, алар, бер яктан, заманча Көнбатыш әдәбият белән элемтәләрне ныгыталар, икенче яктан, милли әдәбиятның элеккеге казанышларын сәнгать ягыннан тирәнәйтергә омтылалар.

Яношның вәкилләре, беренче буын кебек үк, классик һәм өлешчә грек һәм Рим әдәбиятының бик көчле йогынтысы астында булган. Шагыйрь Шандор Кишфалуди (1772-1844) Петрарка, Ференц Кёльчеи Лессинг һәм Шиллер йогынтысы астында язганнар. Михай Чоконаи (1773-1805) үзе грек була, ләкин халык шигъриятен дә онытмый.

Бераздан, зур әһәмияткә ия булган сәнгать проза |авторлары]] белән беррәттән, драматурглар — Карой Кишфалуди (1788-1830), романтик драмалар һәм комедияләр авторы Катон Йожеф (1792-1830) бөтен халыкка танылалар. Соңгы «Банк Бан» ның тарихи фаҗига хәзерге вакытта да сәхнәдә куела. Бу чорның тагын да зур вәкилләре — Михай Верешмарти (1800-1855), шагыйрь, драматург тәрҗемәче Шекспир, героик эпос авторы, маҗарларның Венаны яулап алу турында сөйләгән авторлар булып Миклош Йожик (1794-1865) һәм Йожиф Этвеш (1813-1871) санала. Беренчесе Вальтер Скотт йогынтысында була һәм ул шулай к беренче эре Маҗарстан романисты-көнбатыш белгече булуын да искәртеп үтәргә кирәк. Икенчесе, тарихи романнардан тыш, актуаль социаль проблемаларгакагылышлы заманча темаларга әсәрләр яза («авыл нотариусы» һәм «тегермәнче кызы»). Үз вакытында]] аның "Маҗарстан 1514 елда" тарихи романы зур иҗтимагый әһәмияткә ия булган, ул анда крепостной крестьяннарны азат итү сакчысы ролен башкарган.

Революциягә кадәрге чорның иҗтимагый кәефе граф Иштуган Сеченьяның публицистик идеяләрне яклаучы эшчәнлегендә аеруча ачык чагылыш тапкан. Йожеф Телеки белән бергә ул Маҗарстан Фәннәр академиясенә нигез салучы булган (1827).

Маҗар әдәбиятының яңа үсеш чоры 1848 елның март революциясеннән башлана. Революцион хәрәкәт Маҗарстан әдәбиятын Ауропа әдәбиятыбелән бер дәрәҗәгә күтәргән берничә яңа язучылар тарафыннан тәкъдим ителә. Лирик Шандор Петефи (1822-1849), Янош Арань (1817-1882), романист Мор Йокаи (1825-1904) һәм драматург Имре Мадач (1823-1864) шуларның иң әһәмиятлеләре дип санала. Арань үзенең балладаларында, дидактик поэмаларында һәм зур эпопеяларда Маҗарстан Милли буржуазиясенең романтик идеалларын һәм вак дворянлыкның идеалларын күрсәтте. Шандор Петефи демократия идеясен тагын да киңрәк аңлаган; үз фикерләре буенча ул космополит - республика вәкиле булган һәм аның лирикасында зыялыларның сәяси идеаллары чагылыш тапкан. «Маҗарстан Фаусты» авторы Мадач - пассив романтик булган.

Иокай үз романнарында демократия һәм аристократик авторитарлык арасында компромисны эзләгән. Аның романнары барлык Ауруппа телләренә ]] ителгән. XIX гасырның икенче яртысы әдәбиятчылары берни дә яңа һәм аеруча әһәмиятле нәрсәләр тудырмаган. Бу чорның тагын да зур исемнәре итеп Дьюлаи (1826-1909), әдәбият тарихчы, Гергей Чики (1842-1891), социаль эчтәлектәге драмалар авторы, Кальман Миксат (1849-1910), популяр прозаик һәм юморист.

Тышкы сылтамалар

• Имре Мадач: Кеше фаҗигасе
• Барысы Маҗарстан турында - Маҗарстанда яңа китап сезоны
• Домокош Варгиның "Гаилә" китабын тәкъдир итү
• Оксана Якименко. Барысы да белергә кирәк булган Маҗарстан әдәбияты (ru-RU), Arzamas. 1 июнь 2018 тикшерелде.

Шулай ук карагыз

• Албания әдәбияты