Wikipedia

Мадагаскар

Бәлки, сез Мадагаскар утравы турында мәкаләсен эзлисез.

Мадагаскар
малаг. Repoblikan'i Madagaskar
фр. République de Madagascar
Байрак[d]Илтамга[d]
Нигезләнү датасы 1960
Сурәт
Рәсми исем Madagascar, Madagascar, République de Madagascar[1] һәм Madagasikara
Кыскача исем 🇲🇬
Гомер озынлыгы 65,932 ел[2]
Демоним Malagasy, madagaszkári, малагасиец, малагасийка, Madagaskarano, Malagaseänan, مدغشقري, مدغشقرية, مدغشقريون, malgași, malgaș, malgașă, মালাগাসি, Malgache[1], malgascio, malgascia, malgasci, malgasce, malagasi, Malagasy, malgaxe, Madagaskarano, מלגשי, מלגשית, malgaso, malgase, malgasi, malgasa, malgaix, malgaixa, مالاڭاشي, مالاڭاشية, مالاڭاش, مالاڭاشيات, Madagaskarec, Madagaskarka һәм Malagásach[3]
Рәсми тел малагаси теле һәм француз теле
Гимн Мадагаскар гимны[d]
Мәдәният Мадагаскар мәдәнияте[d]
Шигарь тексты Fitiavana, Tanindrazana, Fandrosoana, Amour, Patrie, Progrès, Love, Land of Our Ancestors, Progress, Любов, Отечество, прогрес, A genuine island, a world apart һәм Cariad, Mamwlad, Cynnydd
Дөнья кисәге Африка[4]
Дәүләт  Мадагаскар
Башкала Антананариву[d]
Сәгать поясы UTC+03:00 һәм Indian/Antananarivo[d][5]
Табигый-георафик объект эчендә урнашкан Мадагаскар утравы һәм Көнчыгыш Африка утраулары[d]
Иң көнчыгыш ноктасы 15°15′55″ к. к. 50°29′07″ кч. о.
Иң төньяк ноктасы 11°57′ к. к. 49°15′ кч. о.
Иң көньяк ноктасы 25°36′20″ к. к. 45°10′14″ кч. о.
Иң көнбатыш ноктасы 12°07′36″ к. к. 49°02′42″ кч. о.
Геомәгълүматлар Data:Madagascar.map
Иң югары ноктасы Марумукутру[d]
Иң түбән ноктасы Һинд океаны
Идарә итү формасы җөмһүрият
Дәүләт башлыгы вазыйфасы Мадагаскар президенты[d]
Ил башлыгы Андри Радзуэлина
Хөкүмәт башлыгы вазыйфасы Мадагаскар премьер-министры[d]
Хөкүмәт башлыгы Кристиан Нцай[d]
Канунбирү органы Мадагаскар парламенты[d]
Үзәк банкы Мадагаскар үзәк банкы[d]
Дипломатик мөнәсәбәтләр Германия, Россия, Индонезия, Корея Халык Демократик Җөмһүрияте[6], Кытай Җөмһүрияте, Америка Кушма Штатлары, Һиндстан һәм Кытай
Әгъзалык Берләшкән Милләтләр Оешмасы, АБ, Бөтендөнья сәүдә оешмасы, Халыкара реконструкция һәм үсеш банкы[d], Халыкара үсеш ассоциациясе[d], Халыкара финанс корпорациясе[d], Инвестицияләр иминлеген гарантияләү буенча күпъяклы агентлык[d], Инвестицион бәхәсләрне хәл итү буенча халыкара үзәк[d], Африка үсеш банкы[d], ЮНАМИД[d], Африка, Кариб диңгезе һәм Тын океан дәүләтләре[d], Интерпол[7][8], ХКТО[d][9][10], Мәгариф, фән һәм мәдәният сораулары буенча Берләшкән Милләтләр Оешмасы[11], Җирнең биофизик торышын күзәтү төркеме[d], АФРИСТАТ[d], Африка көньягын үстерү җәмгыяте[d], Һинд океаны комиссиясе[d], Бөтендөнья почта берлеге[12][13], Халыкара телекоммуникацияләр берлеге[d][14], Франкофония[d], Бөтендөнья метеорология оешмасы[15], Бөтендөнья сәламәтлек оешмасы[16] һәм Бөтендөнья таможня оешмасы[d][17]
Никахка керү яше 18 яшь һәм 17 яшь
Халык саны 25 570 895 (2017)[18]
Ир-ат халкы 13 804 538[19], 14 148 424[19], 14 490 935[19] һәм 14 836 218[19]
Хатын-кыз халкы 13 728 596[19], 14 076 752[19], 14 424 717[19] һәм 14 775 496[19]
Административ бүленеше Антананариву[d], Анциранана[d], Фианаранцуа[d], Махадзанга[d], Туамасина[d] һәм Тулиара[d]
Акча берәмлеге малагаси ариарие[d]
Номиналь тулаем эчке продукт 14 554 754 115 $[20] һәм 14 954 967 604 $[20]
Кеше потенциалы үсеше индексы 0,501[21]
Inequality-adjusted Human Development Index 0,367[22]
Эшсезлек дәрәҗәсе 4 ± 1 процент[23]
Нәрсә белән чиктәш Комор утраулары[24], Франция, Мозамбик һәм Сейшел утраулары
Аның белән шул ук территорияне били Мадагаскар утравы
Автомобил хәрәкәте ягы уң[d][25]
Челтәр көчәнеше 127 вольт[26] һәм 220 вольт[27]
Электр аергычы төре Europlug[d][26], D төре[d][27], CEE 7/5[d][27], SN 441011[d][27] һәм K төре[d][27]
Алыштырган Француз Мадагаскары[d]
Кулланылган тел француз теле, Tsimihety Malagasy[d], Antankarana Malagasy[d], Plateau Malagasy[d], Tandroy[d], Tesaka Malagasy[d], Tanosy[d], Bara[d], малагаси теле, Northern Betsimisaraka Malagasy[d], Masikoro Malagasy[d], Sakalava Malagasy[d], Мадагаскар ишарә теле[d] һәм Southern Betsimisaraka Malagasy[d]
Мәйдан 587 295 км²[28]
Һәштәге Madagascar
Югары дәрәҗәле Интернет домены .mg
Харита сурәте
Тематик география Мадагаскар географиясе[d]
Феноменның икътисады Мадагаскар икътисады[d]
Феноменның демографиясе Мадагаскар халкы[d]
Мәктәптә укымаган балалар саны 1 987 258[29]
Джини коэффициенты 42,6[30]
Өстәлгән кыйммәт салымы күләме 20 процент
Тулаем туулар коэффициенты 4,409[31]
Шәһәр халкы 10 424 320[19], 10 876 290[19], 11 336 960[19] һәм 11 809 744[19]
Авыл халкы 17 108 814[19], 17 348 887[19], 17 578 693[19] һәм 17 801 970[19]
Демократия индексы 5,7[32]
BTI Governance Index 6,31[33], 6,23[33], 5,47[33], 3,34[33], 3,61[33], 4,86[33], 5,12[33], 5,38[33] һәм 4,94[34]
BTI Status Index 6,45[33], 6,23[33], 5,3[33], 4,39[33], 4,27[33], 4,97[33], 5,01[33], 5,04[33] һәм 4,5[34]
Туым күрсәткече 31,701[19], 31,343[19], 30,949[19] һәм 30,595[19]
Үлем күрсәткече 6,518[19], 6,801[19], 7,104[19] һәм 6,799[19]
Happy Planet Index score 44,2[35]
Илнең мобиль коды 646
Илнең телефон коды +261
Гадәттән тыш хәлләрдә ярдәм телефоны 117[d][36][36], 118[d][36] һәм 124[d][36]
Номер тамгасы коды RM
Диңгездәге идентификацияләү номеры 647
Бу якта төшерелгән фильмнар төркеме Төркем:Мадагаскарда төшерелгән фильмнар[d]
Карта
 Мадагаскар Викиҗыентыкта

Мадагаска́р (малаг. Madagasikara, фр. һәм ингл. Madagascar) – Һиндистан океанының көнбатыш өлешендә, Мадагаскар утравында һәм якында яткан утрауларда урнашкан дәүләт. Мәйданы 587 мең км², халык саны – 18,4 млн кеше (2005). Башкала – Антананариву шәһәре. Тарихка кадәр чорда Гондвана суперкыйтгасының бүленүеннән соң, Мадагаскар Һиндстан ярымутравыннан 88 миллион ел элек аерылып чыга, бу җирле үсемлекләрнең һәм хайваннарның чагыштырмача изоляциядә эволюцияләргә мөмкин иткән. Шул сәбәпле, Мадагаскар биотөрлелек кайнар ноктасы булып тора, Мадагаскарның кыргый тормышның 90%-тан артыгы Җирдә беркайда да юк. Утрауның төрле экосистемаларына һәм уникаль кыргый тормышына якынаючы тиз үсүче халык саны ягыннан һәм башка әйләнә-тирә куркынычлар яный.

Тарих

үзгәртү

Мадагаскарда кешеләрнең беренче археологик шәһите безнең эрага кадәр 2000 елга карый. Мадагаскарда кеше торагы безнең эрага кадәр 350-нче ел һәм безнең эраның 550-нче елда каноэларда Борнео утравыннан килгән Австронезия кешеләре тарафыннан нигезләнгән. Боларга безнең эраның 1000-нче елларда Көнчыгыш Африкадан Мозамбик Бугазын аркылы килгән Банту кешеләре кушылган. Вакыт узу белән Мадагаскарда башка төркемнәр яши башлаган, шуларның һәрберсе Малагасий мәдәни тормышына кертем ясаган. Малагасий кешеләре еш 18 яки күбрәк этник төркемгә бүленә, шуларның иң зурысы үзәк биек җирләрнең Мерина кешеләре.
18-енче гасыр ахырына кадәр, Мадагаскар утравы үзгәреп торучы иҗтимагый-сәяси альянслар тарафыннан хаким ителгән. 19-ынчы гасыр башыннан, утрауның күпчелек өлеше берләштерелгән булган һәм Мерина корольлеге буларак Мерина аксөякләре тарафыннан хаким ителгән. Монархия 1897-енче елда җимерелгән, ул вакытта утрау Француз колония империясенә кертелгән булган, аннан бәйсезлекне утрау 1960-ынче елда яулаган. Мадагаскарның автоном торышы шуннан бирле дүрт төп конституцион чор кичергән, алар җөмһүриятләр дип аталган. 1992 елдан бирле, дәүләт рәсми рәвештә конституцион демократия буларак башкала Антананаривудан хөкем ителә. Шулай да, 2009-ынчы Малагасий сәяси кризиста, президент Марк Раваломанана отставкага чыгарылган һәм президент куәте 2009 елның мартында Андри Раджоэлинага тапшырылган. Конституцион хөкем сөрү 2014 елның гыйнваренда Һери Раджаонаримампианина халыкара җәмәгать тарафыннан үтә күренмәле һәм гадел дип танылган 2013 ел сайлавыннан соң президент булгач торгызыла. Мадагаскар Берләшкән Милләтләр Оешмасы, Франкофония һәм Көньяк Африка Үсеш Җәмәгате әгъзасы булып тора.
2012 елда Мадагаскар халык саны якынча 22 миллионнан артык булган, шуларның 90%-ы көненә $2 дан ким акча ала. Малагасий теле һәм француз теле икесе дә дәүләтнең рәсми телләре булып тора. Халыкның күпчелеге традицион малагасий ышанулар, христианлык яки икесенең кушылмасы тарафдарлары. Экотуризм һәм авыл хуҗалыгы белем бирү системасына инвестицияләр белән бергә, сәламәтлек саклау һәм шәхси эшкуарлык Мадагаскар үсеш стратегиясенең төп элементлары булып тора. Раваломанана хөкем сөргәндә, бу инвестицияләр шактый икътисади үсеш күрсәткән, ләкин табыш халыкка тигезсез өләшенгән булган, бу урта сыйныф һәм ярлылар арасында киеренкелеккә китергән. 2014 елда икътисад сәяси кризис белән зәгыйфьләнелгән һәм тормыш сыйфаты күпчелек Малагасий халкы өчен түбән булып кала.

2018 ел президент сайлаулары

үзгәртү

2018 елның 7 ноябрендә илдә президент сайлаулары уза. Беренче һәм икенче турда җиңеп, Андри Раджоэлина илнең президенты итеп сайлана һәм 2019 елның 19 гыйнварыннан вазифага керешә.

Мадагаскар Патшалыгы

үзгәртү

17-енче гасыр башында барлыкка килүеннән үк тау Имерина патшалыгы яр буе патшалыкларына караганда көчсезрәк булган [37] һәм 18-енче гасырда тагын да көчсезрәк булып киткән, ул вакытта Патша Андриамасинавалона аны үзенең дүрт улы арасында бүлгән. Бер гасыр диярлек сугыш һәм ачлыктан соң, Имерина 1793 елда Патша Андрианампоинимерина (1787-1810) тарафыннан янә берләштерелгән.[38] Аның баштагы башкала Амбохиманга һәм шуннан соң,[39] бу Мерина Патшасы үзенең хакимиятен күрше патшалыкларга киңәйткән. Аның бөтен утрауны үз контролена алу амбициясенә күбесенчә аның улы һәм варисы Патша Радама I ирешкән, ул Британия хөкүмәте тарафыннан Мадагаскар Патшасы дип танылган.

Диннәр

үзгәртү
 
Илнең башкаласы Антананариву(ингл.)татар. мәчете

Мадагаскар халкының (28,5 млн кеше, 2021 елга) зур күпчелеге (~80―85 %) христианнар. Ислам дине тарафдарлары ― 10-15 %. Җирле диннәргә ышанучылар ― 5-7 %. Аз санлы һинд дине, яһүд дине тарафдарлары бар[40].

Искәрмәләр

үзгәртү
  1. ↑ 1,0 1,1 http://cnig.gouv.fr/wp-content/uploads/2020/02/CNT-PVM_r%C3%A9vis%C3%A9_2020-01-27-1.pdf
  2. ↑ ЮНЕСКО-ның статистика институты
  3. ↑ The National Terminology Database for Irish — 2006.
  4. ↑ https://www.workwithdata.com/place/madagascar
  5. ↑ https://data.iana.org/time-zones/tzdb-2020f/africa
  6. ↑ https://www.ncnk.org/sites/default/files/content/resources/publications/NCNK_Issue_Brief_DPRK_Diplomatic_Relations.pdf
  7. ↑ https://www.interpol.int/Member-countries/World — Интерпол.
  8. ↑ https://www.interpol.int/Who-we-are/Member-countries/Africa/MADAGASCAR
  9. ↑ https://www.opcw.org/about-opcw/member-states/ — ХКТО.
  10. ↑ https://www.opcw.org/about-us/member-states/madagascar
  11. ↑ http://www.unesco.org/eri/cp/ListeMS_Indicators.asp
  12. ↑ http://www.upu.int/en/the-upu/member-countries.html
  13. ↑ https://www.upu.int/en/Universal-Postal-Union/About-UPU/Member-Countries?csid=-1&cid=184
  14. ↑ https://www.itu.int/online/mm/scripts/gensel8
  15. ↑ https://public.wmo.int/en/members/madagascar
  16. ↑ https://www.who.int/choice/demography/by_country/en/
  17. ↑ https://www.wcoomd.org/-/media/wco/public/global/pdf/about-us/wco-members/list-of-members-with-membership-date.pdf
  18. ↑ база данных Всемирного банка — Бөтендөнья банкы.
  19. ↑ 19,00 19,01 19,02 19,03 19,04 19,05 19,06 19,07 19,08 19,09 19,10 19,11 19,12 19,13 19,14 19,15 19,16 19,17 19,18 19,19 19,20 19,21 19,22 19,23 (unspecified title) — база данных Всемирного банка.
  20. ↑ 20,0 20,1 https://data.worldbank.org/indicator/NY.GDP.MKTP.CD — Бөтендөнья банкы.
  21. ↑ Отчёт о развитии человечества — Программа развития ООН, 2022.
  22. ↑ Отчёт о развитии человечества — Программа развития ООН, 2022.
  23. ↑ http://data.worldbank.org/indicator/SL.UEM.TOTL.ZS
  24. ↑ https://2009-2017.state.gov/documents/organization/58379.pdf
  25. ↑ http://chartsbin.com/view/edr
  26. ↑ 26,0 26,1 World Plugs / мөхәррир Халыкара иликтер тихникасы кәмисиясе
  27. ↑ 27,0 27,1 27,2 27,3 27,4 World Plugs / мөхәррир Халыкара иликтер тихникасы кәмисиясе
  28. ↑ Madagascar en chiffre — Institut National de la Statistique.
  29. ↑ ЮНЕСКО-ның статистика институты
  30. ↑ https://data.worldbank.org/indicator/SI.POV.GINI
  31. ↑ ЮНЕСКО-ның статистика институты
  32. ↑ 2020 Democracy Index
  33. ↑ 33,00 33,01 33,02 33,03 33,04 33,05 33,06 33,07 33,08 33,09 33,10 33,11 33,12 33,13 33,14 33,15 https://www.bti-project.org
  34. ↑ 34,0 34,1 https://bti-project.org/en/reports/country-dashboard/MDG
  35. ↑ https://happyplanetindex.org/countries/?c=MDG
  36. ↑ 36,0 36,1 36,2 36,3 International Numbering Resources Database: ITU-T E.129 National-only numbers linked with emergency services and other services of social value / мөхәррир Халыкара телекоммуникацияләр берлеге
  37. ↑ Чыганакка җибәрү хатасы: Неверный тег <ref>; для сносок Ogot не указан текст
  38. ↑ Hodder (1982), p. 59
  39. ↑ Royal Hill of Ambohimanga. UNESCO. әлеге чыганактан 2011-07-10 архивланды. 30 April 2011 тикшерелгән.
  40. ↑ Religions in Madagascar | PEW-GRF. әлеге чыганактан 2021-05-14 архивланды. 2021-12-02 тикшерелгән.

Сылтамалар

үзгәртү

Моны да карагыз

үзгәртү
Чыганак — https://tt.wikipedia.org/w/index.php?title=Мадагаскар&oldid=4248686