Алтай Республикасы
Алта́й Респу́бликасы (Таулы Алтай, алт. Алтай Республика, рус. Республика Алтай) — Россия Федерациясе белән берләшкән [2] , Алтай таулары эчендә урнашкан Россия Федерациясе субъекты, Себер федераль округына керә.
_-_Altai_Republic_(Crimea_disputed).svg)
Башкаласы — Таулы Алтай шәһәре.
Тарих
үзгәртү1922 елда Ойрот автоном өлкәсе буларак оеша, 1948 елда Таулы Алтай өлкәсе исемен ала. 1990 елдан Таулы Алтай АССР, 1991 елдан Таулы Алтай Республикасы, 1992 елдан Алтай Республикасы.
Географик мәгълүмат
үзгәртүРеспублика Алтай таулары белән уратып алынган, бер-бер артлы тезелгән тау сыртларында урнашкан.
Алтай Республикасы алтын, мәрмәр, тау бәллүре, төрле сирәк металларга бай.
Климаты — уртача континенталь. Кыш озын һәм суык. Гыйнварьда уртача температура -15°Cтан алып, тауларда -32°Cка кадәр җитә. Июль аенда уртача температура +19°C, +22°C, тауларда исә +14°C, +16°C.
Тауларда уртача еллык температура -6°C.
Административ-территориаль бүленеш
үзгәртү
| № | Район | Административ үзәк |
|---|---|---|
| 1 | Кош-Агач районы | Кош-Агач |
| 2 | Майма районы | Майма |
| 3 | Онгуда районы | Онгудай |
| 4 | Турочак районы | Турочак |
| 5 | Улаганский районы | Улаган |
| 6 | Усть-Кан районы | Усть-Кан |
| 7 | Усть-Кокса районы | Усть-Кокса |
| 8 | Чемал районы | Чемал |
| 9 | Чоя районы | Чоя |
| 10 | Шебалино районы | Шебалино |
Икътисад
үзгәртүХуҗалыкның төп юнәлеше — терлекчелек, пантлы боланчылык, дөячелек, аучылык.
Биредә агач эшкәртү, җиңел, күн сәнәгате үсеш ала. Төзелеш материаллары җитештерелә. Алтын табыла (Веселый руднигы һәм Майск, Талон бистәсе). Чемал ГЭСы бар. Туризм — Телецкое (Алтынкүл, алт. Алтын Кӧл) күле.
Республиканың төп магистрале — Чуйск тракты (Бийсктан алып Монголиягә кадәр бара).
Дәүләт гимны
үзгәртүАлтай Җөмһүрияте гимны (алтай телендә — Алтай Республиканыҥ Гимны) көен — Владимир Пешняк, сүзләрен Аржан Адаров язган. Гимн 2001 елның 11 сентябрендә кабул ителде. Башта алтай телендәге өч куплет, аннары урысча ике куплет башкарыла.
Хор гимнны “Алтай!” өндәмәсе белән тәмамлый.
| Алтай кирилл язуында | Altay latin yazuında | Тәрҗемәсе | Куплеты на русском |
| Кӧк теҥери јылдыстар,
Улу, јайым Кан-Алтай. Ӱч-сӱмер, ыйык тайгалар — Агару, јебрен Алтай.
Јыҥкыс эдер јаҥы јок. Ӱргӱлји кӱйген одыбыс Ӧчӱп калар учуры јок.
Алтай — мӧҥкӱ кудайыс. Элен чактарга корула, Россияла бис јажына. |
Kӧk tеñеri, јıldıstаr,
Ulu, јаyım Kаn-Аltаy. Ӱç-sӱmеr, ıyık tаyğаlаr — Аğаru, jеbrеn Аltаy.
Јıñkıs edеr јаñı јоk. Ӱrğӱlјi kӱyğеn оdıbıs Ӧçӱp kаlаr uçurı јоk.
Аltаy – mӧñkӱ kudаyıs. Elеn çаktаrğа kоrulа, Rоssiyalа bis јаjınа. |
Күк йөзендә йолдызлар,
Олы, бәйсез Хан-Алтай. Өчтүбә, урманлы таулар — Борынгы, изге Алтай.
Янтык булган чагы юк. Мәңгелек ут янган җирнең Сүрелер учагы юк.
Алтай — мәңгелек терәк. Гомерлек бу язмышыбыз, Русиядә тормышыбыз. |
Ты солнцем создан, Алтай,
Живи и процветай. Ты вовек непоколебим, И прекрасен наш Алтай.
Тебе и ей мы верны. И единою судьбой Навсегда озарены!
|
Гимн сүзлекчәсе
| кӧк теҥери — күк йөзе
јайым — ирекле, бәйсез Ӱч-сӱмер — Өчтүбә агару — изге jебрен — борынгы ыйык — ихтирамлы тайга — урманлы тау ӱргӱлји, мӧҥкӱ — мәңгелек ӱч толыкту — өч түбәле јыҥкыс — авыш, янтык эдер — итәр јаҥы јок — гадәте юк |
кӱйген — янган, көйгән
одыбыс — утыбыз ӧчӱп калар учуры јок — сүнеп калыр чагы юк ӧскӧн — үскән кабайыс (кабай) — бишегебез кудайыс (кудай) — ходаебыз бис — без элен чак — борынгы заман элен чактарга — гасырлар буе корула — саклана јажына — гомер буе |
Татарлар һәм алтайлылар
үзгәртү«Алтай таулары төрки халыкларның алтын бишеге» — дигән әһәмиятле сүзләр Казахстанда[3] да, Төркиядә дә, Татарстанда[4] да, һ.б. өлкәләрдә дә еш ишетелә. Бу әйтем Алтай тауларының төрки халыклар тарихында һәм мәдәниятендә мөһим урын алып торуыннан гыйбарәт.
«Алтай — төрки-татар башлангычының мәдәни бишеге. Татарстан өчен бу бик әһәмиятле. Сентябрь аенда Алтайда төрки халыклар цивилизациясенә багышланган конференция узачак. Болгарда булачак музейның беренче катына – борынгы төрки цивилизация өчен анда материаллар бик күп булыр, — дип уйлыйм. Аннан туризм проектлары да күтәрелә. Шулай итеп мәдәнияттән башланган эшчәнлек экономик яктан беркетелсә, Татарстан-Алтай багланышлары яңа дәрәҗәгә күтәрелер дигән өмет бар», — Фәрит Уразаев, «Бөтендөнья татар конгрессы», июнь 2012[5].