Шеңҗан-Уйгыр автономияле районы

Шеңҗан-Уйгыр автономияле районы (ШУАР), (уйг. شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونى, Шинҗаң Уйғур аптоном райони, кыт. 新疆维吾尔自治区, ; кыскача Шеңҗан кыт. «яңа чик») — Кытайның көнбатышындагы регионы. Аның мәйданы ягыннан иң зур территориаль-административ берәмлеге.

Шеңҗан-Уйгыр автономияле районы
кыт. 新疆维吾尔自治区
уйг. شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونى
Нигезләнү датасы 1 октябрь 1955
Сурәт
Рәсми исем 新疆维吾尔自治区 һәм شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونی‎
Дәүләт  Кытай
Башкала Өремче
Административ-территориаль берәмлек Кытай
Сәгать поясы UTC+08:00
Геомәгълүматлар Data:China/Xinjiang.map
Иң югары ноктасы Чогори[d]
Фирка сәркәтибе Чэнь Цюаньго[d]
Хөкүмәт башлыгы Шөһрәт Закир һәм Эркин Тунияз[d]
Канунбирү органы Xinjiang Uyghur Autonomous Regional People's Congress[d][1]
Халык саны 25 852 345 (2020)[2]
Административ бүленеше Өремче, Карамай, Турфан, Комул шәһәре, Санҗи һуэй автономияле бүлгесе, Бөртала маңгул автономияле бүлгесе, Баенгол маңгул автономияле бүлгесе, Кызылсу кыргыз автономияле бүлгесе, Элә казакъ автономияле бүлгесе, Аксу бүлгесе, Кашгар бүлгесе, Хөтән бүлгесе, Тарбагатай бүлгесе, Алтай бүлгесе, Шихэцзы[d], Арал (Китай)[d], Тумшук[d], Уцзяцюй[d], Бэйтунь[d], Темэньгуань[d], Шуанхэ[d], Кокдала[d], Куньюй[d], Хуянхэ[d], Xinxing[d] һәм Baiyang[d]
Номиналь тулаем эчке продукт 1 379 760 000 000 ¥[3]
Нәрсә белән чиктәш Чиңхәй, Гәнсу, Тибетский автономный район[d], Алтай Республикасы, Ош өлкәсе, Нарын өлкәсе, Эссекүл өлкәсе, Ховд[d] һәм Баян-Улгий[d]
Алыштырган Синьцзян[d]
Кулланылган тел Центральный тибетский язык[d], Southern Mongolian[d], кыргыз теле, казакъ теле, уйгыр теле, Сибо теле, Әйну теле, Даур теле, дунсянский язык[d], Эвенк теле, Или төркичәсе, Сарыкүл теле[d], Салар теле һәм Тибет теле
Мәйдан 1 664 897,17 км²[4]
Харита сурәте
Кышкы күренеше
Рәсми веб-сайт xinjiang.gov.cn
Карта
 Шеңҗан-Уйгыр автономияле районы Викиҗыентыкта

Өремче каласы

Тарихи атамасы — Көнчыгыш Төркистан; Кытай әдәбиятендә Синцзян (1760-еллардан), 14 гасырга караган язмаларда һәм 16—17 гасырларга караган фарсы телендәге кулъязмаларда Уйгырия, Уйгырстан дип аталган. Автономияле районы Казакъстан, Кыргызстан, Таҗикстан, Россия, Монголия, Әфганстан, Һиндистан белән чиктәш.

Халкы — 21 813 334 человек (2010). Халык, нигездә, Тарим иңкүлегендә һәм Җуңгариядәге елгалар үзәнлекләрендә урнашкан Кашгар, Хөтән, Яркәнд, Аксу, Кучар, Голҗа шәһәрләре һәм алар тирәсендәге өлкәләрдә гомер итә. Башкаласы — Өремче каласы.

Географиясе үзгәртү

Җир йөзенең күп өлеше Җунгария тигезлеге һәм Кашгар тигезлеге (Тарим иңкүлеге) биләп тора. Кашкар тигезлегенең үзәген Такла-Макан чүле алып тора. Көнчыгыш Тән-Шән таулары (биеклеге 7000 метрдан артык) Җуңгария һәм Кашгар тигезлекләрне аерып тора. Автономиьле районының төньякта Монголия Алтае, көньякта Кунлунның төньяк тезмәләре, көньяк-көнбатышта Каракорым таулары (Чогори түбәсе — 8611 м) урнашкан. Көнчыгыш Тән-Шән тезмәләре арасында Үзәк Азиянең иң түбән җире — Турфан иңкүлеге (-154 м) урнашкан.

Климат үзгәртү

Климаты коры, кискен континенталь, тигезлекләрдә июльнең уртача температурасы +20…+25 °C. Кыш суык, карсыз. Өремчедә гыйнарның уртача температурасы —15 °C, иң түбән температура —40 °C. Еллык явымнар саны: тигезлекләрдә 200 миллиметрдан…тауларда 800 миллметргача.

Гидрография үзгәртү

Эре елгалар: Тарим, Или, Иртешнең югары агымы, Урунгу һәм Манас. Эре күлләр — Лобнор, Оби-Нур, Баграшкүл, Улунгу, Богдо һ.б.

Тарих үзгәртү

Борынгы Кытай чыганакларында төбәк Сиюй (Көнбатыш йортлар) исеме астында телгә алынган.

Көнчыгыш Төркистан Бөек ефәк юлында булганлыгы сәбәпле, ул даим эре дәүләтләр игътибарын тартып торган. Б. э. 3 гасырда Көнчыгыш Төркистан төньяк өлеше — Җунгария сәнби, 5—6 гасырларда жужан, 6 гасырның икенче яртысында төрки кабиләләре нәзарәте астында булды. Төрки каһанлыгы төзелгәннән соң, аңа Көнчыгыш Төркистанның шәһәр-дәүләтләре кергән.

7 гасырда Көнчыгыш Төркистан һәм Җунгариядә Тан династиясенең нәзарәте урнаштырылган. 7 гасырның 70-елларында аның көньяк өлеше (хәзерге Кучар, Хөтән, Карашәһәр, Кашкар) тибетлылар кул астына күчте. 9 гасырда Уйгыр каһанлыгы җимерелгәннән соң, Орхон һәм Селенга елгалары бассейнында яшәгән уйгырларның бер өлеше бирегә күчеп килде. 

Уйгыр дәүләте төзелде һәм ул берничә ел Каракытайларның вассалы булган. 13 гасырның 10—20 елларыннан Чыңгызханга буйсындырылган. 1251 елда Көнбатыш Җунгария һәм Кашкар җирләре Чагатай олысына кергән. Уйгыр дәүләте исә Могыл ханнары кулы астына күчкән. 1465 елда дуглат кавеменнән булган Әбү Бәкер җитәкчелегендә үзәге Яркәнд шәһәре булган ханлык барлыкка килгән. Соңрак Хөтән вә Кашкар вилаятьләре, 1499—1504 елларда Аксу, Өчтурфан вилаятьләре ошбу ханлык составына кергән. Шул Яркәнд ханлыгы 1678 елга кадәр яшәп килде. 

Милли составы үзгәртү

2000 елга
Халык Саны %ларда
уйгырлар 008 345 622 000 45,21
кытайлар 007 489 919 000 40,58
казакълар 001 245 023 0000 6,74
дуңганнар 000 839 837 0000 4,55
кыргызлар 000 158 775 0000 0,86
монголлар һәм калмыклар, дунсян, даурлар 000 194 891 0000 1,14
«таҗиклар» (сарыколлар һәм ваханнар) 0000 39 493 0000 0,21
сибо 0000 34 566 0000 0,19
манҗурлар 0000 19 493 0000 0,11
туцзя 0000 15 787 0000 0,086
үзбәкләр 0000 12 096 0000 0,066
руслар 00000 8 935 0000 0,048
мяо 00000 7 006 0000 0,038
тибетлылар 00000 6 153 0000 0,033
чжуаннар 00000 5 642 0000 0,031
татарлар 00000 4 501 0000 0,024
саларлар 00000 3 762 0000 0,020

Төбәктә татарлар күмәкләшеп яшәгән Дацюань-Татар милли волосте бар.

Административ бүленеш үзгәртү

Шеңҗан-Уйгыр автономияле районының административ бүленеше[5]
 
# Исем[6] Үзәк Уйгырча исем (гарәп имләсе белән)
(латин имләсе белән)
Кытайча
Пиньинь
Халык саны (2010)
— Аспровинциаль мөхтәри округ
1 Или Казакъ мөхтәри округы Голҗа ئىلى قازاق ئاپتونوم ئوبلاستى
Ili Qazaq Aptonom Oblasti


伊犁哈萨克自治州
Yīlí Hāsàkè Zìzhìzhōu
2,482,627 [a]
— Шәһәр округләре —
2 Өремче
(башкала)
Тәңретаг районы ئۈرۈمچى شەھرى
Ürümchi Shehri


乌鲁木齐市
Wūlǔmùqí Shì
3,110,280
3 Карамай Карамай районы قاراماي شەھرى
Qaramay Shehri


克拉玛依市
Kèlāmǎyī Shì
391,008
округләр —
4 Алтай округы
Или Казакъ мөхтәри округынә карый
Алтай ئالتاي ۋىلايىتى
Altay Wilayiti


阿勒泰地区
Ālètài Dìqū
526,980
5 Тарбагатай округы
Или Казакъ мөхтәри округынә карый
Чөчәк تارباغاتاي ۋىلايىتى
Tarbaghatay Wilayiti


塔城地区
Tǎchéng Dìqū
1,219,212
6 Турпан округы Турпан تۇرپان ۋىلايىتى
Turpan Wilayiti


吐鲁番地区
Tǔlǔfān Dìqū
622,679
7 Кумул округы Кумул قۇمۇل ۋىلايىتى
Qumul Wilayiti


哈密地区
Hāmì Dìqū
572,400
8 Кашгар округы Кашгар قەشقەر ۋىلايىتى
Qeshqer Wilayiti


喀什地区
Kāshí Dìqū
3,979,362
9 Аксу округы Аксу ئاقسۇ ۋىلايىتى
Aqsu Wilayiti


阿克苏地区
Ākèsū Dìqū
2,370,887
10 Хөтән округы Хөтән خوتەن ۋىلايىتى
Xoten Wilayiti


和田地区
Hétián Dìqū
2,014,365
— Мөхтәри округләр —
11 Бөртала Монгол мөхтәри округы Бөртала بۆرتالا موڭغۇل ئاپتونوم ئوبلاستى
Börtala Mongghul Aptonom Oblasti


博尔塔拉蒙古自治州
Bó'ěrtǎlā Měnggǔ Zìzhìzhōu
443,680
12 Чадҗи Хуэй мөхтәри округы Чаңҗи سانجى خۇيزۇ ئاپتونوم ئوبلاستى
Sanji Xuyzu Aptonom Oblasti


昌吉回族自治州
Chāngjí Huízú Zìzhìzhōu
1,428,592
13 Кызылсу Кыргыз мөхтәри округы Артыш قىزىلسۇ قىرغىز ئاپتونوم ئوبلاستى
Qizilsu Qirghiz Aptonom Oblasti


克孜勒苏柯尔克孜自治州
Kèzīlèsū Kē'ěrkèzī Zìzhìzhōu
525,599
14 Баянгол Монгол мөхтәри округы Корла بايىنغولىن موڭغۇل ئاپتونوم ئوبلاستى
Bayingholin Mongghul Aptonom Oblasti


巴音郭楞蒙古自治州
Bāyīnguōlèng Měnggǔ Zìzhìzhōu
1,078,492
— Өяз дәрәҗәдәге шәһәрләр —
(Шеңҗан җитештерү-төзү корпусы тарафыннан идарә ителәләр)
15 Шихәнзә Шихәнзә شىخەنزە شەھرى
Shixenze Shehri


石河子市
Shíhézǐ Shì
635,582
16 Уҗачу Уҗачу ئۇجاچۇ شەھرى
Wujachu Shehri


五家渠市
Wǔjiāqú Shì
72,613
17 Тумшук Тумшук تۇمشۇق شەھرى
Tumshuq Shehri


图木舒克市
Túmùshūkè Shì
147,465
18 Арал Арал ئارال شەھرى
Aral Shehri


阿拉尔市
Ālā'ěr Shì
166,205
19 Бәйтүн Бәйтүн بەيتۈن شەھىرى
Beatün Shehiri


北屯市
Běitún Shì
76,300
20 Башәгим Башәгим باشئەگىم شەھىرى
Bashegym Shehiri


铁门关市
Tiĕménguān Shì
50,000
21 Кушүгез Кушүгез قوشئۆگۈز شەھىرى
Qoshögüz Shehiri


双河市
Shuānghé Shì
53,800

Сәнәгать үзгәртү

Нефть эшкәртү, металлургия, машиналар төзү, химия, тукымачылык сәнәгате эшханәләре бар. Төзелеш материаллары эшләп чыгарылалар. Һөнәрмәндчелек үсеш алган: ефәк һәм келәм туку, металл, күннән төрле әйберләр әзерләү, кәгазь эшләп чыгару.

Искәрмәләр үзгәртү

  1. National Database of Laws and Regulations — 2021.
  2. http://www.stats.gov.cn/english/PressRelease/202105/t20210510_1817188.html
  3. https://data.stats.gov.cn/english/easyquery.htm?cn=C01
  4. http://www.gov.cn/test/2013-04/07/content_2371589.htm
  5. References and details on data provided in the table can be found in the individual provincial articles.
  6. Zhōngguó dìmínglù 中国地名录 (Beijing, SinoMaps Press 中国地图出版社 1997); ISBN 7-5031-1718-4.