Ионлаштыручы нурланыш

Ионлаштыручы нурланыш (еш кына төгәл булмаган термин радиация сүзе кулланыла) — матдәне ионлаштырырлык фотоннар, элементар кисәкчекләр яки атом төшләре агымнары.

Ионлаштыручы нурланыш
Обрабатывается, смягчается или управляется	радиационная защита[d]
Ионлаштыручы нурланыш Викиҗыентыкта

Радиацион куркыныч яңа билгесе, 2007 елдан

Күренмә яктылык яки ультрашәмәхә нурланыш та кайбер очракларда мәтдәне ионлаштыра алалар, ләкин ионлаштыручы нурланышка карамаган.

Кече энергияле инфракызыл һәм радио нурланышлар атомнар һәм молекулалар ионлаштыра алмый.

Тарих

1860 елларда катод нурлары (югары энергияле электрон агымнары) ачылган, аларга ионлаштырырлык үзлекләргә хас була.

1865 елда Рөнтген югары энергияле электромагнит нурларын ача, ә 1896 елда Аңри Беккерель уран чыгарган гамма-нурланыш таба.

1899 елда Резерфорд радиоактив таркалышта альфа-, бета-, гамма- нурларны таба, соңрак югары энергияле позитроннар, протоннар, нейтроннар ачылган. 1911-1912 галәми нурлар ачылган, шулай итеп, ионлаштыручы нурланыш күп төрләре табылган.

Ионлаштыручы нурланышның тәбигате

Ничек ионлаштыручы нурланыш төрләре мәтдә белән тәэсир итешә

• Кыска дулкынлы электромагнит нурланышы (югары энергияле фотоннар агымы):
  • Рөнтген нурланышы
  • гамма-нурланыш
• Кисәкчекләр агымнары:
  • бета-кисәкчекләр (электроннар, позитроннар)
  • нейтроннар
  • протоннар, мюоннар, бүтән элементар кисәкчекләр
  • ионнар, шул исәптән альфа-кисәкчекләр, атом төшләре таркалышында хасил булган таркалыш ватыклары

Ионлаштыручы нурланыш чыганаклары

Тәбигать чыганаклары:

• • Радионуклидлар спонтан радиоактив таркалышы
  • Термотөш реакцияләре, мәсәлән Кояшта
  • Тәэсирләнгән төш реакцияләре - югары энергияле кисәкчекләр төш белән бәрелешү яки төшләр берләшү нәтиҗәсендә
  • Галәми нурлар

Ясалма чыганаклар:

• • Ясалма радионуклидлар
  • Атом-төш реакторлары
  • Элементар кисәкчекләр тизләткечләре - коргылы кисәкчекләр агымнарын һәм тормоз фотон нурланышын чыгара
    • Рөнтген җайланмасы

Үлчәү берәмлекләре

• Грэй (билгесе Гр, Gy, СИ) - йотылган дозаны күрсәтә, 1 Гр бер кг массага 1 Дж йотылган энергиягә тиң.
• Рад (искергән системадан тыш берәмлек) - 1 граммга 100 Эрг йотылган энергиягә тиң
• Рөнтген (билгесе Р, R, системадан тыш берәмлек) - экспозицион доза: ионлаштыручы нурланыш булдырган коргы һава күләмендә күрсәтә, 1 рөнтген ул фотоннар дозасы 1 см³ һавада (1/3)⋅10⁻⁹ кулонга туры килә. 1 Р = 2,57976⋅10⁻⁴ Кл/кг
• Беккерель (билгесе Бк, Bq, СИ) - бер секундада төшләр таркалышлары санын күрсәтә. Системадан тыш берәмлек Кюри: 1 Ки=3,7⋅10¹⁰ Бк, 1 г радий-226 активлыгына туры килә.

Ионлаштыручы нурланыш үзлекләре

Ионлаштыручы нурланыш төрләре керү сәләте

Альфа-нурланыш

Альфа-нурланыш - радиоактив таркалышта хасил булган Һелий-4 төшләре (альфа-кисәкчекләр) агымы, ул кагазь бите белән җиңел туктатыла, ләкин организм эчендә эләккәч, зур зыян китерә.

Бета-нурланыш

Бета-нурланыш - бета-таркалышта хасил булган электроннар агымы, 1 МэВ энергиядән ким булган бета-кисәкчекләр берничә миллиметр киңлекле алюминий фольгасы белән туктатып була.

Гамма-нурланыш

Гамма-нурланыш - югары энергияле фотоннар агымы, фотонның электр коргысы юк, шуңа күрә бу иң югары керерлек нурланыш, аннан саклау өчен авыр элементлар (кургаш һ.б.), мәсәлән МэВ энергияле фотоннарны берничә см кургашның каты йота ала.

Ионлаштыручы нурланыш бар төрләренең керү сәләте энергиядән бәйле.

Химик тәэсире

Ионлаштыручы нурланыш тәэсирендә:

• күмерәче газ, күкертсутуар, хлорсутуар, аммиак гади матдәләргә таркала
• су уттуар, сутуар һәм сутуар пероксидына таркала
• уттуар таркалып һаваның озонлаштыруына китерә
• ак фосфор кызыл фосфорга, ак аккургаш соры аккургашка, алмаз графитка әйләнә
• икеле һәм өчле бәйләнешләр белән кушылмалар полимерлашалар.

Биологик тәэсире

Ионлаштыручы нурланышның туры биологик тәэсире

Ионлаштыручы нурланыш биологик системаларга көчле рәвештә тәэсир итә, биологик эффект өчен йотылган доза эквивалент доза белән үлчәнә, ул йотылган доза һәм нурланышның үлчәүле коэффициенты тапкырчыгышына тигез, бу коэффициент:

• гамма һәм бета нурланыш өчен 1
• альфа-нурланыш һәм төшләр ватыклары өчен 20
• нейтроннар өчен 5...20 (энергиягә бәйле).

Эффектив һәм эквивалент дозалар Зиверт белән үлчәнә (Зв), элек бэр белән үлчәнгән: 1 бэр = 0,01 Зв = 100 эрг/г

Кайбер радиоактив изотоплар организм матдәләр алмашуында керә һәм зур зыян китерә, мәсәлән йод-131, стронций, плутоний һ.б.

Ионлаштыру нәтиҗәсендә ирекле радикаллар хасил була һәм аксымнар, нуклин әчелекләрне җимерә һәм күзәнәкләр үлеменә, канцерогенезга, мутациягә китерә ала.

Әгәр кеше бөтен тәнендә 1-2 Зиверт дозасын алса, аның кискен нур авыруы башлана.

Нурландыру нәтиҗәләре берничә елдан соң барлыкка килә ала һәм яман шеш, киләсе буыннарда мутацияләргә китерә.

Ионлаштыручы нурланыш тормышта

Галәми нурлардан уртача эффектив доза егәрлеге җир өслегендә 0,036 мкЗв/сәг тәшкил итә.

Биеклек арткан саен доза арта, очкычта (9-12 км биеклегендә) доза 5-8 мкЗв/сәг була. Аурупадан АКШка очкыч белән барганда доза 30-45 мкЗв җитә. Казаннан Мәскәүгә очкыч белән барганда йотылган доза якынча 9 мкЗв була.

Кояш активлыгыннан кеше барлык дозаның 10%ын ала.

Шулай ук гранитта торий-232 изотопы бар, таш йортларда радиоактив фоны шул исәбеннән чыгарыла.

Росгидромет буенча Россиядә гамма-нурланыш уртача дозасы якынча 9-16 мкР/сәг тәшкил итә.

Кешенең радиоактивлыгы

Калий белән продуктларны ашаганда (банан, бәрәңге, чикләвек, көнбагыш һ.б.) кеше радиоактив К-40 изотопын да ашый, шуңа күрә махсус банан эквиваленты кертелгән.

Кеше үзе ионлаштыручы нурланышны чыгара, чөнки аның эчендә радиоактив калий-40 һәм күмертуар-14 изотоплары бар, мисал өчен 70 кг авырлыклы кешенең калий-40 активлыгы 5000 Бк, күмертуар-14 активлыгы 3000 Бк (секундада таркалышлар саны). Кешенең радиоактливлыгы 80%ында калий-40 исәбеннән булдырыла.

Хәттә кеше антиматдә чыгара, чөнки калий-40 таркалганда позитроннар булдырыла. Һәр кеше бер сәгатьтә якынча 180 позитрон чыгара.

Чыганаклар

• Обзор состояния и загрязнения окружающей среды в Российской Федерации 2014 елның 7 декабрь көнендә архивланган. //Росгидромет
• Радиационная обстановка на территории Российской Федерации
• Радиационный фон Санкт-Петербурга в разрезе районов города с 2014 года по данным ГГУП Минерал 2020 елның 1 октябрь көнендә архивланган.
• Радиационная обстановка на предприятиях Росатома
• Публикации Научного комитета ООН по действию атомной радиации (НКДАР)(ингл.)