Бүздәк районы
Бүздәк районы (рус. Буздякский район) — Башкортстанга керүче муниципаль район. Административ үзәге — Бүздәк авылы.
| Бүздәк районы | |
| баш. Бүздәк районы | |
| Байрак[d] | |
 | .svg) |
| Нигезләнү датасы | 20 август 1930 |
|---|---|
 | |
| Дәүләт |
 Россия |
| Башкала | Бүздәк |
| Административ-территориаль берәмлек | Башкортстан |
| Сәгать поясы | YEKT[d] һәм UTC+05:00 |
| Халык саны | 26 284 (2021)[1] |
| Нәрсә белән чиктәш | Благовар районы |
| Мәйдан | 1632,8 км²[2] |
| Рәсми веб-сайт | buzdyak.bashkortostan.ru(рус.) |
.svg) | |
| Монда җирләнгәннәр төркеме | [d] |
 | |
 Бүздәк районы Викиҗыентыкта | |
География
үзгәртүМуниципаль район Башкортстанның көнбатыш өлешендә, Бөгелмә-Бәләбәй калкулыгы өстенә урнашкан. Район җире озынча, төньяктан көньякка төшә торган формада. Көньяк өлеше Урал алды далаларына керә. Районны Чәрмәсәннең югаргы агымы кисеп чыга.
Туфрак өслеген кара туфраклар тәшкил итә. Урманнарда юкә, имән, усак, каен үсә. Нефть ятмалары, кызыл балчык, ком-таш катнашмасы Бүздәк районының җир асты байлыгын тәшкил итәләр.
Оешу тарихы
үзгәртү1930 елның 20 августында Бөтенсоюз Үзәк башкарма комитеты карары белән Башкорт Автономияле Республиканың кантоннарга бүленеше бетерелә һәм 48 район барлыкка килә, шул исәптән Бүздәк районы. Яңа районның үзәге Бүздәк станциясе сайлап алына. Ул торак пунктының чын исеме – Табанлыкүл булган. Ләкин бер тарихи буталчыкка күрә аңар икенче авылның исемен кушалар: Бүздәк итеп элек хәзерге Иске Бүздәк аталган (бу хакта район үзәгенә багышланган мәкаләдән укып була).
Район 21 авыл шурасына бүленгән (1940): Әмир, Арыслан, Ахун, Бүздәк, Казаклар-Кобау, Каңлы-Төркәй, Картамак, Каран, Килем, Кыска-Елга, Күзәй, Михайловка, Никольское, Сабай, Сәвәдебаш, Таулар, Тугай, Түреш, Урзайбаш, Шланлыкүл.[3]
Халык
үзгәртү1970 елда 38 638 кеше яши,
1989 елда — 30 515,
2002 елда — 31 178.
Шулардан 15 833 ягъни район халкының 50,8% — татар, тагын 12 528, ягъни 40,2% — башкорт, рус – 2 218 (7,1 %).[4]
1989 елда татарлар 19 758 (халыкның 64,7%) булганнар, башкортлар – 9001 (26,2%). Чынлыкта районда бер генә зур башкорт авылы бар: Каңлы-Төркәй.
Районда барлыгы 85 авыл исәпләнә. Халыкның өчтән бер өлеше район үзәгендә тора.
Демография
үзгәртү| 1989[5] | 2002[6] | 2008[7] | 2009[8] | 2010[9] | 2012[10] | 2013[11] | 2014[12] | 2015[13] | 2016[14] |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 30 334 | ↗31 178 | ↘30 589 | ↘30 413 | ↗30 688 | ↘29 926 | ↘29 414 | ↘28 817 | ↘28 263 | ↘27 760 |
| 2017[15] | 2021[1] | ||||||||
| ↘27 337 | ↘26 284 |
Туган тел буенча халык (2010): татар теле — 73,3%, башкорт теле — 16,3%, рус теле — 9,1%.[16]
Социаль тармак
үзгәртүРайонда 55 мәктәп бар, шул исәптән 21е — урта; 1 һөнәри уку йорты (№ 85, Каран авылы), 28 китапханә, 53 мәдәнят йорты һәм клуб, 3 хастаханә. 1931 елның 15 октябреннән бирле татар һәм рус «Бүздәк яңалыклары» — «Буздякские новости» газеты чыгарыла[17].
Икътисад
үзгәртүРайон авыл хуҗалыгында махсуслаша: бөртеклеләр, шикәр чөгендере, сөт-ит терлекчелеге, дуңгызчылык.
Транспорт
үзгәртүРайонны көнчыгыштан көнбатышка Чишмә—Сембер тимер юлы һәм Уфа—Октябрьский автомобиль юлы бүлеп чыга. Төньяктан көньякка — Чакмагыш-Бүздәк-Дәүләкән автомобиль юлы.
Районның атаклы кешеләре
үзгәртү- Нури Сакаев, Ильяс Кудашев-Ашказарский — татар театрына нигез салучылар
- Муллаян Халиков — БАССР Халык Комиссарлары Советы Рәисе, Башкорт Совет Республикасын төзү турында” Килешүдә имзасын В. И. Ленинныкы белән янәшә куючы.
- Хаҗи Габидуллин — ТАССР ХКШ рәисе (1924-1927), тарихчы.
- Шәйхулла Чанбарисов — Башкорт дәүләт университетын оештыручы, беренче ректоры (1957-1981)
- Рифат Мәүлетов Уфа авиация институты ректоры (1961-1991)
- Айрат Арсланов (1928-2010)
- Мидхәт Гайнуллин — галим һәм язучы,
- Фәрит Габдрәхим — шагыйрь
- Филүс Каһиров — җырчы,
- Тәлгать Хаматшин — Татарстан радиосы дикторы.
- Вәкил Шәйхетдинов (1951), Башкортстанның атказанган рәссамы, Татарстан атказанган сәнгать эшлеклесе. Уфа Нур театрындагы «Флоренция мозаикасы» авторы.
- Вәгыйзь Шәйхетдинов (1955), Башкортстанның атказанган рәссамы.
- Хәким Гыйләҗев (1923-1997) - язучы.
- Факиһә Тугызбаева - язучы.
- Фәния Чанышева, шагыйрә.
- Рушат Мөдәрисов (1974, Иске Сабай), Нур театры актеры, БР халык артисты (2019).
- Ринат Кудашев (1936, Табанлыкүл), төзүче-инженер, «Нефтегазстрой» концерны директоры (1988 елдан), РСФСР атказанган төзүчесе (1989).
- Хөсәен Кудашев (1913, Иске Бүздәк —1986), драма актеры, 1948―1986 елларда Гафури театрында уйнаган, БАССР (1969), РСФСР (1983) халык артисты.
Советлар Берлеге Каһарманнары һәм Дан ордены кавалерлары:
Истәлекле урыннар
үзгәртүКилем авылында татар морзалары Тәфкилевләрнең утары урнашкан.
Сылтамалар
үзгәртү- Без алар белән горурланабыз(үле сылтама) (рус.)
- Бүздәк районы рәсми сайты 2020 елның 4 декабрь көнендә архивланган. (рус.)
Искәрмәләр
үзгәртү- ↑ 1,0 1,1 Итоги Всероссийской переписи населения 2020 года (по состоянию на 1 октября 2021 года)
- ↑ http://www.gks.ru/dbscripts/munst/munst80/DBInet.cgi?pl=8006001
- ↑ Башкортстанның административ-территориаль бүленеше (1940 елның 1 июне хәленә)(үле сылтама)
- ↑ Население Башкортостана: национальный состав по районам
- ↑ Всесоюзная перепись населения 1989 года. Численность населения СССР, РСФСР и ее территориальных единиц по полу
- ↑ Всероссийская перепись населения 2002 года. Численность населения субъектов Российской Федерации, районов, городских поселений, сельских населённых пунктов - райцентров и сельских населённых пунктов с населением 3 тысячи и более
- ↑ 1.5. Численность населения республики Башкортостан по муниципальным образованиям на 1 января 2009 года
- ↑ Численность постоянного населения Российской Федерации по городам, посёлкам городского типа и районам на 1 января 2009 года
- ↑ Всероссийская перепись населения 2010 года. Численность населения по населённым пунктам Республики Башкортостан
- ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям. Таблица 35. Оценка численности постоянного населения на 1 января 2012 года
- ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2013 года. Таблица 33. Численность населения городских округов, муниципальных районов, городских и сельских поселений, городских населённых пунктов, сельских населённых пунктов — Росстат, 2013. — 528 бит
- ↑ Таблица 33. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2014 года
- ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2015 года
- ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2016 года — 2018.
- ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2017 года — Москва: Росстат, 2017.
- ↑ [http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/login.xhtml 2010 ел җанисәп алу базасы]
- ↑ Буздякские новости, archived from the original on 2011-08-11, retrieved 2011-06-23