Хакасия

Хака́с Республикасы (Хака́сия, хак. Хакас Республиказы, рус. Республика Хакасия) — Россия Федерациясе эчендәге республика (дәүләт), РФ субъекты, Себер федераль бүлгесена керә. Башкаласы — Абакан шәһәре.

Хакасия
хак. Хакас Республиказы
Байрак	Илтамга[d]
Нигезләнү датасы	3 июль 1991
Рәсми исем	Republic of Khakassia
ХФӘ билгесе	rʲɪˈspublʲɪkə xɐˈkasʲɪjə
... хөрмәтенә аталган	хакаслар
Рәсми тел	рус теле һәм хакас теле
Гимн	Хакасия республикасы гимны[d]
Дәүләт	Россия
Башкала	Абакан
Административ-территориаль берәмлек	Россия
Сәгать поясы	KRAT[d] һәм Азия/Красноярск[d]
Геомәгълүматлар	Data:Russia/Republic of Khakassia.map
Хөкүмәт башлыгы вазыйфасы	Хакасия республикасы башлыгы[d]
Хөкүмәт башлыгы	Валентин Коновалов[d]
Канунбирү органы	Хакасия республикасы югары советы[d]
Халык саны	528 175 (2024)
Административ бүленеше	Абаза (шәһәр), Абакан, Саяногорск, Сорск, Черногорск, Алтайский район[d], Аскиз районы[d], Бейский район[d], Боградский район[d], Орджоникидзевский район[d], Таштыпский район[d], Усть-Абаканский район[d] һәм Ширинский район[d]
Нәрсә белән чиктәш	Кемерово өлкәсе, Алтай Республикасы, Тыва һәм Красноярск крае
Әүвәлгесе	Хакас автономияле өлкә[d]
Алыштырган	Хакас автономияле өлкә[d]
Кулланылган тел	төньяк алтай теле, чулым теле һәм хакас теле
Мәйдан	61 569 км²
Рәсми веб-сайт	r-19.ru​(рус.)
Җирле телефон коды	390
Номер тамгасы коды	19
Монда җирләнгәннәр төркеме	Төркем:Хакасиядә җирләнгәннәр[d]
Хакасия Викиҗыентыкта

Кемерово өлкәсе, Красноярск крае, Тыва һәм Алтай республикалары белән чиктәш.

Республика 1992 елда төзелә.

Географик урыны

Хакасия Көнчыгыш Себернең көньяк-көнбатышында Енисей елгасының сулъяк ярында, Саян-Алтай калкулыгы һәм Минусин сөзәк чокыры территорияләрендә урнашкан. Көньяк-Себер магистралендә, Минусин уңъякъярлыгын Иркутск өлкәсе һәм Кузбасс белән тоташтыручы аның географик торышы уңышлы. Енисей буенча республика Үзәк-Красноярск регионы һәм Енисей төньягы белән бәйләнештә.

Зур елгалары — Енисей, Абакан, Томь, Ак Июс, Кара Июс (Об бассейны). Енисейдә Саяны-Шушенское ГЭСы һәм Майна ГЭСы.

Файдалы казылмалар

Хакасиядә тимер (2 млрд тонна запас, зур табу урыннары — Тейск, Абакан), молибден (Сорск), алтын, ташкүмер (Аскизское, Бейск), неметаллик файдалы казылмалар: барит, бентонит, йөзлек мрамор һәм грәнит, төзелеш материаллары табышы бара. Бакыр, полиметаллар, фосфоритлар, азбис, гипс, бөерташ, жадеит табу урыннары тикшерелгән. Тикшерелгән чыганакларда РФ буенча ташкүмер — 3 %, тимер рудасы — 1 %, молибден — 11 %, барит — 27 %, бентонит — 6,5 %, өслек таш — 13 %.

Тарих

Себердә беренче дәүләт б.э.к. IV — III гасырларда барлыкка килә. Борынгы кытай елъязмаларында бу дәүләтне төзүчеләр «динлиннар»(Калып:Lang-ch}}, ә дәүләтнең үзен «Динлинго» (丁零国) дип язылган.

Б.э.к. 201 еллар тирәсендә бу дәүләтне һуннар басып ала. Хакас-Минусин сөзәк чокырына төрки телле кыргызлар килә. Кытайлылар моны болай сүрәтлиләр: "динлиннар кыргызлар ырулары белән буталдыдар". Кыргызлар яңа этнополитик җәмгыятьнең хәрби-аристократ башына әйләнәләр.

Кыргызлар, агрессив күршеләре (төрек һәм уйгур каһанлыклары) белән авыр көрәштә, үзләренең мөстәкыйльлекләрен безнең чорның XIII гасырына кадәр саклыйлар.

XIII Саян-Алтайның мөстәкыйль үсешендә халиткеч була. Чынгызхан җитәкчелегендә Бөек Монгол Олысы Енисей кыргызларының бәйсезлеген җимерәләр. Халык юань Кытайы тарафыннан юк ителүләргә һәм депортацияләүләргә дучар була. XVII гасырга хатле Хакасия турында бик аз мәгълүмат сакланган.

XVII гасырда монда руслар киләләр. Ул вакытта Хакасия, хакаслар һәм шорлар нәселләре торган 4 кенәзлек-олыска таркалган була.

Руслар һәм хакаслар арасында бәйләнеш 1604 елда, кыргыз бәкләренә салым түләүче Әүштә татарлары җирендә Тум бастругы төзелгәч, барлыкка килә. Хакасларны Россия империясенә кушу бик авыр һәм авыртулы бара.

Рәсми рәвештә Хакасия Россиягә 1727 елның 20 августында, Россия белән Кытай арасында чикләрне бүлү трактаты кабул ителгәч, кушылдырыла. Килешү буенча Саяннан төньяк җирләр Россиягә, ә көньяк җирләр Кытайга күчә.

Чынлыкта, Хакасия Россиягә соңрак кушыла. 1758 елда кытай гаскәрләре Алтайга керәләр һәм Джунгарияне җимерәләр. Рәсми кабул ителгән чикләрне бозу куркынычы туа. Патша хөкүмәте кызу рәвештә биредә казак частьләрен урнаштыра.

Хакас автономияле өлкәсе 1930 елның 20 октябрендә барлыкка килә, күп еллар Красноярск краенә керә; 1990 елда Хакас АССРына, 1991 елда Хакас ССРына үзгәртелә, һәм Красноярск краеннән чыга.

Археология

Афанасьев мәдәнияте | Окунев мәдәнияте | Андронов мәдәнияте | Карасук мәдәнияте | Тагар мәдәнияте | Таштык мәдәнияте | Салбык курганы | Бояр язуы

Халык

Хакасиядә халык саны — 532 319 кеше (2010 ел), тыгызлыгы — 8,65 кеше/км², шәһәр халкы — 71,1 %.

Народ	1939 ел	1959 ел	1970 ел	1979 ел	2002 ел	2010 ел
Руслар	75,3 %	76,5 %	78,4 %	79,4 %	80,3 %	81,7 %
Хакаслар	16,8 %	11,8 %	12,3 %	11,5 %	12,0 %	12,1 %
Алманнар	…	2,6 %	2,4 %	2,2 %	1,7 %	1,1 %
Украиннар	2,9 %	3,6 %	2,1 %	2,1 %	1,5 %	1,0 %
Татарлар	1,1 %	…	…	…	…	0,6 %
Мордвалар	1,3 %	…	…	…	…	…

Торак урыннары

5 меңнән артык халкы булган торак урыннары 2008 елның 1 гыйнварына

Абакан 163,2 Ак Яр 9,1 (2003) Черногорск 74,2 Черёмушки 9,0 Саяногорск 48,6 Аскиз 7,0 (2003) Абаза 17,1 Таштып 6,5 (2003) Усть-Абакан 15,5 Майна 5,9 Сорск 13,0 Бея 5,4 (2003) Шира 9,2 Бельтирское 5,2 (2003)

5 меңнән артык халкы булган торак урыннары

Абакан 163,6 Черемушки 8,9 Черногорск 75,5 Аскиз 7,1 (2004) Саяногорск 48,5 Таштып 6,5 (2003) Абаза 16,9 Майна 6,0 Усть-Абакан 15,9 Бея 5,4 (2003) Сорск 13,0 Бельтирское 5,2 (2003) Шира 9,1 (2009)

Административ бүленеше

06.10.2003 кабул ителгән 131-ФЗ «Россия Федерациясендә җирле үзидарәне башкару өчен гомуми принциплар турында» карарны тормышка ашыру өчен кертелгән республика карарлары буенча, Хакасиядә:

• 100 муниципаль бүленмә, шулардан:
  • 5 шәһәр округы,
  • 8 муниципаль район,
  • 9 шәһәр,
  • 78 село һәм авыл барлыкка китерелгән.

Яңадан 8 шәһәр һәм 77 авыл ясалган.

Шәһәр округлары

1. Абаза
2. Абакан
3. Саяногорск
4. Сорск
5. Черногорск

Муниципаль районнар

1. Алтай районы
2. Аскиз районы
3. Бей районы
4. Боград районы
5. Орджоникидзе районы
6. Таштып районы
7. Усть-Абакан районы
8. Ширин районы

Икътисад

Сәнәгатьнең төп тармаклары

Бөтен икътисадның нигезе булып технологик бәйләнешкән гидроэнергетика һәм аллюминий җитештерү тора. Хакасиянең энергосистемасына керәләр:Саян-Шушен ГЭС ( ГЭС Енисей каскадына керә, Россиядә иң күәтлесе — 6400 МВт), Майнск ГЭС (егәрлеге 321 МВт) и өч ТЭЦ гомуми егәрлеге — 300 МВт. На территории Республика территориясендә Саяногор һәм Хакас әлүмин заводлары, шулай ук ОАО «Саянская фольга (барысы да «Российский алюминийга керәләр»).

Шулай уук регтонда ташкүмер табу да бара (ООО ««Разрез Степной» ташкүмер компаниясе һәм ОАО «Сибирская угольная энергетическая компания»нең Черногор филиалы). Ташкүмер табу 6 млн тонна еллык күләме булган ике шахта (Енисей шахтасы, Хакас шахтасы) һәм 5 киселеш тарафыннан башкарыла. Төсле металлургиянең башка берләшмәләре — ООО «Сорский ГОК» (молибден һәм бакыр концентратлары), ООО «Туимский завод по обработке цветных металлов» сайт 2014 елның 4 гыйнвар көнендә архивланган. (бакыр прокаты).

Авыл хуҗалыгы

Хакасия — Көнчыгыш Себернең алга киткән авыл хуҗалыклы районы. Көтүлекләр һәм печәнлекләр алып торган зур мәйданнар, терлекчелекнең (нечкә йонлы сарыкчылык, сөт төрлекчелеге) үсешенең нигезен тәшкил итә. Атчылык та зур урын алып тора. Үсемлекчелектә төп культуралар — бодай, солы, арпа, тары. Техник культуралардан — көнбагыш, шикәр чөгендере. Терлекчелекнең кеше башына җитештерүе — 1,2 2006 елның 3 июнь көнендә архивланган.. Авыл хуҗалыгында республика мәйданының 20 %тан азрагы.

Эчке аермалар, аерым шәһәрләрнең специализациясе

Абакан төене — машина төзүчелек (Россия буенча йөк вагоннары җитештерүенең 5 %ын алып торучы “Абаканвагонмаш”, тәҗрибә-механик, корыч эретү, контейнер заводлары),авыл хуҗалыгы чималларын эшкәртү (ит комбинаты, сыра кайнату һәм сөт заводлары), аяк киемнәре һәм трикотаж эшләнмәләр җитештерү буенча специализация.

Черногор төене — Минусин ташкүмер бассейнының («Хакас», «Енисей», Черногор ташкүмер киселеше) үзәге, «Степной» киселеше. Шәһәр икътисадының нигезе — Себер ташкүмер энергетик компаниясенең филиалы, шулай ук өй җиһазы фабрикасы, өйтөзү комбинаты. Элегрәк җиңел һәм текстиль сәнәгате берләшмәләре эшләгән.

Саяногор төене — биредә Россиянең өч иң эре әлүмин заводының берсе төзелгән — Саян әлүмин заводы. Саяногорскта төзелеш индустриясе берләшмәләре төркеме төзелгән («Саянмрамор», өй төзелеше, комбинаты, җыелма-сүтелмә биналар комбинатлары) Енисей буенча өстәрәк — Саян-Шушь һәм Майнск ГЭСы.

Манзара

• 
  Хакасия манзарасы
• 
  Хакасия манзарасы
• 
  Хакасия манзарасы
• 
  Хакасия манзарасы
• 
  Хакасия манзарасы
• 
  Хакасия манзарасы
• 
  Хакасия манзарасы
• 
  Хакасия манзарасы

Сылтамалар

• Хакасия Республикасының рәсми сайты 2007 елның 17 июль көнендә архивланган.
• http://www.vskhakasia.ru/ 2012 елның 3 гыйнвар көнендә архивланган.
• Хакасия Республикасының законнары

Моны да карагыз

• Хакасиянең Россиягә үз теләге белән кушылуының 300 еллыгына — Россия Банкының истәлекле тәңкәләр сериясе
• Хакасия Республикасының Конституциясе