İdel buyı Bolğar däwläte
İdel buyı Bolğar däwläte (İdel-Çulman buyı Bolğarı), Urta İdel häm Çulman buyındağı feodal däwlät (9-13 yözlär).
Tarix
үзгәртү
Şuşı töbäktä yäşäwçe Bolğar, Barsil, Bäräncär, Bilär, Suar-Sabir, Äsägel, Bortas h.b. Törki häm Fin-Uğır qäbilällär bilämäläre berläşüennnän barlıqqa kilgän. Başqalası - Şähri Bolğar
İdel Bolğarı ictimaği-säyäsi tözeleşenä ayırım mäqäläse bağışlanğan: İdel Bolğarı ictimaği-säyäsi tözeleşe
Bolğar däwläten oyıştıru häm Xäzär Qağanlığı, Kiev Ruse belän köräş-bäreleşlär 10-11. yözlärdä Almış iltäbär, Mikail bine Cäğfär, Mö'mim bine Äxmäd, Mö'min bine äl-Xäsän, Talib bine Äxmäd h.b. idarälegendä däwam itä. Boxara häm Bağdad belän ilçelek bağlanışları urnaştırıla (q. Bolğarğa äl-Moqtädir ilçelege), Kiev h.b. Rus kenäzlekläre beläpn solıx kileşüe tözelä (q. Bolğar-Rus kileşüläre). 922. yılda däwlät külämendä İslam dine qabul itelü däwlätçelekne nığıtuğa, mädäni häm säyäsi üseşkä kiterä. 11-13. yözlärdä Bilär, Bolğar, Aşlı, Cükätaw, İbrahim, Suar h.b. şähär-qalalarda timer äyberlär häm qoral citeşterelä, tire-kün eşkärtelä, altın-kömeştän bizänü kiräk-yarağı h.b. eşlänä, säwdä alğa kitä. Ğäräp xälifälege, Vizantiä, Rus kenäzlekläre, Urta Asia il-mämläkätläre belän säwdä bäyläneşläre urnaştırıla. Kürşe kenäzleklär belän suğış-bäreleşlä dä qabatlanıp tora. Bolğar bäk-ämirläre Murom (1088), Suzdal (1107), Yarıslaw (1152), Ustyug (1218) h.b. rus şähärlärenä yaw yörgännär. ber ük waqıtta Rus kenäzläre oyıştırğan höcümnäre kire qaqqannar.
Bolğar-Rus kileşülärenä ayırım mäqäläse bağışlanğan: Bolğar-Rus kileşüläre
Bolğar bizäleş sänğätenä ayırım mäqäläse bağışlanğan: Bolğar bizäleş sänğäte
Bolğar çigä asılmasına ayırım mäqäläse bağışlanğan: Bolğar çigä asılması
İdel buyı Bolğar däwlätenä oyıştırılğan yawlar
үзгәртү985-1220. yıllarda Rus kenäzläreneñ İdel buyı Bolğarına oyıştırılğan yaw-höcümnäre. İdel töbägendä üz yoğıntıların köçäytüne, möhim säwdä yulın qulğa alunı maqsat itkän yawlar:
- Kievneñ böyek kenäze Vladimir I'neñ, Bolğar xalqın buysındırıp, yasaq tülätergä niätläp, 985. yılda oyıştırğan yawı üzara solıx tözü belän tämamlana
- Bolğarlar Suzdalgä yaw çapqannan (1107) häm üz bilämälärenä Rus köçläre belän bergä kilgän Qıpçaq xanı Äyyübne ütergännän soñ (1117, xannıñ kiäwe, Vladimir-Suzdal kenäze Yuri Dolgoruki, 1120. yılda İdel buyı Bolğarına höcüm itä, Bolşar ğäskären ciñgäç, berniçä qalanı cimerep, yandırıp kitä
- 1164. yılda Vladimir-Suzdal kenäze Andrey Bogolübskiy oyıştırğan yaw, anıñ ğäskäre İbrahim qalasın ala, cimerä-yandıra;
- 1171-1172. yıllarda şuşı kenäzneñ ulı Mstislav suğışçıları, Murom belän Ryazan' kenäzläre ğäskärläre yärädämendä, İdelneñ könbatışında Bolğar bilämälären basıp alalar, berniçä qala häm awılnı yandıralar
- 1183. yılda Vladimir-Suzdal kenäze Vsevolod III Bolşoye Gnezdo tarafınnan zur höcüm oyıştırıla; ul Bilär şähärenä taba yaw çaba, Tuxçin, Bilärne qamıy, ämma uñışqa ireşä almıy, solıx kileşüe tözergä mäcbür bula
- 1185. häm 1205. yıllardağı yawlar Bolğarlarğa zur zıyan kitermi
- Bolğarlar 1218. yılda Ustyugka höcüm itkännän soñ, Vladimir-Suzdal kenäze Yuri Vsevolodoviç 1120. yılda zur ğäskär belän kilä. Aşlı şähären yawlap ala häm yandıra. Anıñ bu yawı 1221. yılğı kileşüe belän tämamlana. Şunnan soñ Bolşar ilenä 1236. yılğı Batu xan ğäskärläre höcümenä çaqlı zur yawlar bulmıy.
Şuşı suğışlar häm Mongol yawları (1223, 1229, 1232) Bolğar däwläten köçsezländerä. 1236-1237. yıllarda Batu xan ğäskäre İdel buyı Bolğar däwläte yawlap alalar. Yawğa qarşı xalıq kütäreleşläre bastırılğaç (Bayan belän Cik quzğalışı, Baçman xäräkäte), Bolğar däwläte Altın Urdanıñ ber olısı bulıp qala. 13. yöz axırı - 14. yöz başlarında elekkege däwlät cirlegendä Bolğar, Qazan, Qaşan, Cükätaw bäklekläre barlıqqa kilä.
Monı da qarağız
үзгәртү
Tışqı sıltamalar
үзгәртү- Bolğar däwläte
- Волжская Булгария и Русь. Казань, 1986.