Möxämmät-Ämin xan
Möxämmät-Ämin xan — 1487—1495, 1502—1518 yıllarda 
Qazan xanlığı belän idärä itkän xan. Şul uq waqıtta şağir bulıp sanala. Küp tarixçılar Möxämmät-Ämin xäkimlek itkän çorında Söyembikä manarası tözelgän dip sanıylar.
| Möxämmät-Ämin محمدامین  | ||
| ||
|---|---|---|
| aña qädär: | İlham | |
| däwamçısı: | Mamıq xan | |
| ||
| aña qädär: | Ğabdel Latıyf | |
| däwamçısı: | Şahğäli | |
| Dine: | İslam | |
| Tuu: | 1469 yıl | |
| Tuu urını: | Qazan xanlığı | |
| Ülem: | 1518 yıl | |
| Ülem urını: | Qazan | |
| Dinastiä: | Çıñğızlılar | |
| Äti: | İbrahim xan | |
| Äni: | Nur-Soltan | |
| Xatını: | Şäwliäbikä | |
| Balaları: | Möxämmädyar | |
Qarşılıqlı yäşlege
үзгәртү1479 yılda İbrahim xan ülep, anıñ ike xatınınnan biş ulı qala: berençe xatını Fatıymadan İlham, Xodayğıl häm Mäliktahir, ä ikençe xatını Nursoltannan Möxämmät-Ämin belän Ğabdel Latıyf.
İke törkem arasında: Şäreqle häm Mäskäwle
үзгәртүBu waqıtta Qazan xanlığınıñ tışqı säyäsäten bilgeläwdä zur urın totqan ike partiä oyışıp citä. Alarnıñ Fatıyma citäkçelegendäge berençese Şäreqqa, Nuğay Urdasına, anıñ aşa Urta Aziägä yöz tota. İkençese — Nursoltan yaqlısı — Böyek Mäskäw kenäzlege belän kileşü tözü yağında bula. Alar, ruslar belän tatu mönäsäbättä yäşäp, ilneñ bäysezlegen saqlarğa telilär.
Şäreq firqäse ciñep çığa häm ul täxetkä, xaqlı waris bularaq, İlhamnı utırta. Nursoltan Qırım xanı Miñlegäräygä kiäwgä çığa häm üze belän keçe yäştäge ulı Ğabdel-Latıyfnı da alıp kitä.
Mäskäw sörgene
үзгәртүÖlkän ulı 10 yäşlek Möxämmät-Ämin Mäskäwgä ozatıla, häm tizdän aña Kaşira şähäre belän idärä itüne tapşıralar.
İvan III höcüme
үзгәртүİlham äniseneñ säyäsäten ütkärä başlıy. Bu, älbättä, İvan III gä oşamıy, häm ul 1482 yılda Qazanğa ğäskär cibärä. Ğäskär berençe tapqır bularaq puşqalar belän qorallandırıla häm anı çığışı belän grek bulğan nemets injenerı Aristotel citäkli. İlham xökümäte, ğäskärneñ Tübän Novgorodqa kilep citüen işetkäç, solıx sorıy, bu solıx Mäskäwgä faydalı şartlarda qabul itelä.
İlham ätisendäge säyäsi häm däwlät eşleklese sıyfatlarına iä bulmağan. Näq menä anıñ idärä itü yıllarında ığı-zığılar başlanğan, häm Qazan xanlığı üzeneñ tübängä taba töşü çorına kilep kergän. Döres, soñraq kütäreleş, däwlätneñ qüäte bilgele ber däräcädä üskän çorlar da bulmağan tügel. Läkin ul inde Mäxmüd xan häm İbrahim xannar däwerenä xas elekkege qüäten torğıza almağan.
Möxammäd-Ämin xiänäte: Mäskäw bulışçısı
үзгәртүMäskäwneñ Qazan eşlärenä qatnaşuı yıldan-yıl nığraq sizelä barğan. Mäsälän, 1484 häm 1485 yıllarda Qazanğa xärbi otryadlar kilgän, häm alar çiratlap Möxammäd-Ämin belän İlhamnı alıştırıp utırtqannar. Nihäyät, 1487 yılda Qazanğa çirattağı bik zur yaw kilgän häm, ike ay çaması qamap torğannan soñ, 9 iyüldä rus ğäskärläre şähärgä bärep kergän, Mäskäw yaqlı partiä İlhamnı täxettän töşergän häm anı Mäskäw voyevodasına totıp birgän.
Xiänät cimeşläre
үзгәртүXannı änise, ike xatını, tuğannarı belän bergä Mäskäwgä alıp kitkännär. İlhamnıñ üzen Vologdağa sörgännär häm ul şunda ülgän. Başqaların şul uq Vologda cirendäge rus şähäre Qargolomğa ozatqannar. Alar da anda awır yazmışqa duçar itelgännär. Ozaq tormıyça xanbikä Fatıyma häm anıñ ulı Mäliktahir da ülgän. Mäliktahirnıñ ike ulı çuqındırılğan, häm alar soñınnan rus däwlätendä törleçä xezmät itkännär. İlhamnıñ bertuğan enese Xodayğıl da Petr İbrahimoviç isemendä çuqındırılğan. Tizdän ul saq astınnan çığarılğan häm İvan III neñ bertuğan señelesenä öylängän. Xanzadä 1523 yılda ülgän, häm anıñ tabutı Mäskäw Kremleneñ Arxangel soborına rus patşaları häm olı kenäzläre belän yänäşä quyılğan.
|
Не он ли сам предал Родную землю, Которая вскормила и взрастила, Принес в Казань засилье иноземцев И пренебрег народа униженьем, Чтоб на чужих штыках добыть корону... Свободным, несгибаемым народом не может править хан-марионетка. |
|
Mäskäw yoğıntısı astında
үзгәртүQazan täxetenä Möxammäd-Ämin utırtılğan. Ul Mäskäw quyğan waris sıyfatında 1496 yılğa qädär idärä itkän. 1487 yılda Qazannı basıp alğannan soñ başlanğan Mäskäw yoğıntısı bik nıq üskän. Mäskäw Qazanğa üz ixtıyarın turıdan-turı köçläp tağa, xätta xan itep kemne utırtırğa ikänen dä üze xäl itä başlağan.
Yaña sörgen
үзгәртүŞäreq firqäse mondıy bäylelekkä çik quyuğa beraz ömet uyata torğan omtılış yasap qarağan, Seber xanzadäse Mamıq xannı täxetenä utırtırğa çaqırğan, tik şul partiä üze ük soñğa taba Mamuqqa yärdäm itüdän tuqtağan. Partiäneñ başlığı — Qazan xökümäte idäräçese Kiläxmät üz süzendä tormıyça mäskäwlelär yağına küçkän. Mamuqnıñ waqıtlıça Qazanda bulmawınnan faydalanıp, şähär qapqaların yabıp quyğannar, häm ul üzeneñ yarannarı belän qabat Sebergä qaytıp kitärgä mäcbür bulğan häm ni säbäpleder yulda ülep qalğan.
Möxämmäd-Ämin bu waqıtta (1495-1502) Mäskäwdä sörgendä yäşägän. İvan III aña bik ışanğan ide, xättä Böten Rus Gäskäreneñ citäkçese bularaq Livoniä suğışında (1500) bilgelägän. Şulay itep, kiläse Qazan xanı 1500 yılda Böten Rus Ğäskäreneñ başlığı bularaq bulğan.
Ğabdel Latıyf häm Kiläxmät
үзгәртүQazan idäräçeläre Oluğ Möxämmäd dinastiäsen torğızırğa qarar qılğannar. Tik anı Möxammäd-Ämin faydasına tügel (çönki Kiläxmät belän Möxammäd-Ämin arasında qarşılıqlar bulğan), ä anıñ keçe enese, bu waqıtta Mäskäw yanındağı Zvenigorod belän idärä itkän Ğabdel Latıyf faydasına xäl itkännär. Läkin yäş xanzadä şuñarçı üz änise Nursoltan yanında, Qırım xanlığında tärbiä alğan. Anıñ dönyağa qaraşı formalaşuda, Qazan xanlığınıñ bäysezlege xaqında üz säyäsäten ütkärüdä Nursoltan bik zur röl uynağan. Ğabdel Latıyf biş yıldan artığraq qına (1497—1502) idärä itep qalğan. Ul Kiläxmät qatnaşında İvan III Qazanğa cibärgän rus ilçelege tarafınnan täxettän töşerelgän.
1502 yılda Ğabdel-Latıyfnı qulğa alalar häm Mäskäwgä ozatalar, zamanında İlham xannı cibärgän kebek, anı da tönyaqqa sörgengä sörälär. Qazan täxetenä tağın Möxämmät-Ämin utırtıla. Şuñarçı ul Kaşira häm Serpuxov şähärläre belän idärä itkän bula. Bu waqıtqa inde ul 30 yäşkä citä, däräcäsenä qarap, süzdä genä bulsa da, Litva suğışında xätta rus ğäskärläreneñ başlığı itep tä bilgelänä.
Uyatu häm azat itü öçen köräşü
үзгәртү
İkençe tapqır Qazan xanı bulıp utırğaç (1502—1518), Möxämmät-Ämin üzeneñ dönyağa qaraşın üzgärtä, säyäsi xällärne başqaça bäyäli başlap, üz däwläten bäysezlek yulı belän üsterü küzlegennän çığıp eş itügä kereşä. Çığanaqlarda äytelgänçä, monda anıñ yaña cämäğäte—İlham xannıñ tol qalğan xatını zur yoğıntı yasağan. Äwwäl şundıy tärtip yäşägän: ülgän monarxnıñ xatının anıñ däwlät başlığı bulıp qalğan enesenä kiäwgä birä torğan bulğannar. Mäsälän, Qasıym xan ülgäç, anıñ tol xatının Mäxmüd xanğa, Xälilneñ xatını Nursoltannı İbrahim xanğa birgännär. Xannan tol qalğan xatın ikençe tapqır, öçençe tapqır turı kilsä, anda da barı tik xanğa ğına kiäwgä çığa alğan. Ägär ireneñ keçe tuğanı bulmasa, anı başqa xanlıq idäräçesenä dimläp birgännär. Şuña kürä tatar xannarınıñ ike yäki berniçä xatını buluğa bügenge uquçı ğäcäpsenmäskä tieş. Ğomumän, mondıy yola urta ğasır dönyasında kiñ taralğan bulğan. İlhamnıñ tol xatını Qazan cireneñ watanpärwäre (patriotı) häm üzeneñ berençe ire belän sörgendäge qıyırsıtularnı küp kürgän keşe bulğan, häm, älbättä, ul Möxämmät-Äminneñ milli xislären uyata alğan. Xannıñ änise Nursoltan tärbiäseneñ dä yoğıntısı timiçä qalmağan, xanbikä ul waqıtta Qırımda yäşäsä dä, Qazanğa häm Rossiägä üz balaların kürü öçen äledän-äle kilep torğan.
Yäşeren äzerläwlär
үзгәртүMöxämmät-Ämin, ziräk häm xäyläkär säyäsätçe bularaq, suğışqa bik yäşerten räweştä äzerlängän. Anı Mäskäw idäräçeläre häm xannıñ Qazandağı doşmanı Kiläxmät tä iskärä almıy qalğannar. Süz uñayında äytik, Möxämmät-Äminne häm Ğabdel-Latıyfnı täxettän töşerüdä ğäyeple häm Qazan xanlığınıñ säyäsi tormışında tiskäre röl' uynağan Kiläxmät 1506 yılda qulğa alınğan häm cäzalap üterelgän.
Berençe bäreleş
үзгәртүQartayıp betkän İvan III neñ könnäre inde sanawlı ğına qalğanlığın, qayçandır qüätle monarxnıñ bügen hiç tä xälitkeç köç bula almawın xan bik yaxşı añlağan. Ä rus monarxınıñ ulı—täxet warisı Vasiliy III ätiseneke kebek sälätkä iä bulmağan. Möxämmät-Ämin 60 meñle ğäskären Tübän Novgorodqa taba cibärgän. Olı kenäz tatarlarnıñ çik buyındağı Sura yılğasın kiçep çığuların işetkän häm alarğa qarşı üz ğäskärlären çığarğan. Ämma qazanlılar bu waqıtta inde Tübän Novgorodnı qamap ölgergännär, tik şähärne ala almağannar häm, rus ğäskäre belän oçraşmıyça, kire qaytıp kitkännär.
|
|
По юности предательство былое Хан Мухаммед-Амин великой битвой Отверг и искупил те прегрешения, Приведшие к засилью иноземцев, Традиции и веры унижению, Победою разгромною унизил Он самого врага, но стал ли чище? За притеснения отомстил бесспорно, Простил себя, простит ли люд казанский? |
|
1505 yılnıñ oktäberendä İvan III ülgän, ä 1506 yılnıñ aprelendä Vasiliy III Qazan xanlığına qarşı ike berläşmädän— flotiliä häm atlı ğäskärlärdän torğan zur ärme cibärgän. 22 mayda Möxämmät-Ämin Qazannan yıraq tügel genä cirdä aldan kilgän köymäle ğäskärne tar-mar itkän, ä ber aydan soñ, 25 iyündä, atlı ğäskär dä kilep citkäç, böten rus ärmese qatı ciñelügä duçar itelgän. Qayber rus çığanaqlarına qarağanda, Mäskäw ğäskäre 100 meñ keşedän torğan. Rossiä tarixı turındağı xezmätendä Karl Marks ta bu suğışnı telgä alıp bolay di: «Mäskäwlelärne Qazan yanında şundıy itep tar-mar kitergännär, barı 7000 keşe genä qotılıp qala alğan...» (Qazan yanındağı suğış (1506))
|
|
Великий хан, путь на Москву свободен, |
|
Möxämmät-Ämin ciñüe
үзгәртүQısqası, anda bik qatı suğış bulğan. Rus'nıñ Çıñğız häm Batu xannardan soñ berqayçan da äle mondıy ciñelügä duçar itelgäne bulmağan. Şul çor keşeläre bu bäreleşne Kulikovo suğışına tiñlägännär. Tatarlar, älbättä, monnan 125 yıl elek ciñelüläreneñ üçen qaytarğannar. Vasiliy III Möxämmät-Ämin xan belän «elekkeçä tatulıq häm duslıq» solıxı tözergä mäcbür bulğan. Soñraq S. Gerberşteyn yazğança, «qazanlılar Mäskäw idäräçesennän beraz tın alğannar».
|
|
Войне — предел, |
|
Möxämmät-Ämin solıxqa rizalıq birgän häm şunnan arı anıñ säyäsi eşçänlegendä nindi dä bulsa aktivlıq kürenmi. Tarixçı Mixail Xudäkov anıñ şuşı çordağı idäräsenä mondıy bäyä birä: ruslar östennän menä digän ciñü yawlap, Möxämmät-Ämin Mäskäwgä yararğa tırışqan elekke eşçänlege öçen Qazan cämäğätçelege qarşında üzen aqlağan, häm şunnan soñğı tormışın tınıç ütkärgän:
|
|
Воистину Аминова победа – Разбил врага и не достигнул цели. |
|
Xan — şağir
үзгәртүMöxämmäd Äminneñ 12 yullıq «Ğiqab» («Üç») isemle şiğere bilgele. Bu parçada şağir, üz elgäreläre Säyf Saray, Äxmäd Ürgäneçi, Bäzzazi traditsiälären däwam itep, Aqsaq Timerneñ şäxesen, eş-ğämällären kisken tänqitli, anıñ cirgä, «islam yortına» «zolım», «fetnä» kiterüen kürsätä häm Alladan bu «zalimgä» qatı cäza birüen ütenä.
Söyembikä manarası. Xan — Tözüçe
үзгәртү
Berniçä tarixçılar fikerläre buyınça Söyembikä manarası Möxämmäd-Ämin waqıtında tözelgän ide. Mäskäw Kremleneñ Borovitskiy manarası (rus.) tözegän waqıtında (1490) Möxämmäd-Ämin Mäskäwdä İvan III yanında yäşägän ide häm İtaliä arxitektorları (Pyetro Antonio Solari) belän tanışıp, duslaşıp, soñraq alarnı Qazanğa yaña manara tözü öçen çaqırğan ide. Tözeleş waqıtı: 1507-1517 yıllar. Başta yaña Manarası — xärbi manarası bularaq tieş ide, läkin Möxämmäd-Ämin üzeneñ fikeren üzgärtte, häm bu qorılma xan mäçet manarasına äwerelgän. Söyembikä soñğı yıllarda manarasında yäşägän öçen xalıq bu binanı Söyembikä Manarası iseme birgän.
|
|
Предавшего себя раз... — не прощают? |
|
Soñğı yıllarda Möxämmäd Ämin qatı awırıp kitkän häm 48 yäşe tulğanda — 1518 yılda wafat bulğan. Söyembikä manarası yanında Qazan xannarı törbäsendä kümelgän.
Qäberen tabu
үзгәртү1977 yılda Qazan Kirmänendä qazu eşläre näticäsendä Mäxmüt xan häm Möxämmäd-Ämin qäberläre tabılğan.
2017 yılnıñ 19 mayında Mäxmüd xan häm Möxämmäd-Ämin xan maxsus cenaza yolaları buyınça Qazan Kirmänendä urnaşqan Xannar törbäsendä kümelgän [1].
Monı da qarağız
үзгәртүTışqı sıltamalar
үзгәртү- Bolğar däwläte
- Зимин А.А. Витязь на распутье. Феодальная война в России XV в. М.,1991.
- М. Г. Худяков Очерки по истории Казанского ханства. Москва, «ИНСАН», 1991, ISBN 5-85840-253-4
- Похлебкин В. Татары и Русь. Москва «Международные отношения» 2000
 |
Bu mäqälä Tatar (Latin) Wikipediäseneñ saylangan mäqälälär rätenä kerä. |
- ↑ https://www.business-gazeta.ru/article/346346 Рустам Минниханов: «Мы помещаем наших ханов в объятия земли»