Çıñğız xan

Бу мәкаләнең кирилл әлифбасындагы игезәге бар.

Çıñğız xan (Temüçin, Temücin) (1155. yıl tiräse-1227), Mongol imperiäsenä nigez saluçı, anıñ berençe böyek xanı (1206 yıldan), cihangir.

Çıñğız xan

Mongol häm Törki qäbilälär östennän xakimlek itü öçen barğan suğıçlarında (1183-1204) küp köndäşlären, ıruğ häm qäbilä berläşmäse başlıqların (Merkitlär qäbiläse citäkçese Tolhol bäk, Naymannar berläşmäse başlığı Tayan xan h.b.) ciñä. Tönyaq-Könçığış Mongoliä häm Bayqal küle tiräsendäge irken qır-dalalarda yäşäwçe qäbilä berläşmäläreneñ barısın da üzenä buysındıruğa ireşä. 1206 yılda Monğol aqsöyäkläre qorıltayında şul qäbilä beläşmäläreneñ "Böyek Xanı" dip iğlan itelä ("çıñğız" ataması Törkiçä "diñgez-tengiz" töşençäsenä täñgäl "böyek" mäğnäsen añlata dip uylanıla). Çıñğız xan eçke säyäsättä däwlät tözeleşen üzäkläterüne alğa sörä. İmperidäge eçke xoquq-tärtiplärne ğädäti qäğidälärne qanunlaştırıp (q. Yasa), xärbi-idärä reformnar ütkärä.

1209 yılda Tangutlar däwläte Si-Sia cirenä höcüm yasıy häm anıñ ğäskären tar-mar itä. 1211 yılda Tönyaq Qıtay bilämälärrenä basıp kerä häm 1215 yılda Xanbalıqnı yawlap ala. 1219-1221 yıllarda Urta Aziä däwlälären basıp ala. 1226-1227 yıllarda tangutlarnıñ si-Sia däwläten tämam üzenä buysındıruğa ireşä. Şul däwlätneñ başqalasın qamaw waqıtında kinät wafat bula.