Bolğar bizäleş sänğäte
Bolğar bizäleş sänğäte. Tarixı öç çorğa - Bolğar däwere başları (8-10 yözlär), Bolğar däwläte (10 yöz - 13 yözneñ 1 nçe yartısı) häm Altın Urda (13 yözneñ 2 nçe yartısı - 15 yözneñ başı) däwerlärenä bülenä. Bolğar bizäleş sänğäte borınğı Üzäk Aziä qäbiläläre, urta ğasırlar başında yäşägän hunnar, sarmatlar, Könbatış Törki qağanlığı, Böyek Bolğar, Xäzär däwläte tarixi-mädäni mirası nigezendä barlıqqa kilä. Bolğar bizäleş sänğäte küçmä dala tormışı häm utraq igençelek sivilizatsiäseneñ üzara tä'sirläşüe şartlarında, Saltaw-mayaq kul'turasınıñ köçle yoğıntısı näticäsendä üseş ala. Anıñ sänğät traditsiäläre formalaşuğa Azaq häm Qara diñgez buyı şähärläreneñ ellinik mädäniäte, şulay uq Qawqaz artı häm İran sänğäte zur tä'sir yasıy. Elgäre Bolğar däwere sänğätenä qarağan cirläw yolası äyberläre (at dirbiäse, qoral, xärbi kiem detal'läre, sawıt-saba, bizämälär h.b.) Olı Tarxan, Tankeyevqa h.b. qäberleklärdä tabıla. Alarda borınğı törkilärneñ mäcüsilek belän bäyle mifologiäse, dönyağa qaraşları çağılış tapqan. Tabıldıqlar xaywan, üsemlek surätläre, geometrik räsemnär, äkiäti motivlar belän bizälgän, qayberlärendä borınğı Könyaq Seber, Üzäk Aziä mädäniäte yoğıntısı sizelä. Bolğar bizäleş sänğätenä ğomumiläştelergän realizm (xaywannarnıñ stilläşterelgän räsemnäre) çalımnarı kergän üzençälekle «cänlek stile» xas. Qaz, ürdäk, ätäç, qanatların cäygän ike başlı fantastik qoş surätläre yış oçrıy. Bolğar däwläte çorında Bolğar bizäleş sänğäte islam mädäniäte yoğıntısında formalaşa. Metallnı näfis eşkärtü, zärkänçelek, keräç, söyäkkä uyıp bizäk yasaw sänğäte yuğarı üseş ala. İdel buyı Bolğar däwlätendä feodallarnıñ sarayları, cämäğät yortları, dini binalar, kirmän qorılmalarınıñ küpläp tözelüe monumental' arxitektura üseşenä, anıñ bizäleşe kamilläşügä etärgeç birä, soñraq qalqu sın räweşendä qabarınqı itep taşqa uyıp eşlängän qanatlı bars, börket, arıslan, ğifrit sınnarınıñ motivları Vladimir-Suzdal' Ruse çirkäw arxitekturasına ütep kerä. Zärkän sänğäteneñ neçkä metall cepsellärne böterep (qarağız Cepqır) häm börtekläw ısulı qullanıp (qarağız Bolğar çigä asılması), asıltaşlar berketep eşlängän ğäcäyep ürnäkläre saqlana. Kömeşne qaraltu, çükep bizäk töşerü, uyımlaw, taşnı uyıp bizäw, basma ısulları qullanıla (mäsälän, qarağız Butaixa xäzinäse). Metall äyberlär (yozaqlar, zinnätle baltalar, ayıllar h.b.) cänlek surätendäge waq fiğuralar häm ornamentlar belän bizälä. Maklaşeyevqa caydaqları keşe sının surätläwneñ unikal' ürnäge bulıp tora. Keräç sänğäte citeşterü texnologiäseneñ yuğarı basqıçına kütärelä; mögeze bögärlängän täkä, at, et, poşi, ayu, ürdäk başı räweşendäge sawıtlarnıñ borınnarı häm totqaları, törle formadağı quwşinnar, xumnar, tälinkä, lampa, uyınçıqlar h.b. bezneñ könnärgäçä saqlanğan. 13 yözneñ 2 nçe yartısı - 15 yöz başında Bolğar bizäleş sänğäte Altın Urda mädäniäteneñ şuşı töbäk töre bularaq üseş ala. Anda Yaqın häm Yıraq Könçığış möselman illäreneñ, ayıruça Keçe Aziä sälcükläreneñ häm Misır mämlükläreneñ qupşı, bay bizäkle sänğätenä xas tiptağı häm formadağı äyberlär, bizäleş ürnäkläre häm kompozitsiäläre kürenä başlıy (lalä çäçäge, pal'ma yafrağı räweşendäge bizäklär, «bäxet töyene» dip ataluçı ürmä bizäklär, ğäräp yazması, taşyazma bizäklär h.b.). Asıltaşlar qullanıp, altın häm kömeştän zinnätle äyberlär citeşterü kiñ tarala. Alar arasında Altın Urda sänğätenä xas ütä yuqa çeltärle häm altın yäki kömeş yögertelgän cepqır belän eşlängän zärkän bizämäläre, näfis metalldan yasalğan saray cihazları (sawıtlar, kuboqlar, sawıt-saba), qoral, at dirbiäse bar (qarağız Cükätaw xäzinäse, «Monomax bürege», Zärgärçelek sänğäte). Arxitektura sänğätendä taşqa, alebastrğa bizäk uyu, anı qoyu ısulları yuğarı üseş ala, monumental' binalarnıñ eçke bizäleşendä tösle mayolika, mozaika, diwar näqeşe qullanıla. Altın Urda däwere Bolğar bizäleş sänğäte üzençälekläre qäber taşlarındağı uyılmalarda, bizäklärdä, qalligrafik yazularda açıq çağılış taba (qarağız Epigrafika yädkärläre). Bolğar bizäleş sänğäte äsärläre Kiev Rusenä, Vladimir-Suzdal' Rusenä, Yaqın häm Yıraq Könçığış, Baltıyq buyı, Könbatış Yevropa illärenä ozatıla, Könyaq Uralda häm Seberdä tarala. Bolğar bizäleş sänğäte slavyan häm fin-uğır xalıqları sänğätenä yoğıntı yasıy. Anıñ traditsiäläre İdel-Ural tatarlarınıñ zärgärçelek, taşqa uyıp bizäk yasaw sänğätendä, ağaçtan salınğan toraq yortlarnıñ, kün äyberlärneñ bizäleşendä üseş ala. Şulay uq qarağız İdel buyı Bolğar däwläte.
