Böyek Bolğar ile

Böyek Bolğar ile — (viz. Παλαιά Μεγάλη Βουλγαρία; bolg. Велика България) — hunnar däwläte tarqalğannan soñ Könçığış Awrupada barlıqqa kilgän bolğarlar qäbiläläreneñ berläşmäse, bolğarlarnıñ tarixi däwläte, başqalası Fanagoriädä urnaşqan bulğan. Böyek Bolğar ilendä şulay uq başqa xalıqlar da yäşägän (fin-uğır telle xalıqlar h.b.).

Böyek Bolğar ile 512 yılda tözelep, 679 yılda xäzärlär basımı astında tarqala.

Nigez salu

VI ğasırnıñ 80 nçe yıllarında Azaq buyı bolğarların häm alarğa qärdäş başqa qäbilälärne Törki qaxanlığı üzenä buysındırğan. Läkin bu könçığış törkilärenä qarşı köräştä bolğarlar, bergä oyışıp, qäbilälärneñ zur häm qüätle berlegen tözi alğannar. Bu berlek tarixta Böyek Bolğar digän isem belän mäğlüm. Bolğarlarnı berençe bulıp berläştergän keşe Dulo ıruınnan çıqqan kenäz Orğana ikänlege bilgele (üz waqıtında hunnarnıñ başlığı, dähşätle Attila da şuşı ıruğa qarağan).

Däwlät urnaştıruı

Böyek Bolğar ile Azaq buyı, Donnıñ tübänge ağımındağı häm Taman yarımutrawındağı cirlärne biläp torğan. Başqalası Tamandağı elekke grek şähär-portı Fanağuris (Fanağöriä) bulğan. Tamatarxa da zur şähärlärdän sanalğan, soñraq rus çığanaqlarında ul Tmutaraqan' iseme belän mäğlüm.

Xalıq

Däwlätneñ xalqı yarım küçmä tormışta yäşägän. Don buylarında küçmälärneñ cäyläwläre tezelep kitkän bulğan. Qayberläre yılğa buylap ber, ber yarım çaqrımnarğaça suzılğan. Läkin keşelärneñ küpçelege daimi awıllarda häm cir öyemnäre belän äyländerep alınğan nığıtmalı şähärlärdä yäşägän. Alarnıñ qayberläre taş stenaları 7 metrğa qädär qalınlıqqa citä torğan çın kirmän räweşendä bulğan. Tirmälärdä dä, öylärdä dä yäşägännär. Tik tirmälär küçenep yörü öçen genä tügel, ä awıllarda, xätta şähärlärdä utraq kön itü öçen dä caylaştırılğannar. Bu urta ğasırlardağı böten küçmälär dönyası öçen xas bulğan. Älege awıllar häm toraqlar, matdi kul'turanıñ başqa tör qaldıqları belän bergä, Saltı-Mayaq arxeologik kul'turasın täşkil itälär. Älege kul'turanıñ iseme ike borınğı istälek: Ukrainanıñ Xarkov ölkäsendäge Saltovo (Saltı) qäberlege häm Woronej ölkäseneñ Mayaq şähärlege atamalarınnan yasalğan. Gärçä Saltı-Mayaq Xäzär qaxanlığınıñ däwlät kul'turası sanalsa da, asılda anı borınğı bolğarlar häm alannar tözegän, şuña kürä ul ber ük däräcädä Böyek Bolğar kul'turası dip tä sanala. Älege kul'turağa, awıl häm yort qaldıqlarınnan tış, küp sanlı qäberleklär, törle-törle xezmät häm suğış qoralları, könküreş äyberläre, balçıq häm pıyala sawıt-saba, bala uyınçıqları h. b. kerä. Alar barısı da yarıysı uq bay, aldınğı mädäniät, nıq üskän iqtisad, xärbi eşlärneñ yuğarı däräcädä buluı turında söyli.

Yazuı

"Täñrä" run belän yazılğan

Borınğı bolğarlar run yazuın da üzläştergännär. Ul monda Xäzär ile aşa Törki qaxanlığınnan kilep citkän. Siräk-miräk bulsa da, täñkä aqçalar da tabılğalıy. Alar başlıça VIII—X ğasır başında suğılğan ğäräp dirhämnäre häm öleşçä Vizantiä aqçaları. Saltı-Mayaq kul'turası VIII—IX ğasırlarnı eçenä ala.

Bez qısqaça tanıştırğan kul'tura urta ğasırlar başındağı Yevraziä törkiläreneñ iñ zur arxeologik kul'turalarınnan berse bulıp isäplänä. Soñraq ul İdel bolğarları mädäniäte nigez taşlarınıñ bersenä äwerelgän.

Qubrat xan

632 yılda Böyek Bolğar däwläteneñ xanı bulıp Orğananıñ ber tuğanınıñ ulı Qubrat täxetkä utırğan. Qayber çığanaqlarda, mäsälän, Vizantiä tarixçısı İoann Nikuisskiy xronikasında Qubrat çuqındırılğan häm Vizantiädä impiratır İrakliy sarayında tärbiä alğan dip birelgän.

Läkin qayber tarixçılar bu xäbärgä şik belderälär häm Qubrat tügel, ä anıñ ağası Orğana Konstantinopol'dä yäşägän häm çuqındırılğan dip raslıylar. Qubrat isä mäcüsi bulıp qalğan, ul waqıtlardağı barlıq törkilär kebek ük Täñregä tabınğan («täñrelek» — ber allalıqnıñ başlanğıç forması ul), citmäsä törki süze belän «xan» dip atalğan häm iseme dä törkiçä bulğan. Osta säyäsätçe häm talantlı ğäskär başlığı bulğan Qubrat üzäkläşterelgän däwlät tözi alğan, häm şul çor çığanaqlarında bu däwlät xaqlı räweştä «Böyek» dip zurlap yörtelgän.

Qubrat VII yözneñ 50 nçe yıllar axırı—60 nçı yılları başında ülgän (qayberäwlär irtäräk, tögälräk waqıtnı kürsätälär—642 yılda, dilär). Anıñ üleme çınında üze tözegän berläşmäneñ yäşäwdän tuqtawına kitergän. Ğomumän, mondıy arada barlıqqa kilgän däwlätlär, nindi genä yañğırawıq kemnär belän atalmasınnar, qüätle monarx xakimlek itkändä genä yäşi alğannar häm ul ülügä, qağidä bularaq, tarqalğannar, cimerelgännär. Böyek Bolğar belän dä şulay bulğan.

Qubratnıñ ulları

Böyek Bolğar ile häm warisları

Vizantiä monaxı Täwbäçe Feofannıñ 810—815 yıllarda terkäp qaldırğan yılyazmasında ber borınğı bolğar riwayäte kiterelä. Anda söylängänçä, Qubratnıñ biş ulı bula. Ul alarğa hiçqayçan ber-bersennän ayırılmasqa, başqalar östennän xakimlek itü häm qollıqqa töşmäs öçen härçaq berdäm yäşärgä wasiät äytep qaldıra. Bu riwäyät soñraq könbatışta kiñ tarala. Anda şundıy ber waqiğa kiterelä: menä xan, ülär aldınnan, ulların üz yanına çaqırta, alarğa ber bäyläm sıyıq tal çıbığı kiterergä quşa häm härqaysına şul bäylämne sındırıp qararğa boyıra. Berse dä buldıra almıy. Şunnan soñ xan bäylämnän ber çıbıq suırıp ala da ciñel genä sındırıp birä. Menä, di ul, bäylämne yäş, köçle keşe dä sındıra almadı, ä ayırım ber çıbıqnı ülep yatuçı xälsez qart ta sındırdı. Tormışta da näq şulay: bergä tuplanğan bolğarlarnı berkem ciñä almas, ä ayırılğan här urdanı doşman ciñäçäk häm üzenä buysındıraçaq.

Riwäyättä Qubrat ullarınnan öçeseneñ iseme atalğan: ölkäne — Batbay, ikençese— Qotrağ, öçençese — Asparux (ike keçeseneñ isemnäre kürsätelmägän). Ämma xäzärlär häm protobolğarlar tarixın tikşerüçe M. İ. Artamonov häm S. A. Pletneva, tarixi çığanaqlarğa nigezlänep, Qubratnıñ ike genä ulı: Batbay belän Asparux qına buluın raslıylar. Qotrağ isemen alar bolğar qäbilälärennän berse qotrağlar belän bäylilär. Ğomumän, xannıñ biş ulı turındağı riwäyät Böyek Bolğar ilendä bulğan biş etnik törkem, biş ere qäbiläne gäwdäländerä.

«Böyek Bolğar ile» warisları

Bu çorda Böyek Bolğar cirläre könçığıştan höcüm itep toruçı xäzärlär tarafınnan nıq kimetelgän bulğan. Qubratnıñ ulları Qawqaz aldı tiräsendäge könyaq töbäklärgä genä xuca bulıp qalğannar.

Batbayğa Quban buyı cirläre, Asparuxqa şul yılğanıñ yuğarığı ağımı buyları häm xäzerge Stavropol' qalqulığı tigän.

Xäzärlär bolğarlarnı torğan sayın qısrıqlağannar.

Dunay Bolğäriäse barlıqqa kilüe

Asparux onağurlar qBolğarbiläse belän könbatışqa taba küçenep kitkän: başta Dunay yılğası tamağına barıp utırğan, monda aña elegräk ayırılıp kitkän bolğar qäbiläläre — qutriğurlar häm bu yaqlarğa küptän tügelräk töplängän slavyannar kilep quşılğannar. Bolğarlarnıñ qüätle suğışçan oyışması slavyannarnı da üz eçenä alğan, häm alar tizdän, qüätle berlekkä tuplanıp, Vizantiäneñ 50 meñle ğäskären, yağni şul çordağı iñ zur daimi armiäne tar-mar itkännär.

Bu xäl 679 yılda bulğan, ike yıldan soñ, 681 yılda, könbatışta yaña bolğar däwläte—başqalası Plisqa şähäre bulğan Dunay Bolğäriäse barlıqqa kilgän.

Bolğar xannarı dinastiäse ildä 300 yılğa yaqın — başta 816 yılğa qädär Asparux, annarı Omutarx näselläre xakimlek itkän. Läkin aqrınlap bolğarlarnıñ slavyanlaşuı köçäyä barğan, 865 yılda slavyan Boris (852—889) patşalıq itkändä ük inde xristian dine qabul itelgän, ä 894 yılda bertuğan Kirill häm Mefodiylar uylap tapqan slavyan yazuı kirillitsa ğämälgä kertelgän. Slavyan tele räsmi töstä çirkäw häm däwlät tele bulıp äwerelgän. Törki telle bolğarlar belän könyaq slavyannar arasındağı etnik ayırma aqrınlap yuqqa çıqqan. Asılda, bolğarlar küp sanlı slavyannar tarafınnan yotılıp betkännär, tik alarnıñ ataması ğına etnonim—xalıq iseme bulıp saqlanıp qalğan.

Batbay warisları

Qubrat xannıñ ölkän ulı Batbay Tönyaq Qawqazda üz cirlärendä torıp qalğan häm xäzärlärgä buysınğan. Tora-bara anıñ citäkçelegendäge bolğarlar, yağni quban bolğarları, «qara bolğarlar» dip atala başlağannar. Bügen alar belän xäzerge qaraçaylar (qaraçalılar) häm balqar xalıqların bäylilär. «Bolğar» häm «balqar» süzläreneñ yaqınlığına iğtibar itegez. «Qara» süze ğomumän törki telle küp kenä xalıqlarğa xas üzençälek. Ul alarnıñ qara tutlı bulularınnan alınğan. Mäsälän, qaraçalardan tış qara nuğaylar, bezgä mäğlüm qara xäzärlär, qara qıtaylar bulğan (qara qıtaylar—alar qıtaylar tügel, ä VI—VIII yözlärdä tönyaq-könçığış Qıtayda yäşägän törki qäbilälär). Şunısın da äytergä kiräk, fändä mäğlümlek alğan Pereşçepkino xäzinäse dä — altın häm kömeş sawıtlar, qimmätle qorallar, bizänü äyberläre, altın yözeklär h. b.— Batbay iseme belän bäyle. Ul Poltawa ölkäseneñ Keçe Pereşçepkino awılı yanında tabılğan.

İdel Bolğarı — Qotrağ warisları

Elegräk yıllarda bolğarlarnıñ Qotrağ citäkçelegendäge öçençe törkeme Qubrat ülgännän soñ Urta İdel buyına kitkän dip yazalar ide. Läkin andıy xanzadäneñ bulmawı, ä qotrağlar qäbiläse genä yäşäwe fändä isbatlandı inde. Şunıñ östenä, arxeologik tikşerenülär kürsätkänçä, Tatarstan yaqlarına bolğarlar VII ğasır urtasındağı bez taswirlağan waqiğalardan soñ uq kilep çıqmağannar äle. Azov buyında häm şul tirä töbäklärdä qalğan bolğarlar xäzär qäbiläläre berläşmäsenä kergännär häm alar belän, ayırata alannar belän berlektä, yuğarıda äytelgän Saltı-Mayaq arxeologik kul'turasın barlıqqa kitergännär häm VIII yöz azağına tikle diärlek şunda yäşägännär.

Urta İdel buyına, Tatarstan cirenä häm aña yänäşä könyaq häm könyaq-könbatış ölkälärgä bolğarlar näq menä VIII yöz azaqlarında — IX yöz başlarında kilep utırğannar häm monda İdel buyı Bolğar däwläte barlıqqa kilgän.

Monı da qarağız

Tışqı sıltamalar

Bolğar däwläte
Повесть временных лет. М.-Л., 1950. Ч. 1-2; Полное собрание русских летописей. М., 1949. Т. 2; М., 1962. Т. 1, вып. 2.
Волжская Булгария и Русь. Казань, 1986.