Bilär şähäre

Bilär yäki Bülär ul 10.–13. yözlärdä Bolğar däwlätendä Yäwşir yılğasında urnaşqan iñ olı şähär iseme. Çit il yazmalarında Böyek Şähär dip atala.

Bilär şähärlege

Bügenge Tatarstan xaritasında Bilär şähärlege

Tarix

Şähär nigezen Bilärlär qäbiläse salğan dip farazlana.

Säwdä eşe Şäreq illäre häm Awrupa illäre arasında barğan: törle bodaylar, käräz-sağız, bal, qıybat kün, bizäklär, timer-tomır äyberläre.

Şähärdä küp baylıqlar tuplanuı säbäple anda iminlek çaraları da qaralğan ide. Eçke şähär nığıtmalar belän ike qat uralğan bulsa, tışqı şähär tağın da öç qat uralğan ide. Şähär alğan alanı 620 h tiräse, tışqı nığıtmaları ilä alanı 800 h'ğa citä ide. Bilär şul çaqtağı Awrupanıñ iñ olı şähäre ide.

Şähärneñ alğa kitkän çorı 11.–13. yözlärgä turı kilä.

Qayber tarixçılar fikerençä, 12.–13. yözlärendä Bilär Bolğar däwläteneñ başqalası ide.

Miğmarlıq

Şähär binaları taştan häm kerpeçtän salınğan ide.

Qazış eşlärendä eçke qala üzägendä aq taştan salınğan mäçet tabılğan, anıñ binaları 2500 q.m. tiräsendä alan ala. Mäçettän tış üzäktä ike qatlı saray, mäyetxänä açılğan. Olı saraynı qazıp çığaru eşe bara.

İdel yılğasında Böyek İdel yulı oyıştırıluına säbäple Bilär şähäre bik olı säwdä üzäge dä ide. Şähärneñ Çığış qapqası tiräsendä kärwan saray ide.

Bilär şähäre bik yaxşı cihazlanğan ide, anda su-uzdırğıç ta, pıçraq su-uzdırğıç ta bar ide. Yortlarnı idän eçendä urnaşılğan köpçälär arqılı qaynar su yögertep cılıtqannar, bügen bu texnologiä «cılı idän» dip atala. Yörtlar täräzäläre pıyalalı ide. Munçalar da bik olı ide, tışqı küreneşe belän bügenge Ğosmalı Törkiädäge munçalarğa oxşaş.

Hönärçelek

Bilär, säwdä üzägedäy bilgele buluınnan tış, ul äle olı hönärçelek üzäge dä ide. Bilärdä baqır, bronz qoyğannar, timer äyberläre, kün äyberläre citeşterelgän, söyäk eşkärtelgän.

Bilärdä waq serle yozaqlar yasalğan. Şähärdä yuqa itep eşkärtelgän tirelär turında yıraq illärdä dä belgännär.

Bilärdä törle bizäk äyberläre citeşterelgän.

(monda sürätlär urnaştırası bar)

Bilärdä çülmäk yasaw eşe dä olı däräcägä kütärelgän.

Soñğı qazışlar waqıtında pıyala yasaw, annan törle sawıtlaw yasaluı tabılğan, täräzä pıyalası yasalğan. Awrupada ul çorda töslängän pıyala siräk bizäkläw öçen genä qullanılğan.

Cimerelü

1236. yılda Batıy ğäskärläre tarafınnan cimerelä. Cöwäyni yazuınça: «Moğollar berniçä kön eçendä isemennän başqa şähärdän bernärsä dä qaldırmıylar». Soñraq şähär yañadan beraz torğızıla, ämma elekkege iqtisadi häm säyäsi däräcäsenä kütärelä almıy.

Xalıq

Yäşägän xalıq sanı belgesez. Moğollar cimerüdän soñ şähär xalqı yanında bulğan awıllarğa küçkännärder, häm alar Altın Urda çorında da bar ide äle.

Soñğı çorda

Şähär xäräbäläre bügenge Tatarstannıñ Bilär awılı yänäşäsendä urnaşıla.

1994. yılda Urıs çuqınuçılar «izge çişmä» taba yul salıp, Bilär xäräbäsennän 1,5 km yıraqlığına bulğan olı awıl xäräbäsenä bik zur zıyan kitergännär.

2013 yılda yäşlärneñ Sälät forumı Bilär şähärçege yanında uzdırıla.

Qazışlı öyränü

1967. yıldan birle şähär xäräbäsendä qazıp öyränü, nığıttırıp saqlatu eşe bara. Bu eşlärne A.X.Xälikov citäkçelekendä Qazan Universiteteneñ qazış bülege alıp-bara. Başqa öyränüçelär – Tatişçev, Rıçkov häm Xucin.