Wikipedia

Шаманизмның төбәк формалары

Шаманизм дөнья буенча күп илләрдә төрле төбәк формаларда бар. Бу дини ышанулары буенча транс вакытында рухлар белән аралашырга һәм сырхауларны дәваларга сәләтле кеше шаман дип атала.

Шаманизмның төбәк формалары
Тасвирланган феномен Шаманлык
Харита сурәте
Дөнья буенча шаманизм картасы.

Азия

үзгәртү

Хмонг шаманизмы

үзгәртү

Хмонг халкы Кытайның 5000 ел борынгылыклы халык Уа Нээб буларак мәгълүм шаманизм формасын тәэмин итә һәм практикалый. Хмонгларда шаман булу һөнәр булып тора; аларның төп шөгыле гадәттә транс аша ритуаллар башкарып шәхес, аларның гаиләсе һәм аларның җәмәгатькә гармония алып китерү.
Корбан чалу 5000 ел буена хмонг шаманик практикасының өлеше булып торган. Күп Көнбатыш кешеләренең ышануларына каршы рәвештә хмонгларның шаманик практикада хайваннарны кулланулары бөек ихтирам белән башкарыла. Вьетнам сугышыннан соң 200 000-нән артык хмонг Америка Кушма Штатларына күченгән һәм шаманизм һаман да хмонг мәдәниятенең өлеше булып тора.
Хмонглар Җирдә барлык әйберләрнең җаны (яки берничә җаны) бар дип ышанган һәм шул җаннар тигез булып каралганнар һәм үзара алмашынучан булып танылган. Кеше җаны югалганга күрә яки кыргый рух тарафыннан җаны урланса авырып китсә, шул хайваннан, булсын ул чеби, дуңгыз, кәҗә яки нинди булса да башка хайваннан 12 ай буена авырган шәхеснең җаны белән алышынып була микән дип сорарга һәм рөхсәт алырга кирәк булган. Шул период ахырында Хмонг Яңа Елы вакытында шаман шул хайванның җанын тышкы дөньяга җибәрер өчен махсус ритуал башкара. Кешелеккә хезмәт өлеше буларак хайван җаны югарырак хайван формасына яки хайван тормышыннан азат булып хәтта зиннәтле тормыш яшәргә Илаһлар гаиләсе әгъзасы булырга (уа Фуаб Таис Нтуҗ тус туб, тус нтксаис) реинкарнацияләргә туа. Шулай итеп вазифасын башкарырга (Көнбатышта "хайван чалу" буларак мәгълүм) хайванга кешелеккә хезмәт итәр өчен иң бөек ихтирамнарның берсе. Рухи үлчәменә өстәп хмонг шаманы күп физик авыруларны изге сүзләр текстын (хавв кооб) кулланып дәваларга тырыша.

Япония

үзгәртү

Шаманизм асаба айну диненең һәм япон Щинто диненең өлеше, гәрчә Щинто дине авыл хуҗалыгыннан шаманизм булганнан аерылып тора. Иртә урта гасырлардан бирле Щинтога Буддачылык һәм кыйтга Көнчыгыш Азия мәдәниятенең башка элементлары йогынты ясаган һәм синкрет булган. Персиваль Ловеллның “Оккульт Япония: Щинто, Шаманизм һәм Илаһлар Юлы” китабы япон шаманизмы яки Щинто өйрәнүне дәвам иттерә.
[1] Japan Through the Looking Glass: Shaman to Shinto китабында япон ышануларының экстраординар аспектлары өйрәнелә.[2][3]

Корея

үзгәртү

Шаманизм Төньяк Кореяда һәм Көньяк Кореяда һаман практикалана. Көньякта шаман хатын-кызлар муданг буларак мәгълүм, шул ук вакытта ир-ат шаманнарны баксу муданглар дип атыйлар. Шәхес мирас титулы яки табигый сәләт аша була ала. Шаманнардан хәзерге җәмгыятьтә финанс һәм өйләнү чишелешләре өчен киңәш сорыйлар.[4][5]

Малайзия

үзгәртү
 
Сабаһның бобоһизаны, якынча 1921.

Шаманизм шулай ук Малайя ярымутравында малайя җәмәгате арасында һәм Сабаһта һәм Саравакта асаба халык арасында практикалана. Илдә шаманизм практикалаган ярымутрауда кешеләр гадәттә бомоһ яки паванг дип атала.[6][7] Сабаһта бобоһизан кадазан-дусун асаба җәмәгате арасында төп шаман булып тора.[8]

Монголия

үзгәртү
 
Ритуалларны башкаручы монгол шаманы, 2019 елның 3 марты. Ховсогол күлендә Монголиядә "Зәңгәр Энҗе" чарасы вакытында.

Монгол классикасында, мәсәлән, Монголларның Серле Тарихында экзорцистлар, яңгыр ясаучылар, онейромантлар, юатучылар һәм рәсмиләр буларак хезмәт итүче ир-ат һәм хатын-кыз шаманнар турында детальләр тәэмин ителә. Шаманик практикалар хәзерге көн Монголия мәдәниятендә дәвам итә.[9][10][11][12][13] Кланнарга нигезләнгән монгол җәмгыятендә рухи иерархия катлаулы булган. Иң югары төркем башкалардан кала 99 тнгридан торган (шуларның 55-се алкышлы яки "ак" һәм 44-се куркыныч яки "кара"), 77 натигай яки "җир аналары". Тнгриларны бары тик җитәкче һәм бөек шаманнар чакырган һәм алар барлык кланнар өчен уртак булган. Шулардан соң өч төркем баба рухлары доминацияләгән. "Хуҗа-рухлар" клан җитәкчеләрнең җаннары булган, аларга кланның теләсә-нинди әгъзасы физик яки рухи ярдәм өчен мөрәҗәгать итә алган. "Яклаучы-рухлар"га бөек ир-ат шаманнар (ĵigari) һәм хатын-кыз шаманнар (abĵiya) кергән. "Сакчы-рухлар" кечерәк шаманнар (böge) һәм хатын-кыз шаманнардан (idugan) торган һәм клан териториясендә махсус урын белән (тауларны, елгаларны, һ.б. кертеп) ассоциацияләнгән булган.[14] 1990-ынчы елларда монгол яңа Шаманизмының формасы барлыкка китерелгән булган, ул Шаманизмга күбрәк хәзерге ысул биргән. Монголиядә һәм Россиядә яшәүче бурят монголлар арасында шаманнарның таралуы бурятларның тарихи һәм генетик тамырларын коруның зуррак көрәшенең төп аспекты, бу киң итеп Япониянең Щига Префектурасы Университетының антропологы Иппей Щимамура сан тарафыннан киң документланган булган.[15] Кайбер Монгол шаманнары хәзер хәтта һөнәрләреннән бизнес ясыйлар һәм аларның зуррак шәһәрчекләрдә офислары бар. Бу бизнесларда шаман гадәттә оешманың җитәкчесе була һәм дәвалау, язмышны сөйләү һәм бөтен төр проблемаларны чишү кебек хезмәтләрне башкара.[16] Гәрчә пост-коммунист/пост-1990 еллар эрасында монгол шаманизмының башлангыч яңаруы кызыксынган барлык килүчеләргә ачыклыкка китерсә дә, практикаларының асыл этник яки милли нигезен якларга омтылучы Монголлар арасында хәл үзгәргән. Соңгы елларда күп Монгол шаманнарның ассоциацияләре Көнбатыш "асыл" яки "нeo" яки "Яңа Гасыр" шаманнар турында белгәннәр һәм килүне бары тик монголлар һәм Көнбатыш галимнәр өчен чикләгәннәр.[17]

Филиппин

үзгәртү
 
1922: Итнег халкының шаманы сугышчы каласаг калканының (анито) рухына тәкъдим итүне яңарта.
 
Баго, Негрос Оксидентальдә күптән түгел булган Бабайлан Фестивалендә шаманны сурәтләүче башкаручы.

Бабайланнар (шулай ук башка асаба исемнәр арасында байлан яки каталонан) колонизация чорына кадәр Филиппиннар тарихында төрле этник төркемнәрдән шаманнар булган. Бу шаманнар табигатьнең чикләнмәгән куәтләрен куллануда махсуслашканнар[18] һәм барлык диярлек очракларда хатын-кызлар яки хатынлашкан ирләр (асог яки байок) булган. Алар рух гидларга ия дип ышанылган,алар аша шаманнар рухлар һәм Илаһлар (анито яки диваталар) һәм рухи дөнья белән контактка кергән. Аларның беренчел роле булып паг-анито сеансы ритуаллары аша медиум булу булган. Шулай ук традицион медицинада һәм гомеопатиядә, Илаһилаштыруда һәм сихердә махсуслашкан төрләре булган.[19] Бабайлан җәмәгатьне бик ихтирамлы әгъзалары булган, колониягә чор аксөяк сыйныфы белән бертигез итеп.[20][21][22] Дату (биләмә башы) булмаганда, бабайлан биләмәнең вакытлы җитәкчесе ролен ала.[18] Алар куәтле ритуал белгечләре булган, һава торышына йогынты ясау сәләте белән табигатьтә төрле рухларны тыңлаганнар. Бабайланнар шундый югары ихтирам дәрәҗә белән хәтта явыз дату яки рухның кара сихерен кире кагарга һәм авыруларны яки җәрәхәт алганнарны сәләткә ия булганга тотылган. Бабайланнарның куәтләре арасында авыруларны дәвалау, сәламәт йөкле булу һәм бала табуны ышанычлы итү һәм төрле Илаһлар ритуалларны алып бару булган. Бабайланнар үлән белемен яхшы белгәннәр һәм төрле тамырлардан һәм орлыклардан дарулар, агулануга каршы матдәләр һәм эчемлекләр барлыкка китерә алганнар. Алар боларны авыруны дәвалау өчен яки шурадаш датуга дошманнарны җиңәр өчен кулланганнар, шулай итеп бабайланнар шулай ук медицина һәм илаһи көрәшләрендә махсуслашулары өчен мәгълүм булганнар. [18] Аларның йогынтысы Филиппиннарның этник төркемнәрнең күпчелеге әкренләп Исламга һәм Католицизмга кабул иткәннән соң беткән. Испания Империясе астында, бабайланнар еш яла ягылган убырлылар һәм "шәйтан каһиннәре" дип дөрес түгел итеп гаепләнгән һәм Испания руханилары тарафыннан эзәрлекләнгән булган. [18] Хәзерге Филиппин җәмгыятендә аларның роле еш халык дәвалаучылары тарафыннан алынган булган, алар күбесенчә ир-ат кешеләр, шул ук вакытта кайберәүләр 'убырлы' дип дөрес түгел итеп гаепләнгән булган, бу Испания колониализмы калдыклары булган.[23][24][25] Кешеләр Исламга яки Христианлыкка әверелдерелмәгән даирәләрдә, аеруча асаба халыкның баба биләмәләрендә, шаманнар һәм аларның мәдәни алымнары аларның җәмәгатьләре белән булуын дәвам иткән.[18]

Себер һәм Төньяк Азия

үзгәртү
 
Көньяк Себердә шаман, 2014
 
Орочен шаманы, төньяк Кытай.

Себер шаманизмның locus classicus-ы дип карала.[26] Даирәдә күп төрле этник төркемнәр яши һәм халыкларының күбесе хәзерге вакытта да шаманистик практикаларны башкара. Себер халыклары арасында күп классик этнографик чыганаклар язып куелган булган. Маньчжур Шаманизмы хәзерге чорда рәсми статуска ия бик аз Шаманист традицияләрнең берсе, ул (Буддачылык, Даоизм һәм традицион Күккә табыну белән беррәттән) Цинь династиясенең империя культларының берсе булып киткән. Пекинда Тыелган Шәһәрнең төп залларының берсе Җир Тынычлыгының Сарае өлешчә Шаманистик ритуалларга багышланган булган. Ритуалны оештыру хәзерге көндә in situ һаман саклана.[27] Себер чукча халкы арасында шаман рух аңа ия булган берәү буларак интерпретацияләнә, ул халкы өчен шаманик рольне ала. Бурятлар арасында шанар буларак мәгълүм ритуал бар, [28] биредә шаман башка инде вазифасын башкарган шаман тарафыннан изгеләштерелә. Берничә самоед халыклары арасында шаманизм шулай ук хәзерге вакытларда да яшәүче традиция булып тора, бигрәк тә изоляциядә яшәүче төркемнәрдә, соңгы вакытларга кадәр (нганасаннарда).[29] Соңгы билгеле нганасан шаманының сеанслары фильмда 1970-енче елларда язылган булган.[30][29] Мәшһүр нганасан (яки ня халкы) шаманы булып Нгамтусо ыруыннан Дюменмэ торган.
1949 елда Кытай Халык Республика формалашкан булганда һәм Россия Себере чиге рәсми рәвештә мөһер куелганнан соң, шаманизмны практикалаган күп күчмә Тунгус төркемнәре (Эвенкларны кертеп) Маньчжуриягә һәм Эчке Монголиягә чикләнгән булган. [31]
Башка очракларда шаманизм хәттә 20-енче гасыр башында рома халкы арасында шаманизм 20-енче гасыр башында күзәтелгән.[32] Башка диннәр тәэсир итсә дә, Себер татарларында, Тувалыларда һәм Тофаларда Шаманизм традицияләре сакланып калган.

Үзәк Азия

үзгәртү

Үзәк Азия шаманизмына географик йогынтылар

үзгәртү

Географик факторлар Үзәк Азиянең дине, мифлары, ритуаллары һәм эпослары характеры һәм үсешенә зур йогынты ясаган. Дөньяның башка өлешләрендә дини ритуаллар беренче чиратта авыл хуҗалыгы муллыгын арттырыр өчен кулланылса, биредә алар аулау һәм йорт хайваннары көтүен тәэмин итү өчен кулланыла. Хайваннар Үзәк Азиядә асаба диненең иң әһәмиятле элементларның берсе, чөнки далаларда күчмә цивилизацияләрнең яшәп калуында роленә күрә һәм шулай ук авыл хуҗалыгы өчен уңайлы булмаган җирләрдә утрак халыкларда. Шаманнар хайван тиреләре һәм каурыйлары кигән һәм рухи сәяхәтләр вакытында хайваннарга күчешләр кичергән. Шуңа өстәп хайваннар кеше гидлары, коткаручылар, бабалар, тотемнар һәм корбаннар буларак хезмәт иткән.[33] Табигать дине буларак Үзәк Азия буйлап шаманизмда күк, җир һәм су арасында мөнәсәбәтләргә махсус ихтирам бирелгән һәм агачлар һәм тауларның мистик әһәмиятенә ышаныла. Үзәк Азиядә шаманизм җәй һәм кыш арасында капма-каршы хасиятләренә зур игътибар бирә, бу төбәктә температурада зур аермаларга бәйле.

Уртак практикалар һәм ышанулар

үзгәртү

Үзәк Азия шаманнары кеше дөньясы һәм рухи дөнья арасында изге уртак кешеләре буларак хезмәт иткән. Бу рольдә алар дәвалау, илаһилаштыру, бабаларга мөрәҗәгать итү, элементлар белән манипуляцияләү, югалган җаннарны алып бару һәм җәмәгать дини ритуалларын башкару биремнәрен башкарган. Шаманик ритуал шаманның рухи дөнья сәяхәтенең җәмәгать күрсәтүе буларак хезмәт иткән һәм гадәттә аңа физик көч һәм җәмәгать катнашуы кергән. Бу сеансларның максаты авыру пациентның югалган җанын дәвалаудан һәм киләчәкне илаһилаштырудан һава торышын контрольдә тотуга һәм югалган кешене яки әйберне табуга кадәр диапазонда булган. Кул җитезлеген, карын сөйләшүен һәм гипнозны куллану бу ритуалларда еш булган, әмма шаманнар тарафыннан башкарылган эффектлырак һәм дөресрәк дәвалауларны аңлатмаган.[34] Шаманнар ихтияр көче тарафыннан этәрелгән юри "экстаз халәте"ндә башкаралар. Зур акыл аңының үзгәртелгән халәтенә ирешү бөек акыл көчәнешен, концентрациясен һәм кырыс үз дисциплинасын таләп иткән. Акыл һәм физик әзерләнүгә озак период тыныч медитация, ашаудан тыелу һәм тарту кергән. Бу халәттә маһир шаманнар кеше организмы гади халәттә башкара алмаган сәләтләрне җиккәннәр. Экстазда шаманнар гадәти булмаган физик көч, экстремаль температураларны чыдау, кадауны һәм кисүне авыртусыз тоту һәм сизем органнарының күтәрелгән сиземлеген күрсәткәннәр. Шаманнар агулаучы матдәләр һәм галлюциногеннар кулланганнар. [35] Ут тарафыннан чистару шаманик традициянең кимендә алтынчы гасырдан килә торган әһәмиятле элементы булып тора. Үлгән белән бәйле кешеләр һәм әйберләр утлар арасында узу ярдәмендә чистартылырга тиеш булган. Бу чистартылулар катлаулы экзорцизмнар (җен куулар) булган, шул ук вакытта башкалар гади рәвештә шаман тарафыннан алкыш алып ике ут арасында туры мәгънәдә узуны керткән. Әдәбиятта һәм практикада шаманнар шулай ук һава торышы белән манипуляцияләү өчен махсус ташлар кулланган. Бу ташлар белән яңгырны җәлеп итү яки карны, салкынны яки җилне кире кагу өчен ритуаллар башкарылган булган. Бу "яңгыр ташы" корылыкны бетерүне кертеп һәм шулай ук сугыш чарасы буларак бозлы яңгырлар чыгару кебек күп чараларда кулланылган булган.
Шаманнарның төрле төрләре һәм махсус традицияләре арасында аермаларга карамастан, төбәк буйлап шәхси ышануларга, максатларга, ритуалларга, символларга һәм шаманнарның кыяфәтендә чагылган бердәм форма бар.

Сәнгать тамашасы буларак шаманик ритуаллары

үзгәртү

Шаманик церемония дини церемония дә, сәнгать тамашасы да. Театр тамашалары игътибар җәлеп итәр өчен яки манзара барлыкка китерү түгел өчен түгел, ә кабиләдә изге дини процессын алып бару өчен. Тамаша дүрт элементтан тора: бию, музыка, шигърият һәм театр яки охшап күрсәтү гамәле. Бу элементларны куллану кабиләнең калган өлешенә табигать һәм рухлар белән мистик бәйләнешен тышкы чагылдыру максатына хезмәт итә. Чын шаман теләсә нинди вакытта һәм урында рухи дөньяга сәяхәт итә ала, әмма шаманик церемонияләр кабиләнең калган кешеләренә бу дини тәҗрибәне уртаклашырга ысул тәэмин итә.
Шаман төрле шәхесләрне, Илаһларны һәм хайваннарны чагылдырыр өчен тавышын охшатып алыштыра, шул ук вакытта тамашада музыка һәм бию үзгәрүе рухи дөньяда прогрессны һәм аның төрле рухи үзара бәйләнешен күрсәтә. Күп шаманнар карын сөйләшүен куллана һәм тамашаны сәяхәт атмосферасы белән тәэмин итәр өчен төгәл рәвештә хайван, табигать, кеше һәм башка тавышларны имитацияләргә сәләтләрен кулланалар. Детальле биюләр һәм җыр һәм шигърият җырлаулары тамашасы өчен шаманның рухи сәяхәтен чынбарлыкка ашыру өчен кулланыла. [36]

Киемнәр һәм аксессуарлар

үзгәртү

Шаманның аксессуарлары төбәкләр буйлап аерылып тора, әмма төп аксессуарлар булып пальто, баш киеме һәм тамбурин яки барабан булып тора. Хайванга әверелү рухи дөньяга сәяхәтнең әһәмиятле аспекты булып тора, ул шаманик ритуаллар вакытында кулланыла һәм пальто еш кош каурыйлары һәм хайван сурәтләре, буялган яулыклар, чаңнар һәм металлик бизәнү әйберләре белән бизәлә.[37] Барабан яки тамбурин рухлар белән сөйләшүнең төп ысулы булып тора һәм шаманга сәяхәтендә үзгәртелгән аң халәтләренә ирешергә мөмкинчелек бирә. Галәмнең чагылышы булган барабан еш җирне һәм аскы дөньяларны күрсәтер өчен ике яртыга бүленә. Барабанга табигый көчләрне һәм күк җисемнәрен чагылдыру өчен символлар һәм табигый объектлар еш өстәлә.[38]

Патша һәм Совет Россиясе

үзгәртү

Совет Үзәк Азиясендә Совет хөкүмәте шаманнарны эзәрлекләгән һәм яңа фән һәм логика чорында искергән дини ышанулар кертүче алдакчы медицина практикалаучылар дип гаепләгән. Октябрь Социалист Инкыйлабыннан соң радикаль үзгәрешләр шаманнар гамәлендә кискен кимүгә китергән. Шаманнар Үзәк Азиялеләр традицион мәдәниятендә әһәмиятле компонент чагылдырган һәм аларның җәмгыятендә әһәмиятле роленә күрә Совет оешмалары һәм кампанияләр асаба халыкларның тормышларында традицион йогынтыларны бетереп карауларында шаманнар максат булып торган.

Вьетнам

үзгәртү
 
Вьетнамда пагодада Лен донг. Лен донг сессиясендә унике мәртәбә cô đồng (шаман) кием алыштыруы була, ягъни ул 12 мәртәбә эчтә персонажны үзгәртә.

Вьетнамда шаманнар халыкның күпчелеге һәм азчылыгы белән кушылган дини традицияләрдә ритуаллар башкаралар. Ритуаллар, музыка, бию, махсус кием һәм тәкъдимнәр рух сәяхәтен әйләндерүче тамашаның өлеше булып тора.[39] Шаманизм Тин нгуонг тһо Мау (Ана Алиһәләргә табыну)ның Вьетнам асаба диненең өлеше булып тора. Вьетнамда, бу ритуаль практика лен донг дип атала яки шулай ук һау бонг яки һау донг буларак мәгълүм, сессияләргә музыка, җыр, бию һәм киемнәр кулланылышы кебек сәнгать элементлары керә.[40] Төньяк Вьетнамның традицион асаба сәнгате булган Хат чау ван, тин нгуонг тһо Мау шаманизмга бәйле. Жанр ритуалларда һәм Илаһлар белән медиумлыкта кулланылышы өчен мәшһүр. Чау ван ике максатка хезмәт итә: медиумга Илаһларны сиземләү өчен гипнозлаштырырга ярдәм итәргә һәм тиешле музыка белән медиум гамәлләренә аккомпанемент булырга.

Һиндстан һәм Непал

үзгәртү

Тһеййям яки малаялам телендә "тһейям" - көньяк Һиндстан теле - тугъры Һинд дине Илаһын яки Алиһәсен тәнен башка тугърыларның сорауларын каналлаштыру яки җавап бирү өчен кулланылырга чакыра торган процесс.[41] Шул ук нәрсә көньяк Һиндстан теле тамил телендә "арулваакку" яки "арулваак" дип атала - Адһипарасактһи Сиддһар Питам Тамил Надуда арулвакку өчен мәшһүр.[42] Карнатакада Мангалорда һәм аның тирәли кешеләр шул ук нәрсәне Бута Кола дип атыйлар, "паатһри" яки "даршин"; Карнатаканың башка өлешләрендә, ул төрле атамалар астында мәгълүм, мәсәлән, "прашнаавали", "ваагдаана", "асеи", "ааширвачана" һәм башкалар.[43][44][45][46][47] Непалда ул "дһаамии" яки "җһакри" буларак мәгълүм, ул Сиккимда (Һиндстан) һәм Непалда шаманнар өчен киң кулланыла торган атама. Алар лимбу халкында, сунуварларда, раиларда, шерпаларда, камиларда, тамангларда, гурунгларда, магарларда һәм лепча җәмәгатьләрендә бар. Аларга Һинд дине, Тибет Буддачылыгы, Мун дине һәм Бон ритуаллары йогынты ясый.[48] Инглиз телендә болар өчен иң якын тәрҗемә "oracle" (оракул) булып тора. Төньяк Һиндстанда качкынчлыкта китеп яшәүче Далай Лама әле дә Нечун Оракул буларак мәгълүм оракул белән киңәшләшә, ул Тибет хөкүмәтенең рәсми дәүләт оракулы булып таныла. Далай Лама Лосар Яңа Ел бәйрәмнәре дәвамында йөз еллык традиция буенча Нечунг Оракул белән киңәшләшкән.[49]

Башка Азия традицияләре

үзгәртү

Шаманизм әле дә Рюкю Утрауларында (Окинава, Япония) һаман да киң практикалана, биредә шаманнар 'Норо' (бөтенесе хатыннар) һәм 'Юта' буларак мәгълүм. 'Норо'лар гадәттә җәмәгать церемонияләре белән идарә итәләр, шул ук вакытта 'Юта' граждан һәм шәхси эшләрен игътибар үзәгендә тоталар. Шаманизм шулай ук Япониянең берничә авыл даирәләрендә практикалана. Щинто дине шаманистик традициянең дингә әверелүе нәтиҗәсе дип киң ышаныла. Берничә Рюкю утравында практика формалары берникадәр аерылып тора, мәсәлән, аерым Мияко шаманизмы. Шаманист практикалары Тайвань аборигеннарының католик дини традицияләрендә сакланып калган булуга охшаш.[50]

Европа

үзгәртү
 
Финляндиядә, Рованиэмида Арктикум Фән Музеенда Сами шаманик барабаны.

Кайчандыр Себердә һәм Үзәк һәм Көнчыгыш Азиянең башка өлешләрендә яшәгән тарихка кадәр чор кешеләре таралган һәм үзләре белән мәдәниятләре аспектларын алып килеп башка төбәкләргә миграцияләгән. Мәсәлән, күп Ураллы халыклар хәзер Себердән тыш яшиләр; шулай да прото-Урал халыклары (һәм аларның таралышы)ның баштагы урнашуы турында бәхәс алып барыла. Кушылган фитогеографик һәм лингвистик фаразлар (төрле агач төрләренең таралышы һәм Урал телләрендә аларның исемнәре булуы) бу даирәнең Үзәк Урал Таулар һәм Обь елгасының аскы һәм урта өлешләре булу икәнен фараз итәргә мөмкинчелек бирә.[51] Яңа өйрәнүләр Төньяк-көнчыгыш Азиядә килеп чыгуны фараз итәләр.[52] Прото-Уралик Кытай Лиао цивилизациясенә бәйле дип фараз ителә.[53] Венгрларның яки мадьярларның бабалары яшәгән прото-Уралик даирәдән Паннония Бассеинына күчкәннәр. Шаманизм төрки-монгол мифологиясендә әһәмиятле роль уйнаган: Тәңречелек — сионгну, монгол һәм төркиләр, мадьярлар арасында төп борынгы ышану булган — шаманизм элементларын кертә. Урта Гасырлар ахыры һәм иртә хәзерге чорның кайбер тарихчылары шаманистик традицияләр бу периодның популяр асаба ышануында күренергә мөмкин дип раслаган. Болар арасында иң әһәмиятлесе итальян Карло Гинцбург булган ул 16-ынчы гасыр Италия бенанданти йоласында шаманистик элементлар булуын раслаган. [54] шулай ук Венгрия талтос традицияләрендә аларны идентификацияләгән Венгр Эва Покс[55] һәм Француз Клод Лекуте, ул җан турында Урта Гасыр традицияләр иртәрәк шаманик фикерләрдә нигезләнгән дип бәхәсләшкән.

Котып яны шаманизмы

үзгәртү

Инуит һәм юпик мәдәниятләре

үзгәртү
 
Юпик шаманы авыру малайдан явыз рухларны куа (экзорцизм, Нушагак, Аляска, 1890-ынчы еллар[56]

Эскимос төркемнәре көнчыгыш Себердән Аляска һәм Төньяк Канада аша (Лабрадор ярымутравын кертеп) Гренландиягә кадәр гаять зур мәйданда тора. Шаман практикасы һәм ышанулары кыйтга чикләреннән уза торган гаять зур даирәдә язылган булган.[57][58] Төрле эскимос төркемнәрендә "шаманизм" турында сөйләшкәндә, без (өстә искә алынганча) “шаманизм” “төрле” мәдәниятләрнең хасиятләрен каплый ала икәнен истә тотарга тиеш.[59] Медитация еш шаманизмның гомумән әһәмиятле аспекты дип санала.[60] Шулай ук күп эскимос төркемнәрендә уртакчы роле яхшы билгеле:[61] аны башкаручы шәхес чынлыкта ышану системасында яшәүче мәхлукатлар белән контактка керә дип ышаныла. "Шаман" төшенчәсе берничә инглиз телле басмаларда эскимосларга бәйле мөнәсәбәттә кулланыла.[57][62][63][64] Шулай ук Азия эскимосларының алигналгһи (IPA:aˈliɣnalʁi) рус теленә һәм инглизчә әдәбиятта "шаман" дип тәрҗемә ителә[65][61]. Ышану системасы хәзер яши торган кешеләр, ауланган хайваннарның җаннары һәм үлгән кешеләрнең җаннары арасында махсус бәйләнешләрне фараз итә. Кешенең үлеме һәм уңышлы ауланган хайван кисү, тегү һ.б. табу астында булуны таләп итә, күренми торган җан җәнлекне куркыта торган ялсыз рух “тупилак”ка әверелмәсен өчен. Табу бозылса, мәсәлән тудыру табусы, үлем табусы җәнлек аучыдан качкан. Берничә төркемнең җан концепцияләре рух дуализмының махсус мисаллары (төрле мәдәниятләрдә детальләрдә төрлелекне күрсәтә). Шаманнарның күпчелегеннән аермалы буларак күпчелек эскимос шаманнарының көч мотивациясе җитеп бетми: шаман булып китү гадәттә юри караш буларак күренә, ә рухлар мәҗбүр итеп булган ихтыяҗ түгел.[66]

Төрлелек

үзгәртү

Эскимос төркемнәре мәдәниятләрендә охшашлыклар булып, [67][68][69][70][71] шул ук вакытта төрлелек бар, гомогенлыктан ерак.[72] Себер юпик һәм сиреник эскимос телләре эксперты, рус тел белгече Меновщиков ул күргән Себер юпик һәм сиреники төркемнәренең шаманистик сеанслары Фритьоф Нансен тасвирлаган Гренландия инуит төркемнәрнекенә охшаш дип искә ала[73] [74] гәрчә Себер һәм Гренландия арасында ара гаять зур булса да. Азия төркемнәрендә Төньяк Американыкылар белән билгеле охшашлыклар булырга мөмкин.[75] Шулай ук берничә эскимос төркемнәрендә махсус шаман теле куллануы документланган, ул күбесенчә рухлар белән сөйләшү өчен кулланылган.[76][77] Шулай ук унгазигһмиит (Себер Юпикларына карый) кайбер гыйбарәләрнең аллегорик кулланылышы бар.[78] Асаба мәдәниятләр зур төрлелеккә ия. Шаман роленә караган мифларның берничә юрамасы бар һәм шулай ук төп каһарманнарның исеме мәдәнияттән мәдәнияткә үзгәргән. Мәсәлән, Седна тупланма атамасы астында мәгълүм мифологик фигураның фактик рәвештә күп асаба исемнәре бар: котып инуитлары арасында Нерввик, нетсилингмиутлар арасында Нулиаюк, Баффин Җире инуитлары арасында Седна.[79] Шулай ук җан концепцияләре, мәсәлән, җан дуализмы детальләре зур төрлелекне күрсәткән, ул сакчы булудан реинкарнация төренә кадәр диапазонда. Рухлар яки башка мәхлукатлар концепцияләрнең шулай ук күп юрамалары булган.[80]

Америка

үзгәртү

Төньяк Америка

үзгәртү
 
1590 ел колониаль чор гравюрада асаба Америкалыларның "сихерче"се.

Асаба америкалылар һәм беренче Милләтләр мәдәниятләрендә төрле дини ышанулар бар һәм кайчан булса да барлык милләтләр арасында уртак булган бер универсаль "асаба Америка дине" яки рухи система булмаган, һәм хәзер дә юк. Америка Кушма Штатларында 570 сакланып калган асаба Америка кабиләсе бар һәм Канадада 634-тән артык Беренче Милләтләр җәмәгатьләре бар. Гәрчә күп асаба Америка мәдәниятләрендә традицион дәвалаучылар, җырчылар, мистиклар, белем саклаучылар һәм медиклар бар, аларның берсе дә кайчан булса да дини җитәкчеләрне тасвирлау өчен "шаман" төшенчәсен кулланмаган. Шуның урыны, дөньяның башка асаба мәдәниятләре кебек, аларның рухи функционерлары үз телләрендәге сүзләр белән тасвирлана. Бу асаба диннәрнең күбесе читтән килгән күзәтүчеләр һәм антропологлар тарафыннан әз тасвирланган булган, хәтта мәдәният һәм диннәр тарафдарларыннан сораудан антропологик игъланнар оригинальрәк булуга кадәр. Еш бу игъланнар "аксөяк вәхши" тибыннан һәм расизмнан интегә. Кайберәүләр асаба мәдәниятләр һәм диннәр бары тик үткәндә булган һәм асаба җәмәгатьләрнең каршылыгына карамастан бирелгән мәгълүматлардан гына алынырга мөмкин дигән ялгышка кертем ясыйлар.[81] Барлык асаба җәмәгатьләрнең дә җәмәгать өчен рухи дөнья белән медитацияләгән махсус шәхесләр өчен рольләре юк. Мондый дини структурасы, рухи ысуллары һәм ышанулары булганнар арасында ниндидер уртаклыклар булырга мөмкин, гәрчә бу уртаклыкларның күбесе милләтләр якын бәйләнештә булганга һәм бер төбәктән булганга күрә, яки элек бәйсез булган милләтләрне резервацияләрдә кушылуга китерүче пост-колониаль хөкүмәт сәясәтенә күрә. Бу кайвакыт борынгы заманга караганда ышану системаларында охшашлык күбрәк булуга этәрә. Европа яшәүчеләре һәм колониаль хөкүмәт килү белән, асаба халыклар арасында Христианлык дәгъва ителгән булган.[82] Колониаль чордан алып 1978 елда Америка Индеецлар Дини Азатлык Акты узуына кадәр асаба кешеләр өчен традицион дин һәм изге церемонияләрне практикаларга законсыз булган. Күпчелек җәмәгатьләрдә традицияләр тулысынча бетерелмәгән булган, әмма җир астына төшкән һәм тыючы законнар бетерелгәнгә кадәр серле рәвештә практикаланган булган.[83] Соңгы йөз ел дәверендә меңнәрчә асаба Америкалы һәм Беренче милләтләр балалары Канада Индеец Интернат Мәктәп Системасына һәм Индеец Интернатларына җибәрелеп кабилә телләре, мәдәниятләре һәм ышануларын бетереп караганнар. Америка Кушма Штатларында Яшьләр Эзе асаба Америкалыларны традицион йортларыннан күченергә мәҗбүр иткән. 1982 елда гамәлгә кертелгән Канада законнары шуннан соң бетүче асаба мәдәниятне бетереп карауның нәтиҗәләрен киметер өчен эшләнгән булган.[84]

Мезоамерика

үзгәртү
 
Майя халкы каһине Тикальдә дәвалау ритуалын башкара.

Майя халкы

үзгәртү

Ацтеклар

үзгәртү

Көньяк Америка

үзгәртү
 
Ндьюка Марун халкында авыру бала тәнен медик янына алып килгәннәр, Суринам елгасы, Суринам, Көньяк Америка

Амазонка төбәге

үзгәртү
 
Эквадор Амазонка урманында шуара халкы шаманы, 2006
 
Урарина шаманы, 1988

Перу Амазонка бассеины өлешендә һәм илнең төньяк яр буе төбәкләрендә дәвалаучылар курандеро буларак мәгълүм. Айяһуаскеролар айяһуаска кулланылышында махсуслашкан Перулылар.[85] Айяһуаскеролар Көнбатыш рухи эзләүчеләр арасында популяр булып киткәннәр, алар айяуаскеролар һәм аларның айяһуаска эчемлекләре аларны депрессиядән бәйле булуга һәм кысла авыруына кадәр дәвалаган дип раслаган.[86] Курандероларның айяһуаска кулланылышы һәм аларның илаһилаштыру һәм сихри диагноз өчен мескалин булган Сан Педро кактусларын (Echinopsis pachanoi) куллануга өстәп, төньяк яр буе шаманнары месас (өстәлләр) дип аталган детальле катлаулы һәм символик рәвештә тыгыз дәвалаучы алтарьлары өчен мәшһүр. Дуглас Шэрон (1993) месас төньяк яр буе шаманизмының практикасын һәм тәҗрибәсе аша дуалистик идеологиясен символлаштыра.[87] Шэрон өчен месас "алкышлы һәм явыз энергияләрнең табигатьтән өстен каршылыгының физик чагылышы".[88] Амазонка джунглиларында яшәүче берничә кабиләдә рухи җитәкчеләр шулай ук аз экологик ресурсларның идарә итүчеләре буларак гамәл кылалар[89][90][91] Тукано халкы мәдәниятендә бай символизм басу эшләрендә [89][92][93] хәтта 20-енче гасырның соңгы унъеллыкларында документланган.
Ваи-Ваи халкының “яскомо”лары җан сәяхәтен башкарырга сәләтле дип ышанылган. Җан сәяхәте берничә функциягә хезмәт итә ала:

  • дәвалау
  • яңа туган балага исем табу өен Галәм мәхлукатлары белән (Ай яки Айның иртуганы белән) киңәшләшер өчен күккә очу
  • пекари таулары мәгарәсенә пекарилар атасыннан ау җәнлекләре муллылыгын сорау өчен очу
  • елгага тирән башка мәхлукатларның ярдәменә ирешер өчен очу. Шулай итеп яскомо күккә, җиргә һәм суга ирешә ала дип ышаныла.[94]

Мапуче

үзгәртү

Чилиның мапуче халкы арасында мачи (шаман) булып гадәттә җәмәгатькә авыруларны дәвалау, явызлыкны кире кагу, һава торышына һәм уңышка йогынты ясау һәм гомеопатия (үләннәр белеме) кебек башка формаларны практикалап хезмәт итә.

Аймара

үзгәртү

Көньяк Американың аймара халкы арасында ятири ул тәнне һәм җанны дәвалаучы, алар җәмәгатькә хезмәт итәләр һәм Пачамама өчен ритуаллар башкаралар. Шаманик практикаларга караган дәвалау куәтенең өлеше терапевтик сессияләр дәвамында үсемлек алкалоидлары кулланылышына бәйле.[95]

Ут Җире халкы (Фуэголылар)

үзгәртү

Гәрчә Фуэголылар (Тиерра дель Фуэгоның асаба халыклары) бөтенесе сунарчы-җыючылар булса да[96] аларның уртак мәдәниятләре булмаган. Материаль мәдәният бертөрле булмаган, яисә: зур утрау һәм архипелаг ике төрле адаптацияне мөмкин иткән. Кайбер мәдәниятләр яр буенда яшәгән, башкалары коры җиргә юнәлешле булган.[97][98] Селькнам халкының да, яманаларның да шаман-сыман рольләрне үтәгән шәхесләре булган. Селькнамнар ышануы буенча аларның хоннары табигатьтән өстен сәләтләргә ия, мәсәлән, һава торышы белән идарә итә алган дип ышанганнар.[99][100] Хон фигурасы шулай ук мифларда булган.[101] Яманаларның (IPA:/jekamuʃ/) атамасы [102] селькнамнарның хоннарына бәйле атама.[103]

Океания

үзгәртү

Папуа - Яңа Гвинея утравында асаба халыклар ышануы буенча авыру һәм бәла-казаларны караңгы рухлар, яки “масалаи” китереп чыгарган, алар кешенең тәненә беркетелгән һәм аларны агулаган. Шаманнар шәхестән бөрбөтен булмаган рухларны чистарту өчен чакырылган булган.[104][105] Шаманнар шулай ук яңгыр чакыру церемонияләрен башкара һәм аучының җәнлекләрне тоту сәләтен камилләштерә ала дип фараз ителә.[106] Австралиядә төрле абориген төркемнәре шаманнарын "акыллы ир-атлар" һәм "акыллы хатын-кызлар" һәм шулай ук кадҗи дип атыйлар. Бу абориген шаманнар мабан яки мабаинны кулланалар, бу материал аларга сихри көчне бирә ала дип ышаныла. Дәвалаудан, рухи мәхлукатлар белән контакттан, инициациядә катнашудан һәм башка изге церемонияләрдән тыш алар шулай ук кабилә законнарын эшкә кертә, махсус белемне саклый һәм бары тик “акыллы кеше”ләргә мәгълүм булган җырны җырлап иҗтимагый табуны бозган берәүне үлемгә "каргый" ала.

Африка

үзгәртү
 
Сангома/Иньянга бәби өстеннән бәби рухын саклау өчен традицион чукындыру башкара, Йоһаннесбург, Көньяк Африка.

Малида, догон халкы сихерчеләре (ир-атлар да, хатын-кызлар да) Амма дигән рух белән аралашалар, ул аларга дәвалау һәм илаһлилаштыру практикаларын киңәш итә. Шаманның классик мәгънәсе ул акыл авыруын (яки акылдан язуны) дәвалаудан соң иҗтимагый танылган дини практик вазифасын ала, моның мисалы (төньяк Алтын Ярның) сисала халкы арасында: “Феялар аны тоткынлыкка алган һәм берничә айга мәҗнүн иткәннәр. Ахыр чиктә ул аларның көчен контрольдә тотарга өйрәнгән, һәм хәзер аны илаһи итеп куллана."[107] Зулу телендә һәм тугандаш телләрдә кулланылган сангома төшенәсе шаманга эффектив рәвештә эквивалент. Сангомаларны җәмгыятьләрендә югары ихтирам итәләр, биредә авыру явыз сихерчелек,[108] пычрату (чиста булмаган объектлар яки вакыйгалар белән контакт), явыз рухлар яки бабалар үзләре тарафыннан,[109] я явыз ният белән, яки алар ихтирам ителмәсә санга сукмау нәтиҗәсендә яки шәхескә сангома (тһваса) булырга чакыру буларак күрсәтү өчен.[110] [111] Нгуни мәдәниятләре кулланган иньянга төшенчәсе зулу халкы кулланган 'үлән белгечләре'нә һәм карангалар кулланган юрамаларга эквивалент,[112] алар арасында авырулар өчен дарулар (биредә мути буларак мәгълүм) иньянга тарафыннан йокысында әйтелеп табыла, дәва итә алган үлән турында һәм шулай ук табылырга тиеш үлән кайда булганы турында. Үлән белеме нигезенең күпчелеге бер иньянгадан икенчесенә күчә, еш бер авылның махсус гаилә түгәрәгендә.
Шаманизм Суданның Кордофанның нубалары арасында мәгълүм.[113][114]

Хәзерге заман Көнбатыш шаманизмы

үзгәртү

Кайбер хәзерге оккульт һәм эзотерик түгәрәкләрдә хәзерге формада шаманизмны уйлап чыгарырга омтылыш бар, еш төп шаманизмдан алына — Майкл Һарнер синтезлаган ышанулар һәм практикалар тупланмасы — алар игътибар үзәгендә ритуаль барабан кагуны һәм биюне һәм Һарнерның төрле асаба диннәрнең интерпретацияләрен тота. Һарнер мәдәни контекстларыннан төрле дин өлешләрен алган һәм универсаль шаманик техникалар синтезлаган өчен тәнкыйтькә очраган. Кайбер неошаманнар энтеогеннар ритуаль кулланылышын игътибар үзәгендә тота,[115] һәм шулай ук хаос сихере фәлсәфәләрен кертә, шаманизмның үз формаларын барлыкка китергәннәр.
Европа нигезле неошаманистик традицияләр борынгы Европаның өйрәнелгән яки фараз ителгән традицияләрен игътибар үзәгендә тота. Кайбер практикалаучылар үз баба традицияләрендә нигезләнгән системаны практикаларга теләкне чагылдыра.
Күп рухи эзләүчеләр Перуга айяһуаскеролар – айяһуаска ритуаль кулланылышында катнашкан шаманнар белән эшләү өчен барганнар. Айяһуаска кабул иткәндә, катнашучылар еш рухларны очратуы һәм илаһи ачылулар кабул итү турында игълан итәләр.[86] Шаманистик техникалар шулай ук Яңа Гасыр терапияләрендә кулланылган булган, алар кертү буларак манзара һәм башка чынлыклар белән ассоциацияне куллана.[116][117]

Искәрмәләр

үзгәртү
  1. ↑ Percival Lowell, Occult Japan: Shinto, Shamanism and the Way of the Gods, Inner Traditions International (April 1990), Rochester Vt
  2. ↑ Alan Mcfarlane, Japan Through the Looking Glass: Shaman to Shinto, Profile Books Ltd, Aug 2007, London England
  3. ↑ The Japan Times – News on Japan, Business News, Opinion, Sports, Entertainment and More. The Japan Times.
  4. ↑ Kim, Tae-kon (1998). Korean Shamanism—Muism. Jimoondang Publishing Company. ISBN 898809509X. 
  5. ↑ Lee, Jung Young (1981). Korean Shamanistic Rituals. Mouton De Gruyter. ISBN 9027933782. 
  6. ↑ Graham Harvey; Robert J. Wallis (5 February 2007). Historical Dictionary of Shamanism. Scarecrow Press. pp. 129–. ISBN 978-0-8108-6459-7. https://books.google.com/books?id=GQOyAAAAQBAJ&pg=PA129. 
  7. ↑ Montague Summers (1928). The Vampire: His Kith and Kin. University Books. pp. 221–. ISBN 978-1-60506-566-3. https://books.google.com/books?id=fpaCCyGuMqwC&pg=PA221. 
  8. ↑ Julia Chan. Bobohizans: The shamans of Sabah teeter between old and new worlds (8 June 2016).
  9. ↑ Universiteit Leiden, Hanno E. Lecher. әлеге чыганактан 2012-03-21 архивланды. 2021-12-19 тикшерелгән.
  10. ↑ Archived copy. әлеге чыганактан 2012-11-06 архивланды. 2021-12-19 тикшерелгән.
  11. ↑ Gros, Stéphane (2010-05-31). Aurélie Névot, Comme le sel, je suis le cours de l'eau: le chamanisme à écriture des Yi du Yunnan (Chine) (Like salt, I follow the current: The literate Shamanism of the Yi of Yunnan).
  12. ↑ ACLS: Collaborative Research Network. әлеге чыганактан 2011-09-21 архивланды. 2021-12-19 тикшерелгән.
  13. ↑ (May 2006) «The resurgence of Darhad shamanism: Legitimisation Strategies of Rural Practitioners in mongolia». Tsantsa 11: 111–14.(үле сылтама)Калып:Dead link
  14. ↑ Hesse, Klaus (1987). «On the History of Mongolian Shamanism in Anthropological Perspective». Anthropos 82 (4–6): 403–13.
  15. ↑ Shimamura, Ippei (2014). The Roots seekers: Shamanism and Ethnicity Among the Mongol Buryats. Kanagawa, Japan. ISBN 978-4-86110-397-1. 
  16. ↑ Balogh, Matyas. "Contemporary Shamanisms in Mongolia." Asian Ethnicity 11.2 (2010): 229–38.
  17. ↑ Mongol shamans summer solstice fire ritual 21 June 2017.
  18. ↑ 18,0 18,1 18,2 18,3 18,4 The Fall of the Babaylan.
  19. ↑ William Henry Scott (1992). Looking For The Prehispanic Filipino and Other Essays in Philippine History. New Day Publishers. pp. 124–127. ISBN 978-9711005245. https://archive.org/stream/LookingForThePrehispanicFilipino/Looking%20for%20the%20Prehispanic%20Filipino#page/n67/mode/2up/search/babaylan. 
  20. ↑ William Henry Scott (1994). Barangay: Sixteenth Century Philippine Culture and Society. Quezon City: Ateneo de Manila University Press. ISBN 978-971-550-135-4. https://archive.org/details/BarangaySixteenthCenturyPhilippineCultureAndSociety. 
  21. ↑ Perry Gil S. Mallari. The complementary roles of the Mandirigma and the Babaylan (16 November 2013).
  22. ↑ McCoy, V. R. (2018) (in en). Shaman-the Dawn's People. BookBaby. ISBN 9781732187405. https://books.google.com/books?id=jVFiDwAAQBAJ&q=shaman+axis+mundi&pg=PT37. (үле сылтама)
  23. ↑ Emma Helen Blair, ed (1904). The Philippine Islands, 1493-1803. Volume 38 (1674–1683). The Arthur H. Clark Company. pp. 114, 218. https://archive.org/stream/philippineisland38blai#page/n5/mode/2up/search/babaylan. 
  24. ↑ United States Philippine Commission, 1900-1916 (1905). Census of the Philippine Islands, Taken Under the Director of the Philippine Commission in the Year 1903. Volume I: Geography, History, and Population. United States Bureau of the Census. p. 328. https://books.google.com/books?id=POAXAAAAYAAJ. 
  25. ↑ Agnes M. Brazal (1996). "Inculturation: An Interpretative Model". in Jozef Lamberts. Liturgy and Inculturation: Introduction. Studies in Liturgy. 77. Peeters. ISBN 9789068318371. https://books.google.com/books?id=Chp1Jlqv1GQC. 
  26. ↑ Hoppál 2005: 13
  27. ↑ Rawski, Evelyn S. (1998), The Last Emperors: A Social History of Qing Imperial Institutions, Berkeley, Los Angeles, and London: University of California Press, pp. 30, 238, 460, ISBN 0-520-22837-5 
  28. ↑ S^anar [Buryat].
  29. ↑ 29,0 29,1 Hoppál 2005: 92–93
  30. ↑ Hoppál, Mihály (1994) (in hu). Sámánok, lelkek és jelképek. Budapest: Helikon Kiadó. p. 62. ISBN 978-963-208-298-1. 
  31. ↑ «The Last Shaman of the Orqen of Northeast China». Shaman: Journal of the International Society for Shamanistic Research.
  32. ↑ Hoppál, Mihály (2005) (in hu). Sámánok Eurázsiában. Budapest: Akadémiai Kiadó. p. 94. ISBN 978-963-05-8295-7. 
  33. ↑ Julian Baldick, Animal and Shaman: Ancient Religions of Central Asia (New York: University Press, 2000), 3–35
  34. ↑ Nora K. Chadwick, "Shamanism among the Tatars of Central Asia," The Journal of the Royal Anthropological Institute of Great Britain and Ireland, Vol. 66, (Jan–Jun 1936): 97–99
  35. ↑ Balzer, Shamanism, 12–21
  36. ↑ Chadwick, Shamanism among the Tatars of Central Asia: 93–101
  37. ↑ Price, Neil (2003-12-16) (in en). The Archaeology of Shamanism. Routledge. ISBN 978-1-134-52769-4. https://books.google.com/books?id=BRyCAgAAQBAJ&q=Costume+and+accessories+of+central+asian+shamanism&pg=PA43. 
  38. ↑ Chadwick, Shamanism among the Tatars of Central Asia: 85–87
  39. ↑ Journeys to Other Worlds: The Rites of Shamans. American Museum of Natural History.
  40. ↑ Ngo Duc Thinh (2003). "Chapter 13: Len Dong: Spirits' Journeys". Vietnam: journeys of body, mind, and spirit. University of California Press. ISBN 0-520-23871-0. https://books.google.com/books?id=BrjQ3sqf0foC. 
  41. ↑ 'Devakoothu'; the lone woman Theyyam in North Malabar. әлеге чыганактан 2021-06-06 архивланды. 2021-12-19 тикшерелгән.
  42. ↑ Nanette R. Spina (2017) (28 February 2017), Women's Authority and Leadership in a Hindu Goddess Tradition, Springer, p. 135, ISBN 978-1-1375-8909-5 
  43. ↑ Brückner, Heidrun (1987). «Bhuta Worship in Coastal Karnataka: An Oral Tulu Myth and Festival Ritual of Jumadi». Studien zur Indologie und Iranistik 13/14: 17–37.
  44. ↑ Brückner, Heidrun (1992). «Dhumavati-Bhuta" An Oral Tulu-Text Collected in the 19th Century. Edition, Translation, and Analysis.». Studien zur Indologie und Iranistik 13/14: 13–63.
  45. ↑ Brückner, Heidrun (1995). Fürstliche Fest: Text und Rituale der Tuḷu-Volksreligion an der Westküste Südindiens.. Wiesbaden: Harrassowitz. pp. 199–201. 
  46. ↑ Brückner, Heidrun (2009a). On an Auspicious Day, at Dawn … Studies in Tulu Culture and Oral Literature. Wiesbaden: Harrassowitz. 
  47. ↑ Brückner, Heidrun (2009b). "Der Gesang von der Büffelgottheit" in Wenn Masken Tanzen – Rituelles Theater und Bronzekunst aus Südindien edited by Johannes Beltz. Zürich: Rietberg Museum. pp. 57–64. 
  48. ↑ Gulia, Kuldip Singh (2005). Human Ecology of Sikkim – A Case Study of Upper Rangit Basin. Delhi, India: Kalpaz Publications. pp. 153–154, 168. ISBN 978-81-7835-325-8. https://books.google.com/books?id=J4aDVQ1KVZYC. 
  49. ↑ Gyatso, Tenzin (1988). Freedom in Exile: the Autobiography of the Dalai Lama of Tibet. Fully revised and updated. Lancaster Place, London, UK: Abacus Books (A Division of Little, Brown and Company UK). ISBN 0-349-11111-1. p.233
  50. ↑ O. Lardenois, Shamanism and Catholic Indigenous Communities in Taiwan 2021 елның 19 декабрь көнендә архивланган.
  51. ↑ Hajdú 1975: 35
  52. ↑ Shi H, Qi X, Zhong H, Peng Y, Zhang X, et al. (2013) Genetic Evidence of an East Asian Origin and Paleolithic Northward Migration of Y-chromosome Haplogroup N. PLoS ONE 8(6): e66102. Калып:Doi
  53. ↑ Napolskikh, Vladimir. «Earth-Diver Myth ( А 812) in northern Eurasia and North America» (en).
  54. ↑ Ginzburg 1983 [1966].
  55. ↑ Pócs 1999.
  56. ↑ Fienup-Riordan, Ann. 1994: 206
  57. ↑ 57,0 57,1 Merkur 1985
  58. ↑ Gabus, Jean: A karibu eszkimók. Gondolat Kiadó, Budapest, 1970. (Hungarian translation of the original: Vie et coutumes des Esquimaux Caribous, Libraire Payot Lausanne, 1944.)
  59. ↑ Hoppál 2005: 15
  60. ↑ Hoppál 2005: 45–50
  61. ↑ 61,0 61,1 Menovščikov 1996: 442
  62. ↑ Kleivan & Sonne 1985
  63. ↑ Vitebsky 1996
  64. ↑ Freuchen 1961: 32
  65. ↑ Рубцова 1954: 203, 209
  66. ↑ Kleivan, Inge; B. Sonne (1985). Eskimos: Greenland and Canada. Iconography of religions, section VIII, "Arctic Peoples", fascicle 2. Leiden, The Netherlands: Institute of Religious Iconography • State University Groningen. E.J. Brill. p. 24. ISBN 978-90-04-07160-5. 
  67. ↑ Kleivan 1985: 8
  68. ↑ Rasmussen 1965: 366 (ch. XXIII)
  69. ↑ Rasmussen 1965: 166 (ch. XIII)
  70. ↑ Rasmussen 1965: 110 (ch. VIII)
  71. ↑ Mauss 1979
  72. ↑ Kleivan 1985: 26
  73. ↑ Menovščikov 1996 [1968]: 433
  74. ↑ Menovščikov 1996 [1968]: 442
  75. ↑ Vitebsky 1996: 42 (ch. North America)
  76. ↑ Merkur 1985:7
  77. ↑ Kleivan & Sonne 1985: 14
  78. ↑ Rubcova 1954: 128
  79. ↑ Kleivan & Sonne 1985: 27
  80. ↑ Kleivan & Sonne 1985: 30–31
  81. ↑ Jones, Peter N. 2008 Shamans and Shamanism: A Comprehensive Bibliography of the Terms Use in North America. Boulder, Colorado: Bauu Press.
  82. ↑ Beneath the Underdog: Race, Religion, and the Trail of Tears. “The missionaries, and especially those of the American Board, established a basic position of neutrality "between two fires" and as the Bible did not explicitly condemn slavery, they accepted "all to our communion who give evidence that they love the Lord Jesus Christ."”
  83. ↑ Celia Haig-Brown. Resistance and Renewal: Surviving the Indian Residential School. p. 104. "we were all talking Shuswap. ... She said to us, 'You're never to get caught talking your language ... You'll get whipped;you'll really get punished' ... So we were careful after that not to be caught speaking. ... When we were way out there, we'd talk together in our language." 
  84. ↑ Christian Aboriginal Infrastructure Developments.
  85. ↑ 85,0 85,1 Dean, Bartholomew 2009 Urarina Society, Cosmology, and History in Peruvian Amazonia, Gainesville: University Press of Florida ISBN 978-0-8130-3378-5
  86. ↑ 86,0 86,1 86,2 Salak, Kira. Hell and Back. National Geographic Adventure.
  87. ↑ Joralemen, D. and D. Sharon 1993 Sorcery and Shamanism: Curanderos and Clients in Northern Peru. Salt Lake City: University of Utah Press.
  88. ↑ Dean, Bartholomew 1998 "Review of Sorcery and Shamanism: Curanderos and Clients in Northern Peru" American Ethnologist. 25(1): 61–62.
  89. ↑ 89,0 89,1 Reichel-Dolmatoff 1997
  90. ↑ Boglár 2001: 26
  91. ↑ Gerardo Reichel-Dolmatoff: A View from the Headwaters. The Ecologist, Vol. 29 No. 4, July 1999.
  92. ↑ Christine Hugh-Jones 1980
  93. ↑ Stephen Hugh-Jones 1980
  94. ↑ Fock 1963: 16
  95. ↑ "Trance and Shamanic Cure on the South American Continent: Psychopharmalogical and Neurobiological Interpretations", Anthropology of Consciousness, Vol. 21, Issue 1, pp. 83-105, ISSN 1053-4202, 2010)
  96. ↑ Gusinde 1966, pp. 6–7
  97. ↑ Service, Elman: The Hunter. Prentice-Hall, 1966.
  98. ↑ Extinct Ancient Societies Tierra del Fuegians.
  99. ↑ Gusinde 1966: 175
  100. ↑ Patagonia, Tierra Del Fuego, cruising; The Yagan and Ona Indians. әлеге чыганактан 2015-06-14 архивланды. 2021-12-19 тикшерелгән.
  101. ↑ Gusinde 1966: 15
  102. ↑ Gusinde 1966: 156
  103. ↑ Gusinde 1966: 186
  104. ↑ Salak, Kira (2004). Amazon.com listing for the "Four Corners: A Journey into the Heart of Papua New Guinea". ISBN 978-0-7922-7417-9. 
  105. ↑ Salak, Kira. Kira Salak's official webpage on "Four Corners".
  106. ↑ Salak, Kira. Making Rain – from Four Corners.
  107. ↑ Eugene L. Mendonsa : The Politics of Divination : a Processual View of Reactions to Illness and Deviance among the Sisala. University of California Press, Berkeley, 1982. p. 112
  108. ↑ David M Cumes "Africa in my bones" p. 14
  109. ↑ Susan Schuster Campbell "Called to Heal" p. 38
  110. ↑ Susan Schuster Campbell "Called to Heal" p. 79
  111. ↑ David M Cumes "Africa in my bones" p. 10
  112. ↑ Karanga mythology [Zimbabwe].
  113. ↑ (1941) «A Shaman Cult in the Nuba Mountains». Sudan Notes and Records 24 (1): 85–112.
  114. ↑ (1946) «A Study of Shamanism in the Nuba Mountains». Journal of the Royal Anthropological Institute 76 (1): 25–37. DOI:10.2307/2844307.
  115. ↑ Hanegraaff, Wouter J. (2014), "Entheogenic Esotericism", in Asprem, Egil; Granholm, Kennet, Contemporary Esotericism, London: Routledge, ISBN 978-1-908049-32-2, ...what is now known as neoshamanism emerged during the 1960s as a movement dominatedby enthusiasm for natural psychoactives... 
  116. ↑ ULL – Universidad de La Laguna 2012 елның 20 гыйнвар көнендә архивланган.
  117. ↑ Ca-Com.
Бу мәкалә Татар Википедиясенең сайланган мәкаләләр рәтенә керә.
Чыганак — https://tt.wikipedia.org/w/index.php?title=Шаманизмның_төбәк_формалары&oldid=4115671