Сьерра-Леоне
Сьерра-Леоне, рәсми рәвештә Сьерра-Леоне Республикасы, рәсми булмаган рәвештә Салоне ул Көнбатыш Африканың көньяк-көнбатыш ярында дәүләт. Ул көньяк-көнбатышта Либерия һәм төньяк-көнчыгышта Гвинея белән чиктәш. Сьерра-Леоне климаты саваннадан джунглига кадәр төрле әйләнә-тирә белән тропик климатка ия булып, мәйданы 71 740 км² һәм халык саны 2015 ел халык санын алу буенча 7 092 113 кеше. Башкаласы һәм иң зур шәһәре булып Фритаун тора. Ил биш административ регионга бүленгән, алар үз чиратында уналты районга бүленгән. Сьерра-Леоне берпулатлы парламент республикасы булып тора һәм аның президенты туры сайлауларда максимум ике мәртәбә булыр өчен биш еллык срокка сайлана. Хәзерге президент булып Джулиус Маада Био тора. Көнбатыш Африка дәүләтендә дини толерантлык бик югары һәм Сьерра-Леоненың мәдәни идентиклыгының өлеше булып норма булып таныла.
Гәрчә мең ел буена кеше яшәсә дә, Сьерра-Леоне һәм аның чикләре хәзерге заманда билгеле булганча Британия Таҗы тарафыннан ике фазада нигезләнгән булган: беренчесе 1808 елда Сьерра-Леоне Колониясе (африкалыларның коллыкны бетерүдән соң кайтуы өчен); икенчесе 1896 елда кыйтга протектораты (чөнки Таҗ 1884-1885 ел Берлин Конференциясеннән соң күбрәк кыйтга доминионнары нигезләргә мохтаҗ булган). Шулай итеп, ил рәсми рәвештә "Сьерра-Леоне колониясе һәм протектораты" яки гади итеп "Сьерра-Леоне" буларак мәгълүм була башлаган. Сьерра-Леоне 1961 елның 27 апрелендә Берләшкән Корольлектән бәйсезлеккә ия булган һәм шул ук көндә Милләтләр Дуслыгына керә башлаган; дәүләтнең исеме Сьерра-Леоне доминионы дип үзгәргән. Сэр Милтон Маргаи Сьерра-Леоненың беренче премьер-министры булган.
Бәйсезлектән соң берничә унъеллыкта Сьерра-Леоне сәяси эшчәнлектә активлашу, үзгәрешләр, фетнә һәм иҗтимагый-икътисади кризис кичергән. Дәүләттә бәйсезлеккә ирешкәннән соң беренче гомуми сайлаулар 1961 елның 27 маенда булган. Маргаиның Сьерра-Леоненың Халык Партиясе парламент урыннарының күпчелеген яулаган һәм ул премьер-министр булып янә сайланган булган. 1971 елда яңа конституция кабул ителгән булган, бу Сьерра-Леоненың республика булуына юл җәйгән һәм Бөтен Халык Конгрессы җитәкчесе Сиака Стивенс Сьерра-Леоненың беренче президенты булып киткән. Стивен бу вазыйфада 1978 ел хөкүмәт конституциясе тарафыннан куелган бер партияле система астында 14 ел (1985 елга кадәр) торган. Шулай да Стивенның табылган варисы Джозеф Сайду Момоһ илне күп партияле системага кире кайтарырга вәгъдә иткән; яңа конституция 1991 елда кабул ителгән булган, бу күп фиркале демократиягә юл ачкан.
Шул ук елны аяусыз гражданнар сугышы килеп чыккан, ул Сьерра-Леонены дәүләт буларак билгеләүче бөтен нәрсәне кагылып җимергеч эффектлар белән 11 ел дәвам иткән. Сугыш булганнан соң (1992 елда) президент Момоһ Сьерра-Леоне капитаны Валентин Страссер тарафыннан җитәкләнгән фетнә нәтиҗәсендә кысрыклап чыгарылган булган. Страссер соңрак армия коллегасы һәм урынбасары Джулиус Маада Био тарафыннан граждан хөкеменә тиз күчә алмаган өчен кысрыклап чыгарылган булган. Био шуннан соң 1996 елда демократик сайлау аша илне кире демократик республикага кайтара.
1996 ел башында гәрчә илдә рәхимсез гражданнар сугышы барса да, кире күп партияле демократиягә кайту перспективасы Сьерра-Леонелылар арасында яңа өметләр һәм көтүләр китергән, чөнки "сайлаулар алдында тынычлык vs тынычлык алдыннан сайлаулар" дәүләт бәхәсе кайнар тема була башлаган. Ахыр чиктә "тынычлык алдыннан сайлаулар" бәхәсне җиңгән. Әхмәд Теджан Каббаһ 1996 ел президент сайлавын откан һәм Сьерра- Леоненың беренче күп партияле демократик сайланган президенты булган. Шуннан соң сайлаулар аша президентлыкка шома күчеш булган. Шулай да 1997 елда Сьерра-Леоне армиясе майоры Джонни Паул Корома җитәкчелегендә кыска фетнә нәтиҗәсендә Каббаһ кысрыклап чыгарылган булган, ул Гвинеяга куылуга киткән. Ул ECOMOG хәрби үтеп керүеннән соң тугыз айдан соң кире вазыйфасына куелган булган. Каббаһның президентлыгы яңа Сьерра-Леоненың таңын билгеләгән, бу 2002 елда гражданнар сугышы ахырын керткән, бу игътибар үзәгендә дәүләт берлеге һәм тынычлыкны үстерү, хөкүмәткә ышану, тынычлык һәм тотрыклылык, күп илләр белән мөнәсәбәтләрне камилләштерү һәм Сьерра-Леоне Хәрби Көчләрен Берләшкән Корольлек махсус ярдәме һәм өйрәтүе белән янә торгызуны керткән.
Сьерра-Леоненда якынча 18 этник төркем яши; ике иң зур һәм иң йогынты ясаучылар булып Темне һәм Менде халыклары тора. Халыкның якынча 2%-ы креол кешеләре, алар азат ителгән Африка Америкалы һәм Вест-инд коллары токымнары. Инглиз теле мәктәпләрдә һәм дәүләт хөкүмәтендә кулланылган рәсми тел булып тора; шулай да Крио Сьерра-Леонеда иң күп сөйләшелә торган тел, анда ил халкының 97% -ы сөйләшә. Сьерра-Леоне бай табигый ресурсларга ия, бигрәк тә алмазларга, алтын һәм бокситларга. Дәүләт Берләкшән Милләтләр Оешмасы, Африка Берлеге, Көнбатыш Африка Дәүләтләре Икътисади Җәмгыяте, Мано Елгасы Берлеге, Дәүләтләр Дуслыгы, Дөнья Сәүдә Оешмасы, Африка Үсеше Банкы һәм Ислам Хезмәттәшлеге Оешмасы әгъзасы булып тора. Сьерра-Леоне Суб-Саһараның беренче Көнбатыш стилендәге университетның: Фура Култыгы Колледжының (1827 елда нигезләнгән) өе булып тора.
| Сьерра-Леоне | |
| ингл. Republic of Sierra Leone | |
| Байрак[d] | Илтамга[d] |
 |  |
| Нигезләнү датасы | 19 апрель 1971 |
|---|---|
| Рәсми исем | Repubblica della Sierra Leone, Sierra Leone, République de Sierra Leone[1] һәм República de Sierra Leone |
| Кыскача исем | 🇸🇱 |
| ХФӘ билгесе | 'sɪæɾɑ lɛ'oːnə |
| Гомер озынлыгы | 51,835 ел[2] |
| ... хөрмәтенә аталган | Lion Mountains[d] |
| Демоним | Sierra Leoner[3], Sierra Leone-i, Sierra Leonean, Sieraleonänan, سيراليوني, سيراليونية, سيراليونيون, סיירה לאוני, סיירה לאונית, সিয়েরা লিয়নীয়, sierraleonese, sierraleonesi, sieraleonian, sieraleonano, sierralleonés, sierralleonesa, Sierraléonais[1], Sierraléonaise[1], sierałeonezo, sierałeonezi, sierałeoneza, sierałeoneze, serralleonès[4], serralleonesa[4], سيراليوني, سيراليونية, سيراليونيين, سيراليونيات һәм Siarra Leonach[5] |
| Рәсми тел | инглиз теле һәм крио теле[d] |
| Гимн | Сьерра-Леоне гимны[d] |
| Мәдәният | Сьерра-Леоне мәдәнияте[d] |
| Шигарь тексты | Unity, Freedom, Justice һәм The freedom to explore |
| Дөнья кисәге | Африка[6] |
| Дәүләт |
Сьерра-Леоне |
| Башкала | Фритаун[d] |
| Сәгать поясы | UTC±00:00[d] һәм Africa/Freetown[d][7] |
| Диңгез, күл яки елга эчендә яки янында урнашуы | Атлантик океан |
| Табигый-георафик объект эчендә урнашкан | Көнбатыш Африка |
| Иң төньяк ноктасы | 10°00′ т. к. 11°30′ кб. о. |
| Геомәгълүматлар | Data:Sierra Leone.map |
| Иң югары ноктасы | Бинтимани[d] |
| Иң түбән ноктасы | Атлантик океан |
| Идарә итү формасы | президент республикасы |
| Дәүләт башлыгы вазыйфасы | Сьерра-Леоне президенты[d] |
| Ил башлыгы | Джулиус Маада Био[d] |
| Хөкүмәт башлыгы вазыйфасы | Сьерра-Леоне баш министры[d] |
| Хөкүмәт башлыгы | Дэвид Сенге[d] |
| Канунбирү органы | Сьерра-Леоне парламенты[d] |
| Үзәк банкы | Сьерра-Леоне банкы[d] |
| Дипломатик мөнәсәбәтләр | Либерия, Кытай Җөмһүрияте, Америка Кушма Штатлары, Кытай, Бангладеш, Германия, Маҗарстан, Корея Халык Демократик Җөмһүрияте[8] һәм Косово Җөмһүрияте |
| Әгъзалык | Берләшкән Милләтләр Оешмасы, Милләтләр Дуслыгы[9], АБ, Бөтендөнья сәүдә оешмасы, Ислам хезмәттәшлеге оешмасы[10], Халыкара реконструкция һәм үсеш банкы[d], Халыкара үсеш ассоциациясе[d], Халыкара финанс корпорациясе[d], Инвестицияләр иминлеген гарантияләү буенча күпъяклы агентлык[d], Инвестицион бәхәсләрне хәл итү буенча халыкара үзәк[d], Африка үсеш банкы[d], ЮНАМИД[d], Африка, Кариб диңгезе һәм Тын океан дәүләтләре[d], Интерпол[11][12], ХКТО[d][13][14], Мәгариф, фән һәм мәдәният сораулары буенча Берләшкән Милләтләр Оешмасы[15], Бөтендөнья почта берлеге[16][17], Халыкара телекоммуникацияләр берлеге[d][18], Бөтендөнья метеорология оешмасы[19], Бөтендөнья сәламәтлек оешмасы[20], Көнбатыш Африка илләре икътисади җәмгыяте[d], Мано елгасы дәүләтләре берлеге[d] һәм Бөтендөнья таможня оешмасы[d][21] |
| Балигълык яше | 21 яшь |
| Никахка керү яше | 18 яшь |
| Халык саны | 7 557 212 (2017)[22] |
| Ир-ат халкы | 4 030 454[23], 4 124 768[23], 4 218 841[23] һәм 4 312 192[23] |
| Хатын-кыз халкы | 4 016 374[23], 4 109 203[23], 4 201 801[23] һәм 4 293 526[23] |
| Административ бүленеше | Төньяк провинциясе[d], Көньяк провинциясе[d], Көнчыгыш провинциясе[d], Көнбатыш өлкәсе[d] һәм Төньяк-Көнбатыш провинциясе[d] |
| Су өслеге өлеше | 0,2 процент |
| Акча берәмлеге | леоне[d] |
| Номиналь тулаем эчке продукт | 4 249 234 574 $[24] һәм 3 970 343 852 $[24] |
| Кеше потенциалы үсеше индексы | 0,477[25] |
| Inequality-adjusted Human Development Index | 0,309[26] |
| Эшсезлек дәрәҗәсе | 3 ± 1 процент[27] |
| Нәрсә белән чиктәш | Гвинея һәм Либерия |
| Автомобил хәрәкәте ягы | уң[d] |
| Челтәр көчәнеше | 230 вольт[28] |
| Электр аергычы төре | D төре[d][28] һәм BS 1363[d][29] |
| Әүвәлгесе | Сьерра-Леоне[d] |
| Алыштырган | Сьерра-Леоне[d] |
| Кулланылган тел | инглиз теле[30], Southern Kissi[d], Northern Kissi[d], менде теле[d], Loko[d], Sierra Leonean Sign Language[d], Kuranko[d], буллом-со теле[d], Bom[d], ялунка теле[d], гола теле[d], коно теле[d], крио теле[d], шербро теле[d], Темне теле, ваи теле[d], сусу теле[d], Eastern Maninkaka[d], East Limba[d] һәм West-Central Limba[d] |
| Кайда өйрәнелә | Sierra Leone studies[d] |
| Ачучы яки уйлап табучы | Pedro de Sintra[d] |
| Мәйдан | 71 740 ± 1 км² |
| Рәсми веб-сайт | statehouse.gov.sl |
| Һәштәге | SierraLeone |
| Югары дәрәҗәле Интернет домены | .sl |
.svg) | |
 | |
| Тематик география | Сьерра-Леоне географиясе[d] |
| Ачык мәгълүматлар порталы | Sierra Leone Open data portal[d] |
| Феноменның икътисады | Сьерра-Леоне икътисады[d] |
| Феноменның демографиясе | Сьерра-Леоне халкы[d] |
| Джини коэффициенты | 35,7[31] |
| Өстәлгән кыйммәт салымы күләме | 15 процент |
| Тулаем туулар коэффициенты | 4,626[32] |
| Шәһәр халкы | 3 418 614[23], 3 534 267[23], 3 652 200[23] һәм 3 771 972[23] |
| Авыл халкы | 4 628 214[23], 4 699 703[23], 4 768 441[23] һәм 4 833 746[23] |
| Демократия индексы | 4,86[33] |
| BTI Governance Index | 5,73[34], 5,01[34], 5,35[34], 5,45[34], 4,93[34], 4,89[34] һәм 4,78[35] |
| BTI Status Index | 5,27[34], 5,24[34], 5,39[34], 5,28[34], 5,44[34], 5,37[34], 5,15[34], 5,29[34] һәм 5,09[35] |
| Туым күрсәткече | 32,549[23], 31,914[23], 31,36[23] һәм 30,788[23] |
| Үлем күрсәткече | 9,065[23], 9,296[23], 9,113[23] һәм 8,909[23] |
| Happy Planet Index score | 29[36] |
| Илнең мобиль коды | 619 |
| Илнең телефон коды | +232 |
| Халыкара префикс | 0 |
| Гадәттән тыш хәлләрдә ярдәм телефоны | 9-9-9[d] һәм 019[d] |
| Номер тамгасы коды | WAL |
| Диңгездәге идентификацияләү номеры | 667 |
| Монда җирләнгәннәр төркеме | Төркем:Сьерра-Леонеда җирләнгәннәр[d] |
| Бу якта төшерелгән фильмнар төркеме | Төркем:Сьерра-Леонеда төшерелгән фильмнар[d] |
 | |
 Сьерра-Леоне Викиҗыентыкта | |
Этимология
үзгәртүДәүләтнең исеме Фритаун янында Арслан Тауларыннан килеп чыккан. Башта 1462 елда Португалия сәяхәтчесе Педро де Синтра Serra Leoa (португал телендә "ана арслан таулары") дип аталып, хәзерге заман исеме Венеция сәяхәтчесе Алвизе Кадамосто тарафыннан кертелгән итальянча әйтелешеннән килеп чыккан, бу әйтелеш башка Европа харита ясаучылар тарафыннан күчереп кабатланган булган.
Дин
үзгәртү
Илнең Конституциясе дин тоту иреген күздә тота, һәм хөкүмәт бу хокукны тормышка ашыруда ярдәм итә. Ил халкының (8 млн кеше, 2015 елга) 60 [37] ― 71, 3 % ы [38] ― мөселманнар. Аларның зур күпчелеге ― Мәлики мәзһәбе сөнниләре, әхмәдия җәмгыяте вәкилләре ил халкының 9 % ын тәшкил итә, аз санда (мөселманнарның 5 % ы чамасында) шигыйлар бар.
Христианнар (күпчелек протестантлар, азчылык католиклар) ил халкының 20―21 % ын тәшкил итә [39].
Халыкның якынча 2 %-ы традицион Африка ышанулары тарафдарлары булып тора. Мәсәлән, Темне халкының традицион дине Куру Масаба исемле Иң Олы Җан һәм Барлыкка китерүчегә инануны кертә, аннан соң дәрәҗәсе буенча кимрәк Илаһлар бара. Менде халкы вәкилләре исә, киемнәренә чаңчыклар тага, аларның тавышы ике дөньяда да ишетелеп, рухлар да ишетерлек итеп эшләнә. 2015 елда илдә 3 500 Һинд дине тарафдары исәпләнгән. Сьерра-Леонеда Һинд дине тарафдарлары һөнәрләре буенча күбесенчә сәүдәгәрләр булып тора.
Искәрмәләр
үзгәртү- ↑ 1,0 1,1 1,2 http://cnig.gouv.fr/wp-content/uploads/2020/02/CNT-PVM_r%C3%A9vis%C3%A9_2020-01-27-1.pdf
- ↑ ЮНЕСКО-ның статистика институты
- ↑ https://onzetaal.nl/taaladvies/advies/new-yorker-new-yorker-newyorker
- ↑ 4,0 4,1 https://ca.wiktionary.org/wiki/serralleon%C3%A8s#ca
- ↑ The National Terminology Database for Irish — 2006.
- ↑ https://www.workwithdata.com/place/sierra-leone
- ↑ https://data.iana.org/time-zones/tzdb-2020f/africa
- ↑ https://www.ncnk.org/sites/default/files/content/resources/publications/NCNK_Issue_Brief_DPRK_Diplomatic_Relations.pdf
- ↑ http://thecommonwealth.org/our-member-countries/sierra-leone
- ↑ https://www.oic-oci.org/states/?lan=en
- ↑ https://www.interpol.int/Member-countries/World — Интерпол.
- ↑ https://www.interpol.int/Who-we-are/Member-countries/Africa/SIERRA-LEONE
- ↑ https://www.opcw.org/about-opcw/member-states/ — ХКТО.
- ↑ https://www.opcw.org/about-us/member-states/sierra-leone
- ↑ http://www.unesco.org/eri/cp/ListeMS_Indicators.asp
- ↑ http://www.upu.int/en/the-upu/member-countries.html
- ↑ https://www.upu.int/en/Universal-Postal-Union/About-UPU/Member-Countries?csid=-1&cid=264
- ↑ https://www.itu.int/online/mm/scripts/gensel8
- ↑ https://public.wmo.int/en/members/sierra-leone
- ↑ https://www.who.int/choice/demography/by_country/en/
- ↑ https://www.wcoomd.org/-/media/wco/public/global/pdf/about-us/wco-members/list-of-members-with-membership-date.pdf
- ↑ база данных Всемирного банка — Бөтендөнья банкы.
- ↑ 23,00 23,01 23,02 23,03 23,04 23,05 23,06 23,07 23,08 23,09 23,10 23,11 23,12 23,13 23,14 23,15 23,16 23,17 23,18 23,19 23,20 23,21 23,22 23,23 (unspecified title) — база данных Всемирного банка.
- ↑ 24,0 24,1 https://data.worldbank.org/indicator/NY.GDP.MKTP.CD — Бөтендөнья банкы.
- ↑ Отчёт о развитии человечества — Программа развития ООН, 2022.
- ↑ Отчёт о развитии человечества — Программа развития ООН, 2022.
- ↑ http://data.worldbank.org/indicator/SL.UEM.TOTL.ZS
- ↑ 28,0 28,1 World Plugs / мөхәррир Халыкара иликтер тихникасы кәмисиясе
- ↑ World Plugs / мөхәррир Халыкара иликтер тихникасы кәмисиясе
- ↑ Crystal D. English as a Global Language — 2 — Cambridge University Press, 2012. — 224 p. — ISBN 978-1-107-61180-1, 978-0-511-07862-0, 978-0-521-82347-0, 978-0-521-53032-3
- ↑ https://data.worldbank.org/indicator/SI.POV.GINI
- ↑ ЮНЕСКО-ның статистика институты
- ↑ 2020 Democracy Index
- ↑ 34,00 34,01 34,02 34,03 34,04 34,05 34,06 34,07 34,08 34,09 34,10 34,11 34,12 34,13 https://www.bti-project.org
- ↑ 35,0 35,1 https://bti-project.org/en/reports/country-dashboard/SLE
- ↑ https://happyplanetindex.org/countries/?c=SLE
- ↑ Présentation du pays par le ministère français des affaires étrangères
- ↑ Étude 2013 елның 25 июль көнендә архивланган. mondiale de la population musulmane par le Pew Forum, datant de 2008
- ↑ Thematic Report on Population Structure and Population Distribution. In: Sierra Leone 2015 Population and Housing Census, Statistics Sierra Leone, Oktober 2017, S. 27.