Француз теле

Француз теле яки франсуз теле (le français, la langue française) – французлар теле (Франциядә рәсми рәвештә). Шулай ук, Бельгия, Швейцария, Канада дәүләтләрендә рәсми буларак кабул ителгән. Франсуз теле Африканың күп илләрендә, Кариб утрауларында (Һаити һ.б.), Француз Гвианасында рәсми теле буларак кулланыла.

Француз теле
Үзисем:	français
Илләр:	Франция, Канада, Бельгия, Швейцария, Лөбнан, Люксембург, Монако, Марокко, Алжир, Тунис һәм күп башка илләрдә.
Төбәкләр:	бөтен дөнья
Рәсми халәт:	29 дәүләттә, шул исәптә Франция, Бельгия, Канада, Швейцария.
Күзәтүдә тора:	Французская академия[d], Королевская академия французского языка и литературы[d] һәм Квебекское управление французского языка[d]
Сөйләшүчеләр саны:	270 миллион
Дәрәҗә:	10
Халәт:	иминлектә[d]
Классификация
Төркем:	???
Язу:	латин язуы
Тел кодлары
ГОСТ 7.75–97:	фра 745
ISO 639-1:	fr
ISO 639-2:	fra һәм fre
ISO 639-3:	fra

Франсуз теле телләрнең һинд-аурупа гаиләлеге, роман төркеме, галло-роман астөркеменә карый.

Француз теле халык латин теленнән килеп чыккан һәм аннан бүтән роман телләренә караганда иң ерак киткән.

БМОның 6 рәсми һәм эш теленең берсе. Берничә төбәк хөкүмәт оешмасының, мәсәлән, Африка Берлегенең һәм Европа Берлегенең рәсми теле яки эш теле.

Француз теле күп кенә халыкара оешмаларның рәсми теле булып тора һәм чит тел буларак иң укытыла торган телләрнең берсе санала.

Франкофония оешмасы буенча француз телендә 274 миллион кеше сөйләшә ала.

Альянс Франсез оешмасы максаты чит илләрдә француз теле һәм француз мәдәниятен үстерү булган оешма.

2010 елга Альянс Фрнасезның 135 илдә 461 000 укучысы булган:

• Африка: 38 ил, 129 Альянс Франсез бүлеге, 83 163 укучы;

• Төньяк Америка: 2 ил, 133 Альянс Франсез бүлеге, 36 128 укучы ;

• Латин Америкасы, Кариб илләре: 33 ил, 274 Альянс Франсез бүлеге, 169 675 укучы;

• Азия, Океания: 30 ил, 78 Альянс Франсез бүлеге, 114 615 укучы;

• Европа: 33 ил, 354 Альянс Франсез бүлеге, 88 801 укучы.

1960-1970 елларга кадәр Себердә татар уку йортларында нәкъ француз теле чит тел буларак укытыла, чөнки француз һәм татар махсус авазлары арасында охшашлык бар (ә, ү, ң, ө). Мәсәлән: maison - мезоң (йорт), rue - рү (урам), coeur - көр (йөрәк), la situation - лә ситүәсьоң (хәл).
Француз телендә хатын-кыз родында һәм ир-ат родында үзгәрә торган билгеле булу һәм билгесезлек артикльләре бар.

Тарих

Халык латин теле үсеше

Рим гаскәрләре, иң элек Галлия (бүгенге Франция) территориясендә б.э.к. 154 елда килеп, б.э.к. 51 елда аны тулысынча яулап алган дип санала. Римлылар, галлар һәм империянең башка өлкәләреннән китерелгән коллардан торган җәмгыятьтә төп теле урынын латин теле алган, шулай ук ул фән һәм мәдәният теле иде. Моңа да карамастан, галл телләре VI гасырга кадәр яшәгән. Француз теле халык латин теленә нигезләнә, ләкин шул вакытта формалашуына классик латин теле һәм кельт телләре йогынты ясый торган иде. V гасырда Көнбатыш Рим империясе җимерелү һәм Урта гасырлар башлану белән, классик латин теленең йогынтысы кимеп киткән, шунлыктан җирле диалектлары баба теленнән тизрәк арына башлаган. Мәсәлән, II—III гасырларда сүз башындагы /sk/, /sp/, /st/ тезмәләрендә протетик сузык, барлыкка килеп, Галлия латин теле вариантында калган: scribere > escrivere (фр. écrire); spatha > espa(t)a (фр. éрéе); stabulum > establu (фр. étable). /h/ авазы тулысынча юкка чыккан, күп иҗекле сүзләр ахырындагы /m/ да юк ителгән: portam > porta.

Сузыклар үзгәрелүе

Классик латин теле сузыклары	Латин язуы	ă	ā	ĕ	ē	ĭ	ī	ŏ	ō	ŭ	ū	æ	œ	au
	ХФӘ	a	aː	e	eː	i	iː	o	oː	u	uː	ae̯	oe̯	au̯
Халык латин теле сузыклары, III гасыр (ХФӘ)		a		ɛ	e		i	ɔ	o		u	ɛ	e

486 елда франклар нәселләренең берсенең короле Хлодвиг Галлияне басып алу сугышларын башлый. Ләкин яулап алган җирләрдә мәҗүси франклар, Рим мәдәниятен үзләштереп һәм христиан динен кабул итеп, латин теленә күчә. Шул ук вакытта борыңгы франк теле аңа зур йогынты ясый: күп алынмалар кулланыла башлый, аларның белән юкка чыккан /h/ авазы яңадан барлыкка килә. V—VIII гасырларда сузыклар түбендәгечә үзгәрелә барган:

	Басымлы ачык иҗекләрдә							Барлык очракларда
Әүвәл	ɛ	ɔ	e	o	a			au̯	u
					m, n алдында	k, g артында	башка очракларда
Соң (VIII гасыр)	ɪ̯e	u̯o	eɪ̯	ou̯	aɪ̯	ɪ̯e	eː	oː	y

Моннан тыш, VI гасырдан әүвәл еш кына басымсыз сузыклар юкка чыккан яки редукцияләнеп калган: calidum > caldu, oculum > oclu, pede > pied, porta > porte. /e/, /i/ алдындагы /g/ һәм /k/ авазлары, ничәдер баскычтан кичеп, нәтиҗәдә /d͡ʒ/ һәм /t͡s/ ителеп нечкәргән; өстәвенә, /a/ алдында бу авазләр /d͡ʒ/ һәм /t͡ʃ/ ⟨ch⟩ ителгән. V гасырдан соң /bj/ һәм /vj/ тезмәләре /d͡ʒ/'га, /pj/ тезмәсе исә /t͡ʃ/'га алмаштырылган. V гасырдан интервокаль (ике сузык арасындагы) /b/, /d/ һәм /ɡ/ тартыклары /β/, /ð/ һәм /h/ яңгырашын алган, сузык артындагы сүз ахырындагы /t/ /θ/'га әйләнгән.

Иске француз теле

Югарыда күрсәтелгән үзгәрешләр нәтиҗәсендә иске француз теле пәйда булган. Иске француз телендәге иң әүвәл билгеле документ ул — 842 елда язылган «Страсбург анты» (Serment de Strasbourg).

IX—X гасырларда /m/ һәм /n/ алдындагы сузыклар назализацияләнгән, сузык һәм тартык арасында /l/ авазы /ɫ/'га, аннары /u̯/'га әйләнгән, шулай ук XI гасырда /u̯o/ > /u̯e/ һәм /ou̯/ > /eu̯/ үзгәрешләре килеп чыккан, шунлыктан сузыклары (монофтонглар, дифтонглар, трифтонглар) күбәеп калган. Алар түбендәгечә үзгәрелә барган (үзгәрешләр бер үк вакытта башланмаган, кайбер урта стадияләр күрсәтелмәгән):

XII гасыр	aɪ̯	eu̯	u̯e	u̯eu̯	eɪ̯ > oɪ̯	ɪ̯eu̯	ou̯	yɪ̯	e̯au̯ > e̯o	au̯	ɪ̯e	ãɪ̯̃	õɪ̯̃	ĩ	ỹɪ̯̃	ɪ̯̃ẽ	ũ̯ẽ	ỹ
XVII гасыр	ɛ	ø			we	jø	u	ɥi	o		je/e	ɛ̃			ɥɛ̃	jẽ	ɔ̃	œ̃

Фонетика

Тартыклар

Артикуляция ысулы		Артикулция урыны
		Ирен тартыклары		Тел алды тартыклары			Дорсаль тартыклар
				Альвеол	Альвеол арты	Тел уртасы		Тел арты		Кече тел
		Ирен-ирен тартыклары	Ирен-теш тартыклары
Плозивлар	Яңгыраулар	b		d				g
	Саңгыраулар	p		t				k
Сибилянтлар	Яңгыраулар			z	ʒ
	Саңгыраулар			s	ʃ
Фрикативлар	Яңгыраулар		v							ʁ
	Саңгыраулар		f
Аппроксимантлар	Үзәктәгеләр					j	ɥ		w
	Яндагылар			l
Борын тартыклары		m		n

Сүз ахырында тартыклар саңгыраулаштырылмый.

Сузыклар

Француз телендә 11 чиста сузык: /a/, /ɑ/, /ɛ/, /e/, /i/, /œ/, /ø/, /u/, /y/, /ɔ/, /o/; моннан тыш, борын сузыклары бар: /ã/, /ɔ̃/, /ɛ̃/, /œ̃/.

Сөйләм агышы

Сөйләм агышында сүзләр ритмик төркемнәргә берләшә. Ритмик төркем киләсе сүзләр тәшкил итә:

• мөстәкыйль сүз белән ярдәмлек сузләре,
• фигыль белән алмашлык,
• күп сүзле төшенмәләр һәм фразеологик сүз тезмәләре,
• аергыч + баш сүз,
• баш сүз + бер иҗекле аергыч.

Тоташу (рус. сцепление, фр. enchaînement) — 1нче сүзнең ахрындагы тартык һәм 2нче сүзнең башындагы сузыктан бер иҗек ясалуы. Ритмик төркемдә, шулай ук синтагмада мәҗбүри.

Бәйләшү (рус. связывание, фр. liaison) — бер сүзнең ахрыгы тавышсыз тартыгының әйтелүе һәм киләсе сүз белән тоташуы. Шул очракта тартык укылышы үзгәрелә ала:

Хәреф Укылыш (ХФӘ) d /t/ s, x /z/ f /v/

Моннан тыш, борын сузыгыга тәмамланган сүзләрдә /n/ авазы барлыкка килеп киләсе сүз белән бәйләшә.

Бәйләшү мәҗбүри булган очраклар:

• тартым яки күрсәтү алмашлыгы яки артикль һәм киләсе сүз арасында: les ͜ amis «дуслар»,
• сан яки асыл сыйфат артында: un grand ͜ appartement «зур квартира»,
• алмашлык ия һәм фигыль арасында: ils ͜ écrivent «алар яза»,
• avoir, être формалары артында: je suis ͜ étudiant «мин студент»,
• dans, chez, sans, sous, en бәйлекләре артында: dans ͜ une maison «өйдә»,
• très, trop, plus, bien рәвешләре артында: très ͜ attentif «бик игътибарлы»,
• фразеологик сүз тезмәләрендә: de temps ͜ en temps «кайчакта».

Бәйләшү мөмкин булмаган очраклар:

• исем ия һәм хәбәр арасында: les élèves | étudient «студентлар укый»,
• исем һәм аергыч арасында: les jours | heureux «бәхетле көннәр»,
• et теркәгече артында: moi et | elle «мин һәм ул»,
• җиңелчә сулышлы h алдында: très | haut «бик югары»,
• алмашлык ия һәм үткән заман сыйфат фигыле арасында: Sont-ils | entrés ? «Кергәннәрме?»

Грамматика

Морфология

Исем

Күплек саны формасын ясау берничә ысуллары кулланыла.

Ысул Кулланылыш Мисал Искәрмә -s сүзләр күбесе un ami — les amis юк үзгәреш -s, -x, -z'ка тәмамланган сүзләр un tapis — des tapis -x -au, -eau, -eu'га тәмамланган сүзләр; bijou, caillou, chou, genou, hibou, joujou, pou un bijou — les bijoux чыгармалар: bleu, pneu -al → -aux -al'га тәмамланган сүзләр un chaval — les chevaux чыгармалар: bal, chacal, carnaval, festival, récital, final, choral һ.б. -ail → -aux bail, corail, émail, vail, vantail һ.б. сүзләрдә un travail — des travaux -ail'га тәмамланган сүзләр күбесенә -s куша: un détail — des détails тамыр үзгәреше кайбер сүзләр un œil — des yeux

Моннан тыш, француз телендә ир-ат һәм хатын-кыз родлары бар.

Сыйфат

Сыйфат исем белән род һәм сан буенча яраша. Ир-ат роды биш сыйфаты сузыктан яки h'тан башлаган сүз алдында үзгәрелә:

Гади форма	Сузык яки h алдында
beau	bel
nouveau	nouvel
vieux	vieil
fou	fol
mou	mol

Хатын-кыз роды формасын ясау төп кагыйдәсе ир-ат роды формасына -e кушылуыннан гыйбарәт, ләкин чыгармалар да бар:

Ир-ат роды	Хатын-кыз роды
aigu	aiguë
bas	basse
beau	belle
blanc	blanche
doux	douce
faux	fausse
fou	folle
frais	fraîche
gentil	gentille
grec	grecque
gros	grosse
jaloux	jalouse
long	longue
mou	molle
nouveau	nouvelle
public	publique
sec	sèche
turc	turcque
vieux	vieille

Моннан тыш, кайбер очракларда регуляр үзгәрешләр килеп чыга:

Ир-ат роды Хатын-кыз роды Мисал Чыгармалар -e -e кушылмый rouge — rouge -er, -ier -ère, -ière entier — entière -f -ve naïf — naïve -eux, -eur -euse heureux — heureuse, travailleur — travailleuse meilleur(e), antérieur(e), postérieur(e), supérieur(e), inférieur(e), intérieur(e), extérieur(e) -teur -trice protecteur — protectrice -et, -el, -eil, -en, -on, -ien -e алдында тартык ике тапкыр языла bon — bonne inquiet — inquiète, concret — concrète, complet — complète, secret — secrète

Күплек саны формасын ясау берничә ысуллары кулланыла.

Ысул Кулланылыш Мисал Чыгармалар -s сүзләр күбесе, родына карамастан petit — petits, petite — petites юк үзгәреш -s, -x'ка тәмамланган сүзләр un homme heureux — des hommes heureux -x beau, noveau гына beau — beaux -al → -aux -al'га тәмамланган сүзләр national — nationaux banal, glacial, natal, naval, fatal, final

Өстәвенә, beau/bel, nouveau/nouvel, vieux/vieil, fou/fol, mou/mol сүзләренең күплек саны берәр формасы гына бар, алар гади формаларыннан ясала: beaux, nouveaux, vieux, fous, mous.

Сыйфатлар чагыштыру дәрәҗәләре

Чагыштыру дәрәҗәсе	Ясалышы	Мисаллар	Чыгарылма
Чагыштыру дәрәҗәсе	plus, moin, aussi (+ que теркәгече)	La Volga est plus large que la Moskova «Идел Мәскәү елгасыннан киңрәк» La territoire de la France est moins grand que celui de l'U.R.S.S. «Франция территориясе ССРБ-ныкыдан кечерәк» Les monuments de Léningrad sont aussi intéressants que le monuments de Moscou «Ленинград һәйкәлләре Мәскәү һәйкәлләре кебек үк кызыклы»	bon «яхшы» — meilleur(e) «яхшырак» mauvais «яман» — pire «яманрак» petit «кечкенә» — moindre (шулай ук plus petit(e)) «кечерәк»
Артыклык дәрәҗәсе	билгеле артикль + plus, moin	La Loire est la plus grade fleuve de la France «Луара — Франциядә иң зур елга» Cette œuvre est la moins intéressante «Бу әсер иң кызыксыз»	bon «яхшы» — артикль + meilleur(e) «иң яхшы» mauvais «яман» — артикль + pire «иң яман» petit «кечкенә» — артикль + moindre (шулай ук plus petit(e)) «иң кечкенә»

Гади сыйфатлардан тыш, күрсәтү, тартым сыйфатлар һәм билгесез сыйфатлар бар, төрләнеше махсус һәм күптөрле.

Сыйфат төрле родлы исемнәр яки алмашлыклар төркеменә караса, ул ир-ат формасында тора: Marie (хатын-кыз) et Pierre (ир-ат) sont intelligents (ир-ат формасы) «Мари белән Пьер акыллы»; gens «кешеләр» сүзе төрле очракларда төрле родлы сыйфатлар белән кулланыла.

Иң еш кулланыла торган сыйфатлар (bon «яхшы», mauvais «яман», grand «зур» һ.б.), шулай ук күрсәтү, тартым сыйфатлар, билгесез сыйфатлар һәм quel «кайсы» сүзе исем алдыннан килә ала, башкалар бөтенесе исә исем артыннан киләргә тиеш.

Фигыль

Француз телендә фигыльнең зат, сан, заман, юнәлеш (рус. залог) һәм төркемчә (рус. наклонение) категорияләре бар.

Фигыль спряжениеләре Спряжение Фигыльләр Искәрмә I -er'га тәмамланганнар чыгарма: aller «барырга»; кайбер фигыльләр орфографик яктан үзгрелә II күплек санда -iss- кушымчасы кертелгән, -ir'га тәмамланган фигыльләре III -ir, -oir, -re'га тәмамланганнар; aller «барырга» спряжениедә уртак кагыйдәсе юк

Ике сыйфат фигыль төре бар: participe présent һәм participe passé. Participe présent формасы ясау өчен -ons'сыз Présent заманы 1-нче зат күплек саны формасындагы фигыльгә -ant кушыла; participe passé формасы ясау өчен I спряжение фигыле нигезенә -é, II спряжениенекенә -i ялгана; III спряжение өчен уртак кагыйдә юк. Дүрт төркемчә бар: хикәя фигыль (рус. изъявительное наклонение, фр. mode indicatif), боерык фигыль (рус. повелительное наклонение, фр. mode impératif), шарт фигыль (рус. условное наклонение, фр. mode conditionnel), субъюнктив (рус. сослагательное наклонение, фр. mode subjonctif). Боерык фигыльдән башка барысының да үз заман системалары бар. Гади заманнарда фигыль үзе, катлаулы заманарда исә ярдәмчел аның белән фигыльләр кулланыла.

Фигыль заманнары

Төркемчә	Үткән заманнар		Хәзерге заманнар (барысы да гади)	Киләчәк заманнар
	Гадиләр	Катлаулылар		Гадиләр	Катлаулылар
Indicatif	Imparfait Passé simple	Passe composé Plus-que-parfait Passé antérieur Passé immédiat Passé immédiat dans le passé	Présent	Futur simple Futur dans le passe	Futur antérieur Futur immédiat Futur immédiat dans le passé
Conditionnel		Conditionnel passé 1-ère forme Conditionnel passé 2-ième forme	Coditionnel présent
Subjonctif	Subjonctif imparfait	Subjonctif passé Subjonctif plus-que-parfait	Subjonctif présent

Гади заманнарда төрләнеш

Хикәя фигыль		I спряжение			II спряжение			Нәрсәгә кушымчалары ялгана
		1-нче зат	2-нче зат	3-нче зат	1-нче зат	2-нче зат	3-нче зат
Présent	Берлек саны	-e	-es	-e	-is	-is	-it	Инфинитив нигезенә
	Күплек саны	-ons	-ez	-ent	-issons	-issez	-issent
Passé simple	Берлек саны	-ai	-as	-a	-is	-is	-it
	Күплек саны	-âmes	-âtes	-èrent	-îmes	-îtes	-irent
Imparfait		1-нче зат		2-нче зат		3-нче зат
	Берлек саны	-ais		-ais		-ait		-ons'сыз Présent заманы 1-нче зат күплек саны формасындагы фигыльгә
	Күплек саны	-ions		-iez		-aient
Futur simple	Берлек саны	-ai		-as		-a		Инфинитивка
	Күплек саны	-ons		-ez		-ont
Futur dans le passé	Берлек саны	-ais		-ais		-ait
	Күплек саны	-ions		-iez		-aient
Шарт фигыль		1-нче зат		2-нче зат		3-нче зат
Coditionnel présent	Берлек саны	-ais		-ais		-ait		Инфинитивка
	Күплек саны	-ions		-iez		-aient
Субъюнктив		1-нче зат		2-нче зат		3-нче зат
Subjonctif présent	Берлек саны	-e		-es		-e		-ent'сыз Présent заманы 3-нче зат күплек саны формасындагы фигыльгә
	Күплек саны	-ions		-iez		-ent
Subjonctif imparfait	Берлек саны	-se		-ses		-ât		Présent simple 2-нче зат берлек саны формасындагы фигыльгә
	Күплек саны	-sions		-siez		-sent

Катлаулы заманнарда төрләнеш

Төркемчә	Заман	Ясалышы
Хикәя фигыль	Passe composé	présent формасындагы avioir/être фигыле + participe passé
	Plus-que-parfait	imparfait формасындагы avioir/être фигыле + participe passé
	Passé antérieur	passé simple формасындагы avioir/être фигыле + participe passé
	Passé immédiat	présent формасындагы venir фигыле + de + инфинитив
	Passé immédiat dans le passé	imparfait формасындагы venir фигыле + de + инфинитив
	Futur antérieur	futur simple формасындагы avioir/être фигыле + participe passé
	Futur immédiat	présent формасындагы aller фигыле + инфинитив
	Futur immédiat dans le passe	imparfait формасындагы aller фигыле + инфинитив
Шарт фигыль	Conditionnel passé 1-ère forme	conditionnel présent формасындагы avioir/être фигыле + participe passé
	Conditionnel passé 2-ième forme	subjonctif imparfait формасындагы avioir/être фигыле + participe passé
Субъюнктив	Subjonctif plus-que-parfait
	Subjonctif passé	subjonctif présent формасындагы avioir/être фигыле + participe passé

Шулай ук карагыз

• Сөйләшүчеләр саны буенча телләр исемлеге
• Телләрнең Интернета кулланылышы
• Киң таралган телләр исемлеге
• Француз теле рәсми тел булган территориаль берлекләр исемлеге

Әдәбият

• THE BANCROFT FRENCH DICTIONARY - FRENCH-ENGLISH/ENGLISH-FRENCH - BANCROFT•LONDON
• Виктория Клюева — ФРАНЦУЗСКИЙ ЯЗЫК С НУЛЯ — Питер, 2014 — ISBN 978-5-496-00580-7
• Н.Брель, Н.Пославская — Русско-французский разговорник для путешественников. Bon voyage — Питер, 2014 — ISBN 978-5-496-00072-7
• Городецкий Р.А., Самохотская И.С. Французский язык для студентов-историков: Учеб. для ист. фак. пед. вузов. — 2-е изд., испр. и доп. — М.: Высш. шк., 1991. — 335 с. — ISBN 5-06-001610-0
• Французский язык. Справочник школьника / Е. В. Агеева; Научный редактор Т. Л. Королёва. — М.: Филол. о-во «Слово», «Ключ-С», АСТ, Центр гуманитарных наук при факультете журналистики МГУ им. М.В.Ломоносова, 1997. — 480 с. — ISBN 5-15-000746-3
• Н.Б. Жукова, К.Н. Дауэ — Справочник по грамматике французского языка. Для старших классов средней школы. — Государственное учебно-педагогическое издательство Министерства Просвещения РСФСР, 1963
• Популярный самоучитель французского языка +CD / Н. Демазюр, Н. Путилина.  Москва: Издательство АСТ, 2017. – 511, [1] с.: ил. + CD. – (Популярный самоучитель). — ISBN 978-5-17-098840-2
• К.А. Аллендорф — Очерк истории французского языка. Пособие для преподавателей. — Государственное учебно-педагогическое издательство Министерства Просвещения РСФСР, 1959
• Бойцов М. А. — Гомуми тарих. Урта гасырлар тарихы : Татар урта гомуми белем бирү мәкт. 6 нчы с-фы өчен д-лек / М. А. Бойцов, Р. М. Шукуров; Русчадан И. И. Кадыйрова, Т. Р. Гыймадиева тәрҗ. — Казан : Мәгариф, 2008. — 319 б.: рәс. б-н.. — ISBN 978-5-7761-1841-8