Wikipedia

Автомобиль

кешеләр яки йөк ташу өчен кулланыла торган моторлы юл транспорт чарасы
(Avtomobil transportı битеннән юнәлтелде)

Автомоби́ль (бор. грек. αὐτός — «үзем» һәм лат. mobilis — «хәрәкәтчән, ашыгыч») — кешеләр яки йөк ташу өчен кулланыла торган моторлы юл транспорт чарасы[1]. Сәнәгать алга киткән илләрдә автомобиль транспорты пассажирлар йөртү күләме буенча транспортның башка төрләре белән чагыштырганда алдынгы урында тора[1]. Заманча автомобиль 15–20 мең детальдән тора, шуларның 150–300 иң мөһим һәм кулланылыш өчен зур чыгымнар таләп итүче булып тора. Төшенчәгә җиңел автомобиль, йөк машинасы, автобус, троллейбус, бронетранспортер керә, әмма авыл хуҗалыгы тракторы һәм мотоциклны үз эченә алмый[2].

Автомобиль
Сурәт
Ачучы яки уйлап табучы Фердинанд Вербист
Ачыш датасы 1884
Тәэсир итешә юл[d] һәм җәяү йөрүче[d]
Кемне яки нәрсәне ташый моторлы транспорт йөртүчесе[d], юлйөрүче[d] һәм груз[d]
Сыйдырышлык 8
Һәштәге car
Энергия чыганагы Бензин, дизель ягулыгы[d], электр, зелёный водород[d], кояш энергиясе[d], Биоэтанол[d] һәм сыекландырылган углеводород газы[d]
Меньше чем йөк автомобиле[d] һәм автобус
Нинди вики-проектка керә Проект:Автомобиль[d]
Метод обслуживания автомобильгә техник хезмәт күрсәтү[d]
Моңа өлешчә туры килә колёсное транспортное средство[d]
 Автомобиль Викиҗыентыкта
Benz Velo — беренче автомобильләрнең берсе.
Cadillac 1959 елның модельләре - XX гасыр уртасындагы автомобиль символларының берсе.
Автомобиль Volkswagen Scirocco 2008 нче елгы.

Классификация

үзгәртү
 
Җиңел машина BMW 315
 
Йөк машинасы — КрАЗ-256Б
 
Lamborghini Gallardo — Спорт автомобиле
 
Volkswagen Dune Buggy — багги
  • Җиңел машина — пассажирларны (йөртүчене исәпләмичә, 1–8 кешелек) һәм багажны йөртү өчен кулланыла, тулы массасы 3500 кг нан артык түгел. Җиңел автомобильләр ябык кузов (седан, лимузин, купе, хэтчбек, универсал, фургон һәм микроавтобус) һәм өсте алына торган кузов (кабриолет, родстер, ландо) белән җитештерелә.
  • Йөк машинасы — йөк ташу өчен кулланыла торган автомобиль. Йөк шассиларына шулай ук махсус билгеләнештәге автомобильләр чыгарыла.
  • Аеруча зур йөк ташучы автомобиль, фура-автомобиль, автопоезд яки башка автотранспорт чарасы, аның өслегенә йөкләнеш 120 кН (12 т-көч) артып китә, ә киңлеге 2,5 м дан артык.
 
«Газель» автофургоны
  • Югары узу мөмкинлеге булган автомобиль — бер күчешкә китергән җиңел яки йөк машинасы, каты өслекле юллардан читтә хәрәкәт итү өчен җайлаштырылган.
  • Внедорожник — барлык типтагы юллар буйлап хәрәкәт итү өчен җайлаштырылган җиңел автомобиль, шул исәптән каты катламсыз (грунт һәм кыр).
  • Багги — комнан йөрер өчен ясалган җиңел внедорожник. Гадәттә, ачык рамлы конструкциягә ия.
  • Йөзүче автомобиль (машина-амфибия).
  • Очучы автомобиль.
 
Автомобиль-амфибия ЛуАЗ-967
  • Спорт автомобиле — югары тизлектә ия булган, мотор куәте югары булган һәм түбән кузовлы автомобиль.
  • Ярыш автомобиле — спорт ярышлары өчен махсус булдырылган автомобиль.
 
Янгын сүндерү машинасы
  • Автобус — 8 дән артык пассажир сыешлы автомобиль.
  • Троллейбус — 8 дән артык пассажир сыешлы, тышкы элемтә чыбыгыннан электр энергиясе белән тәэмин ителә торган автомобиль.
 
Автоцистерна
 
Контейнеровоз

Двигательнең тибы буенча:

  • Пар белән эшли торган
  • Бензин белән эшли торган
  • Дизель белән эшли торган
  • Газ белән эшли торган
  • Газ генераторы белән эшли торган
  • Водород белән эшли торган
  • Электромобиль — хәрәкәт өчен үз аккумулятор батареяларындагы электр энергиясен куллана торган автомобиль.
  • Гибрид автомобиль — бер үк вакытта электр да, традицион эчке яну двигателе белән дә эшләүче автомобиль.

Автомобильнең төзелеше

үзгәртү

Җитештерелә торган автомобильләрнең күп төрлелегенә карамастан, аларны төзелешендә төп өч өлешне: кузов, двигатель һәм шассины бүлеп йөртергә мөмкин.

Автомобильләрне җитештерү

үзгәртү
 
1000 кешегә автомобильләр тыгызлыгы

Автомобильләр җитештерүче — автозавод, автомобильләр әзерләү яки җыю белән шөгыльләнүче компания, фирма. XX гасыр башында Oldsmobile автомобиль сәнәгатендә революция ясый.

Эре җитештерүче компанияләр (2012 елга)[3]:

Күп дистә еллар автомобиль җитештерү өлкәсендә дөнья лидеры АКШ булга. 1980 нче елларда яңа лидер — Япония булды, 2009 нчы елдан Кытай, ул 2010 нчы елдан башлап Евросоюз илләренә караганда күбрәк автомобильләр җитештерә, ә 2009 нчы елдан дөньяда иң эре базар булып тора. СССР автомобиль төзелеше буенча дөньяда 5 нче урында булган (шул исәптән йөк машиналары буенча 3 нче һәм автобуслар буенча 1 нче урында), Россия 15 иң эре автомобиль җитештерүче илләр арасына керә.

Тарих

үзгәртү
 
Benz Velo

Автомобильнең беренче танылган сызымнары Леонардо да Винчиныкы булып исәпләнелә, әмма гамәлдәге нөсхә дә, аның яшәеше турындагы мәгълүматлар да безнең көнгә кадәр барып җитмәгән. 2004 елда Флоренция тарихы музее экспертлары Леонардо идеясенең дөрес булуын дәлилләп, әлеге автомобильне сызым буйлап торгыза алдылар. Яңарыш чорында һәм соңрак Ауропаның кайбер илләрендә пружинлы двигательле арбалар һәм экипажлар маскарад һәм парадларда катнашу өчен бердәм күләмдә төзелә.

 
Ford Model T

1769 елда Француз уйлап табучысы Кюньо «Кюньо кече арбасы», ә 1770 елда «Кюньо зур арбасы» кебек танылган пар двигательле машинаның беренче үрнәген сыный. Уйлап табучы үзе аны «Утлы арба» дип атаган — ул артиллерия коралларын буксировкалау өчен билгеләнгән.

1791 елда рус уйлап табучысы Иван Кулибин тарафыннан «самокат повозкасы» ясала.

Роскосмос предметлары буларак җиңел автомобильләр төзүнең аерым очраклары булган. Әйтик, тарихка La Marquise (рәсми исеме — De Dion-Bouton et Trepardoux) кергән, ул 1884 елда төзелгән һәм пар тягында эшләгән.

Җиңел, компактлы һәм шактый көчле эчке янулы двигатель барлыкка килү, автомобильне үстерү өчен киң мөмкинлекләр ача. 1885 елда Алман уйлап табучысы Готлиб Даймлер, ә 1886 елда аның ватандашы Карл Бенц бензинлы двигательле беренче экипажларны ясаган һәм патентлаган. 1895 елда Бенц ССТС белән беренче автобус ясаган. 1896 елда Даймлер беренче такси һәм йөк машинасы ясаган. XIX гасырның соңгы унъеллыгында Германия, Франция һәм Англиядә автомобиль сәнәгате барлыкка килә.

XX гасырның беренче чирегендә электромобильләр һәм пар машиналы автомобильләр киң таралыш ала. 1900 елда АКШта автомобильләрнең яртысы пар йөрешендә була, 1910 елда Нью-Йоркта таксида 70 меңгә кадәр электромобиль эшләгән.

Шул ук 1900 елда Фердинанд Порше электр двигательләре хәрәкәтен алып баручы дүрт тәгәрмәчле электромобильне ясый. Ике елдан соң Голландиянең Spyker фирмасы тулы приводлы ярыш автомобиле чыгара[4].

Беренче узыш машинасы 35 ат көченә ия двигатель белән җиһазландырылган һәм 1900 елның 22 декабрендә DMGдан Эмиль Еллинекка тапшырылган. Бу «Мерседес» Вильгельм Майбах, DMGның баш инженеры тарафыннан эшләнгән һәм инновацион конструктор чишелешләрен үз эченә алган. Җиңел һәм югары җитештерүчәнлекле двигатель 75 км/сәг. кә җиткән һәм минутына 300–100 гә кадәр әйләнешне җыя алган.

Абыйлы-энеле Стэнли елына 1000гә якын автомобиль җитештерәләр. 1909 елда алар Колорадода беренче булып люкс-классындагы кунакханә ачалар һәм тимер юл станциясеннән кунаклар кунакханәсенә кадәр пар автобусы йөртәләр, бу исә автомобиль туризмының фактта башлануына китерә. Stanley фирмасы 1927 елга кадәр пар белән эшләүче автомобильләр чыгарган. Кайбер дәрәҗәләргә карамастан пар автомобильләре эксплуатацияләгәндә икътисади тотрыксызлыгы һәм кыенлыклары аркасында, сәхнәдән 1930 елда төшә.

Автомобиль транспортының киң таралуына америка уйлап табучысы Генри Форд зур өлеш кертә.

1923 елда Бенц фирмасы дизель двигательле беренче йөк автомобилен ясый.

Россия/ССРСда

үзгәртү

1780 нче елларда автомобиль проекты өстендә танылган рус уйлап табучысы Иван Кулибин эшләгән. 1791 елда ул самокатка-повозка ясаган.

Россиядә автомобильләр XIX гасыр ахырында барлыкка килгән (Россиядә беренче чит ил автомобиле 1891 елда барлыкка килгән, аны Франциядән пароходта «Одесский листок» газетасы мөхәррире В. Навроцкий алып кайткан). Беренче рус автомобилен 1896 елда Яковлев һәм Фрезе төзегән һәм Түбән Новгородтагы Бөтенроссия күргәзмәсендә күрсәтелгән. Алга таба Россиядә кечкенә серияләр белән берничә җиңел һәм йөк автомобильләре чыгарыла, аларның күбесе өлешчә яки тулысынча чит ил запас частьләреннән җыелган чит ил конструкцияләренең лицензион вариантларын тәшкил итә.

АМО-Ф-15 — Мәскәүдә серияле завод чыгарган беренче совет йөк машинасы.

Хәзерге Россия территориясендә массакүләм автомобильләштерү чагыштырмача соң башланды — асылда, 1932 елда Горький (Түбән Новгород) автозаводы төзелешенә кертелү белән халык хуҗалыгында эшләү өчен билгеләнгән Ford Америка фирмасы лицензиясе буенча җиңел (ГАЗ-А) һәм йөк (ГАЗ-АА) модельләрен чыгара башлаган. Шәхси файдалану өчен билгеләнгән беренче җиңел автомобильләр илнең индустриализациясе тәмамланганнан соң гына, турыдан-туры Бөек Ватан сугышы алдыннан (КИМ-10) сериягә җибәрелде.

ВАЗ-2101 моделеннән башлап, елына ярты миллионнан артык автомобиль җитештерә торган «Жигули» ССРСда иң беренче массакүләм шәхси автомобильләр була.

1945 елдан соң ССРС дөньякүләм җиңел машиналар җитештерүче һәм йөк автомобильләре һәм автобуслар җитештерүче иң эре предприятиеләрнең берсе булды. 1950 нче елларда Совет автомобиль сәнәгате халык хуҗалыгының төрле ихтыяҗларын тулысынча диярлек каплый, чит илдә автотранспортны аз сатып алуны исәпкә алып, шәхси кулланыштагы җиңел автомобильләрнең эчке базарын баету бурычы да әкренләп хәл ителә. Совет җиңел һәм йөк автомобильләре зур күләмдә күп кенә чит илләргә чыгарыла, шул исәптән Көнбатыш Европа һәм Төньяк Америка.

Хәзерге вакытта Россиянең автомобиль төзелеше сәнәгате, нигездә, Миллитранс корпорацияләр контроле астында булган предприятиеләр тарафыннан тәкъдим ителә, яисә чит илләрдән китерелә торган чит ил модельләрен җыю белән шөгыльләнә.

Тизлек рекорды

үзгәртү
  • Дөньяда иң югары тизлек — җир өсте транспорты — Thrust SSC реактив автомобилендә — 1997 елның 15 октябрендә Инглиз Энди Грин тарафыннан күрсәтелгән.
  • Хатын-кыз җыйган иң югары тизлек 843,323 км/сәг. кә тигез. Аны 1976 елның декабрендә өч тәгәрмәчле S.М. автомобилендә америкалы Китти Хамблтон күрсәтте.
  • 1500 ат көче, 7 литрлы мотор белән Британия суперкары Keating TKR тизлек буенча бөтендөнья рекордын куйды. Ул тизлеген 416 км/сәг. кә кадәр җиткерде. 2010 елда Bugatti Veyron Super Sport автомобиле дөньядагы иң тиз машина исемен алды.

Мәдәният һәм массакүләм мәгълүмат чаралары

үзгәртү

Автомобиль берничә тапкыр нәфис фильм һәм мультикларның (Тачки, Дуэль, Максимальное ускорение, Кристина) төп яки икенче дәрәҗәдәге герое булып тора. Кайбер фильмнарда ул төп геройның аерылгысыз ярдәмчесе булып тора (Джеймс Бонде турындагы фильмнар, Такси, Бэтмен, Назад в будущее, Смертельные гонки 2000, Безумный Макс). Хәзерге вакытта автомобиль турында күп кенә басмалары чыгарыла. «Руль артында» беренче Россия журналы 1928 елның апрелендә чыга башлады

Автомобильләрнең зыяны

үзгәртү

Транспорт атмосфераны пычратуга өлеш кертү буенча 1 нче урынны алып тора, — аңа парник газлары чыгаруның 17 % туры килә. Берничә алдынгы климатолог юллардагы 2030 елдан башлап эчке яну двигательләре булган теләсә нинди транспорт чараларын куллануны бөтен җирдә тыю яклы булуын әйтте. Бу глобаль җылынуның начар нәтиҗәләргә китермәсен өчен кирәк. Электромобиль парник газларын 44-56% ка кимрәк чыгара.

Юл-транспорт һәлакәтләрендә (ЮТҺ) ел саен 1,2 млн кеше һәлак була һәм 20–50 млн кеше җәрәхәтләнә. Юл-транспорт һәлакәтләреннән ел саен югалтулар 500 млрд долларга бәяләнә. ЮТҺ үлем сәбәпләренең гомуми рейтингында 9 нчы урынны һәм 19–29 яшьлекләр төркеме өчен 1 нче урынны алып тора[5]. Россиядә 2000 елдан башлап юл-транспорт һәлакәтендә ярты миллион кеше үлгән.

Автомобильне массакүләм куллану төрләрнең юкка чыгу сәбәпләренең берсе булып тора.

Күп кенә социологлар фикеренчә, объектларның җәяүлеләр өчен үтемлелеген югалту җирле җәмгыятьләрнең тиз арада җимерелүенә китерә[6]. Шәһәрләрдәге тормышка автомобиль хәрәкәтенең йогынтысын киметүнең төп чарасы булып автотранспортның үзе санын киметү тора. 1962 елдан башлап машина кую мөмкинлекләрен елына 2–3 % ка киметү сәясәте үткәрелгән Копенгагенның уңыш мисалы булып тора.

Ел саен 22 сентябрьдә Бөтендөнья автомобильсез йөрү көне үткәрелә.

Кызыклы фактлар

үзгәртү

Искәрмәләр

үзгәртү
  1. ↑ 1,0 1,1 Малкин, 2007
  2. ↑ Власов, 2007
  3. ↑ GM янә дөньяда иң эре автомобиль җитештерүче булды
  4. ↑ Иң тулы привод 2009 елның 11 гыйнвар көнендә архивланган. Авторевю № 22, 2002
  5. ↑ Автомобильдән зыян: җәмгыять һәм экология — РИА Яңалыклар, 22.09.2009
  6. ↑ Duany, Andres; Plater-Zyberk, Elizabeth; Speck, Jeff (2001). Suburban Nation: The Rise of Sprawl and the Decline of the American Dream. New York: Farrar Straus & Giroux,. ISBN 9780865476066. 
  7. ↑ АвтоКиров (рус.), Nadasuge.ru. 23 сентябрь 2017 тикшерелде. архив күчермәсе, Archived from the original on 2017-09-24, retrieved 2019-05-22 
  8. ↑ Дөньядагы иң иске автомобиль 4,6 миллион долларга сатылган (ru-RU), TUT.BY. 23 сентябрь 2017 тикшерелде. 2017 елның 24 сентябрь көнендә архивланган. архив күчермәсе, archived from the original on 2017-09-24, retrieved 2019-05-22 

Сылтамалар

үзгәртү
Автомобиль
башка проектларда:
  Викиҗыентыктагы медиафайллар?
  «Автомобиль» проекты
  «Авто» порталы
Бу мәкалә Татар Википедиясенең сайланган мәкаләләр рәтенә керә.
Чыганак — https://tt.wikipedia.org/w/index.php?title=Автомобиль&oldid=4251196