Шаран районы
Шаран районы (рус. Шаранский район) – Башкортстанга керүче муниципаль район. Административ үзәге – Шаран авылы Уфадан 180 км еракта урнашкан. Якындагы тимер юл станциясе – Туймазыда (35 км).
| Шаран районы | |
| баш. Шаран районы | |
| Байрак[d] | |
 | .png) |
| Нигезләнү датасы | 31 гыйнвар 1935 |
|---|---|
 | |
| Дәүләт |
 Россия |
| Башкала | Шаран |
| Административ-территориаль берәмлек | Башкортстан |
| Сәгать поясы | YEKT[d] һәм UTC+05:00 |
| Халык саны | 22 514 (2010)[1] |
| Мәйдан | 1384 км² |
| Почта индексы | 4526ХХ |
| Рәсми веб-сайт | sharanrb.ru |
.svg) | |
| Җирле телефон коды | 34769 |
| Монда җирләнгәннәр төркеме | [d] |
 | |
 Шаран районы Викиҗыентыкта | |
Географик сыйфатлама үзгәртү
Шаран районы Бөгелмә-Бәләбәй калкулыгының көнчыгыш өлешендә, Ык елгасының уң ягына урнашкан. Ыкның кушылдыгы Сөн елгасы районны урталай бүлә.
Авыл хуҗалыгы биләмәләре – 97 500 га (70,5%), ш.и. игеннәр – 52 655 га, көтүлекләр – 21 975, печәнлекләр – 22 603 га. Урманнар – 33075 га (24%).
Халык үзгәртү
12 авыл советына берләшкән 104 авыл бар. Иң эреләре – Шаран (5,54 мең), Наратасты (0,86 мең), Зирекле (0,94 мең), Түбән Зәет (0,79 мең).
2002 елгы сан алу буенча районда халык саны буенча беренче урында башкортлар (31,1 %), татарлар (27,3 %), 24 авылда чирмешләр (20,2 %), руслар (10,65%), чуашлар (10,2%) яши. Ләкин район хакимиятенең мәгариф бүлеге үк бу саннарның ялганлыгын исбатлый.
Сан алганда милли состав[2]
| Ел | татарлар | чирмешләр | башкортлар |
|---|---|---|---|
| 1939 | 34,1% | 14,5% | 13,3% |
| 1970 | 38,9% | 13,5% | |
| 1989 | 51,0% | 6,4% | |
| 2002 | 27,3% | 20,2% | 31,1% |
Туган тел буенча халык (2010): татар теле — 49,3%, чирмеш теле — 18,8%, рус теле — 15,2%, чуаш теле — 7,8%, башкорт теле — 7,0%.[3]
| 1939[4][5] | 1959[6][5] | 1970[7][5] | 1979[8][5] | 1989[9][5] | 2002[10][5] | 2010[1] | 1 гый 2018[11] | 1 гый 2019[12] |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 51 981 | ↘36 024 | ↘33 812 | ↘28 885 | ↘23 838 | ↗24 494 | ↘22 514 | ↘20 303 | ↘19 901 |
Административ бүленеш үзгәртү
Танылган кешеләр үзгәртү
- Ибраһим Абдуллин (1920, Зирекле—2005), драматург, Салават Юлаев премиясе лауреаты.
- Марат Абдуллин (1948, Шаран), БДУ профессоры, химия фәннәре докторы.
- Зарема Әхмәтҗанова (1945, Зирекле—1992), шагыйрә, журналист.
- Рима Батталова (1964, Сакты), җиңел атлетика буенча 15 тапкыр дөнья чемпионы.
- Фән Вәлиәхмәтов (1951, Хафиз), җырчы, Татарстанның һәм Башкортстанның халык артисты.
- Ринат Гатауллин (1953, Түбән Зәет), икътисадчы, профессор (2007), фән докторы (2001).
- Йосыф Гәрәй (1901, Базгыя – 1988, Уфа), татар шагыйре.
- Рауис Гәрәев (1949, Түбән Зәет—2004), галим-агроном, фән докторы.
- Павел Глезденёв (Исламгәрәй Миндияров, 1867-1923, Иске Тумбагыш) — мари мәгърифәтчесе, әдип һәм этнограф.
- Өлфәт Мәганов (1928—2018), Татарстан АССРның атказанган нефтьчесе.
- Дмитрий Михайлов (1919, Шаран—2008), нефтьче, Социалистик Хезмәт Каһарманы.
- Зәйнулла Мөстәкыймов (1924, Юмадыбаш—1945), Советлар Берлеге Каһарманы.
- Мирхәй Фәрхетдинов (1915, Яңа Каръяуды—1944), Советлар Берлеге Каһарманы.
- Закир Һади (1863, Ярәмкә—1933), XX гасыр башы татар язучысы.
Мәгариф өлкәсе үзгәртү
Урта белем үзгәртү
2009-10 уку елында 18 урта, 9 төп, 12 башлангыч мәктәп эшләгән. Аларда 3203 бала укыган. Шулар арасында татар балалары – 1624, чирмеш балалары – 692, рус балалары – 392, чуаш балалары – 333.
Шаран районы башкортлары балаларына туган телләрен өйрәнүнең барча мөмкинлекләре тудырылган. 6 мәктәптә 39 башкорт баласы телен өйрәнә, моңа өстәп башка милләт балаларына ул дәүләт теле буларак керә.
23 мәктәптә 1145 бала татар телен өйрәнә. Бу – татар балаларының 70,5% туган телен өйрәнә дигән сүз.
16 мәктәптә 466 чирмеш баласы туган телен өйрәнә (67,3%). 4 мәктәптә 194 бала чуаш телен өйрәнә (58,3%).
Район мәгариф бүлеге биргән мәгълүмат буенча Шаран районында рус балаларының 238 проценты (!) рус телен 11 мәктәптә туган тел буларак өйрәнә.[13]
Икътисад үзгәртү
Районда төрле юридик формалы 15 авыл хуҗалыгы предприятиесе эшли, шуларның 7се – кооператив, 6 ҖЧҖ, 3 муниципаль унитар предпприятие, 4 зур фермер хуҗалыгы (КФХ), 3 авыл хуҗалыгы предпприятиесе, 1 хосусый эшмәкәр. Шәхси хуҗалыклар – 7922.
Эшмәкәрләр саны – 543. Шуларның 36 – кече предприятие, 391 шәхси эшмәкәр, 116 КФХ. Кече эшмәкәрлек 3891 кешене эш белән тәэмин итә.
Район җиреннән ел да 0,2 млн т нефть суыртыла.
Матбугат үзгәртү
- «Шаран киңлекләре» газетасы
- “Ленин юлы” (“Ленинский путь”) (Бакалы районы белән Шаран районы берләшкәч, 1962 елда нәшер ителә, хәзерге Авыл таңнары гәҗитенең элгәресе)
Искәрмәләр үзгәртү
- ↑ 1,0 1,1 Бөтенрусия халык санын алу, 2010
- ↑ Население Башкортостана: XIX—XXI века: статистический сборник/ Территориальный орган Федеральной службы государственной статистики по Республике Башкортостан.- Уфа:Китап, 2008.- 448 с.:ил.
- ↑ архив күчермәсе, archived from the original on 2019-03-27, retrieved 2015-07-20
- ↑ СССР җанисәбе (1939)
- ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 5,4 5,5 Население Башкортостана:XIX-XXI века: статистический сборник. — 2008.
- ↑ СССР җанисәбе (1959)
- ↑ СССР җанисәбе (1970)
- ↑ ССҖБ җанисәбе (1979)
- ↑ СССР җанисәбе (1989)
- ↑ Бөтенрусия җанисәбе (2002)
- ↑ 26. Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2018 года — Федераль дәүләт статистикасы хезмәте.
- ↑ Численность населения муниципальных образований Республики Башкортостан — 2019.
- ↑ архив күчермәсе, archived from the original on 2016-03-05, retrieved 2011-08-23
Сылтамалар үзгәртү
- Рәсми сайт 2020 елның 26 февраль көнендә архивланган. (рус.)