Пһра Лак Пһра Рам

Пһра Лак Пһра Рам (ພຣະລັກພຣະຣາມ, pʰrāʔ lāk pʰrāʔ ráːm) Лао халкының милли эпосы һәм Будданың Бодһисатта буларак элеккеге тормышын сөйләүче хикәя Дасаратһа Джатаканың Лао адаптация.^[2] Ул Лаоска һәм башка Көньяк-көнчыгыш Азиягә Буддачылык таратуы аша китерелгән булган. Хикәя Лаоска Камбоджа һәм Таиландка (Сиам) караганда күпкә соңрак килеп җиткән.^[3]

Исемнәр

Пһра Лак Пһра Рам ике төп персонаж Пһра Лак яки Лакшаман һәм Пһра Рам яки Рама хөрмәтенә аталган булган. Пһра Рам каһарман булып таныла, үзгәртелгән исем яхшы яңгыраш өчен сайланган булган дип ышаныла. Шулай да Луанг Прабангның ветеран бию башкаручылары, Пһра Лак башта гамәлләре патша булуы өчен мәҗбүри булган үз ихтыяры буенча ярдәмчесе "Пһра Рам"ны яклап килеп чыга.^[4] Джатака хикәясе булып танылганга күрә, ул Пһра Рам Садок (ພຣະຣາມຊາດົກ, pʰrāʔ ráːm sáː dók). Ул шулай ук Раммакиен (ຣາມມະກຽນ, Ráːm māʔ kian) дип атала, әмма бу гомумән “Рамаяна”да моның өчен башка төбәк юрамаларда исем.

Лаоска үтеп керү

Лао риваятьләренә Пһра Рам Садокның Ангкордан Реамкер белән таныш солдатлары, рәссамнары, биючеләре, шагыйрьләре белән Лан Сангның беренче патшасы Чао Фа Нгоум аша кергән дип сөйләнә. Шулай ук Һинд мәдәниятләре Кытайда хәзерге Юннань булган турында “Гандһара” безнең эрага кадәр икенче гасырдан соңрак түгел белгәннәр.^[5] Һинду мәдәнияте, теле һәм дине дөньяның бу өлешенә Саһаваналарның мәдәни ирешүләрүнә (б.э. кадәр 230 ел – б.э. 220 ел.) күрә таралган. Шулай итеп Кытайдан әкренләп Таи эчке миграциясе өчен билгеләүче даталар нигезләнгән булмаса да, эпосның тапшырылуы мөгаен традицион датадан күпкә иртәрәк булган. Таи кабиләләре һичшиксез Һинд өйрәнүнең һәм белеменең күбесен кабул итеп Мон һәм Кхмер мәдәниятле Һиндләшкән патшалыкларның кырыйларында урнашкан. Шул патшалыклар чигенгәч, Лао кешеләре еш Чампассакта Ват Пһоу кебек Рамаяна һәм Маһабһаратамнан мотивлар белән бизәлгән иртәрәк Һинду гыйбадәтханәләрен олылау өчен килгәннәр. Иртәрәк юрамалар башка юрамаларга охшаш сыман бик калган, әмма 18-енче гасырга юрамалар тулысынча асабалаштырылган булган. Гәрчә Тһеравада Буддачылыгы Меконг Елга Таи кабиләләренә кимендә безнең эраның 7-енче яки 8-енче гасырларда мәгълүм булган, 14-енче яки 15-енче гасырларга кадәр генә яңартылган Тһеравада Буддачылыгы иртәрәк анимист, Һинду яки Маһаяна Буддачылык ышанулары алмашына килгән.^[6]^[7] Моны шулай ук хикәянең борынгы Буддачылык кристаллизациядә Дасаратһа Джатаканың кереш өлешендә керергә була.^[8] 18-енче гасырга кулъязмалар Лао мәдәниятенә һәм Тһеравада Буддачылык диненә тулысынча җайлаштырылган булган.^[9]

Дини әһәмияте

Лао мәдәнияте һәрвакыт авыз иҗаты һәм визуаль булган һәм авыз иҗаты хикәяләре еш патша сарай яннары тарафыннан тәфсилләп эшләнгән пьесаларга кодлаштырылган булган. Биюдә бераз асаба хасият белән гаять зур йогынты кхмер, таи һәм хәтта ява мәдәниятеннән килгән. Кайбер юрамалар ул Джатака хикәя дип тәфсилле игълан итәләр, шул ук вакытта башкалар бу шулай дип саный. Пһра Лак һәм Пһра Рам әхлакый җиткәкчелек, әхлак, эгоист булмау һәм дһарма буенча яшәү чагылышы. Пһа Рам Сиддһарта Гаутаманың элеккеге тормышы белән ассоциацияләнгән, шул ук вакытта аның кузены Хапманасоуане (Раванна) еш Будданың кузены Пһра Тһеватһат белән яки Будданың яктыртылуга таба соңгы тыкрыгы “Пһра Ман” белән. Параллельләргә аларның дини белеме һәм әхлакый өстенлеге керә әмма шулай ук аларның саранлык һәм нәфес тарафыннан җимерелүләре. Анимистик элементлар “Пһра Лак Пһра Рам”да кебек үк ачык түгел, әмма сәхнә Меконг Елгасы буенда урын ала икәнен билгеләп үтәргә кирәк. Нагалар Патшасы Пһра Рамның әтисе башкаланы Маһа Тһани Си Пһаодан (хәзерге Нонг Кһаи, Таиланд) каршы ярга Чантабури Шри Саттанакка (хәзерге көн Вьентьян) күчерергә тәкъдим иткән.^[2] Күпчелек анимистик элементлар кебек, Нага Буддачылык та, Һинду йогынтысы булган да контекстларда күренә, әмма нагаларгаа табыну төбәктә Һинд йогынтысына кадәр булган һәм Лаос һәм Исан халык хикәяләрендә популяр. ^[10]

Мәдәнияткә һәм сәнгатькә йогынты

Пһра Лак Пһра Рамнан шәйтан битлекләрен кигән биючеләр

Пһра Лак Пһра Рам бию һәм театр тамашалары, җыр, рәсем ясау, сын, дини текстлар һәм кулъязмалар өчен терәк булып тора. Ул шулай ук күбрәк таралган сәнгатьләрдә күренә, мәсәлән, классик морламда, фольклорда һәм авыл биюләрендә.^[11] Чыгышлар дәвамында текстлар укыла. Һәм хикәяләр үзләре тирән асаба фольклорга, мифларга һәм риваятьләргә үреп кертелгән. Гыйбадәтханәләрне һәм сарайларны сын, лакланган әйберләр, кисеп ясаулар һәм рәсемнәр бизи. Бүлекләр җыр, биюгә һәм аккомпанементланган музыкага хикмәтле итеп әверелдерелгән булган. Буддачылык элементлары аша, Лао әхлак һәм карма ышанулары янә расланган булган. Лао юрамалларының беренче яртысы шулай ук Лао дәүләтләренең, җир өлешләренең һәм су юлларының барлыкка килү өчен мифологияне нигезли һәм мәдәният тапшыруы буларак хезмәт итә.

Персонажлар

Төп персонажлар

Пһра Рам (ພຣະຣາມ, pʰrāʔ ráːm)

Тһаттаратһаның улы, Пһра Лакның туганы, Нанг Сиданың ире.

Пһра Лак (ພຣະລັກ, pʰrāʔ lāk)

Тһаттаратһаның улы, Пһра Рамның ир туганы.

Нанг Сида (ນາງສີດາ, náːŋ sǐː daː)

Тһотсакане һәм Нанг Чантаның кызы, Нанг Соусаданың инкарнациясе.

Тһотсакане яки Хапманасоуане (ທົດສະກັນ, tʰōt sáʔ kan; ຮາບມະນາສວນ, hȃːp māʔ naː sŭaːn)

Күк персонажлары

Пһра Ин (ພຣະອິນ, pʰrāʔ ʔìn)
- Илаһларның җитәкчесе, Тһао Лоун Лоның остазы.
Пһра Исоуане яки Тапборамесоуане (ພຣະອີສວນ, pʰrāʔ ʔiː sŭaːn; ຕັບບໍຣະເມສວນ, táp bɔː rāʔ méː sŭaːn)
- Җиргә төшкән беренче Илаһ Интһапатһа Маһа Нахоненың беренче хөкемдары.
Пһра Пһром яки Пһроммачак (ພຣະພຣົມ, pʰrāʔ pʰróm; ພຣົມມະຈັກ, pʰróm mā tɕák)
- Муонг Тһоайның пашзадәсе, Пһра Лак һәм Пһра Рамның кечерәк хатыннарының әтисе.
Нанг Соусада (ນາງສຸດຊາດາ, sút sáː daː)
- Хапмасоуане тарафыннан пычранган һәм киләсе тормышында Нанг Сида буларак үч алырга ант иткән Индра хатыны.
Пһра Атһит (ພຣະອາທິດ, pʰrāʔ ʔàːtʰīt)
- Кояш Ходаеның Нанга Хайси белән мөнәсәбәтләре булган һәм ул Сангхип һәм Паличане угылларын тудырган.
Пһагна Хроут (ພະຍາຄຸດ, pʰāʔ ɲáː kʰūt)
- Гаруда Джатайюны алмаштыра.
Маникап (ມະນີກາບ, māʔ níː kȁːp)
- Индраның Пегас-сыман ваһана, Индраның атланган илаһи аты.
Пһагна Нак (ພະຍານາກ, pʰāʔ ɲáː nȃːk)
- Нагаларның патшасы, Чао Си Саттанакның яклаучысы һәм илаһи нигезләүчесе.

Маймыллары

Илаһлардан килеп чыгышы бу маймылларны махсус итә. Бу сыйныф гуманоид симианнар өчен күбрәк формаль төшенчә ваноне (ວານອນ, váː nɔ́ːn). Шуңа күрә ата булганнары Тһао затлы титулын алалар. (ທ້າວ, tʰȃːo).

Ханоумане яки Хоунламане (ຫະນຸມານ, háʔ nū máːn; ຫຸນລະມານ, hŭn lāʔ máːn)
- Пһа Рам һәм Нанг Пһенгсиның угылы, Нага Сида эзләвендә һәм Хампанасоуане белән сугышта ярдәм итә.
Сангхип (ສັງຄີບ, săŋ kʰȋːp)
- Вальмикиның Валиның ролен үзгәртә, Паличаненың ир туганы.
Паличане (ພະລີຈັນ, pʰāʔ líː tɕan)
- Вальмикиның Валиның ролен үзгәртә, Паличаненың ир туганы.
Нанг Пһенгси (ນາງແພງສີ, náːŋ pʰɛ́ːŋ sǐː)

Юрамалар

Текстуаль

Органик матдәнең эссе, дымлы һава торышында уалучан табигатькә күрә бу текстларның күбесе югалтылган яки җимерелгән булган. Шулай да Вьентьянда Ват Пһра Кеода, Бан Бо Ода Ват Кангта, Лаоста Бан Насоне Тайда, Бан Хомда һәм Ват Нонг Бонда, Таиландта Рой Этта (хәзер Бангкокта урнашкан) берничә текст һәм шулай ук Пномпеньда Вьентьян юрамасының кулъязмасы табылган булган. Болардан бары тик Бан Хомда һәм Бан Нахоне Тайда тулы юрамалар сакланган.^[12] Бары тик ике хәзерге нәшер ителгән юрама бар. Иң билгеле булганы Саччиданда Саһаиның юрамасы, күбесенчә Ват Пһра Кео юрамасында нигезләнгән. Ул 1973 елда Вьентьянда Һинд Илчелеге патронажы астында нәшер ителгән булган.^[13] Вьетнам галиме Во Тһу Тинһ шулай ук Ват Канг Тһадан 1972 ел юрамасын бастырган һәм Вьентьянда Ват Оуп Муонгта сурәтләнгән. Бу юрама артык гадиләштерелгән булуы өчен тәнкыйтьләнгән булган.^[14]^[15]

Тугандаш текстлар

Пһра Лак Пһра Рамга өстәп, Лаостан охшаш хикәяләр мәгълүм.

Пһроммачак

- Луанг Пһрабангта Таи Лу халкының юрамасы сакланган.

Куай Торапһи
Лангка Ной

Шулай ук карарга мөмкин

Искәрмәләр

↑ Richman, P. (1991). Many Rāmāyaṇas: The Diversity of a Narrative Tradition in South Asia. (pp. 54–73). Berkeley, CA: University of California Press.
↑ ^2,0 ^2,1 Tinh, V. T. (1971). Phra lak phra Ram: a previous life of the buddha [Published on-line 2003.]. (Adapted from text of Vat Kang Tha.), Retrieved from http://www.seasite.niu.edu/lao/otherTopics/PhralakPhralam/index.htm
↑ The characters | Phralak Phralam.
↑ Jähnichen, G. (2009). Re-designing the role of phalak and pharam in modern Lao Ramayana. Wacana Seni Journal of Art Discourse, 8, p 3-4.
↑ Iyengar, K. R. S. (2006). Asian variations in ramayana. New Delhi: Sahitya Akademi. p. 247.
↑ Saveda, A. (1994). Laos: a country study. [Replaces 1971 version.]. Washington, D.C.: U.S. Library of Congress. Retrieved from http://countrystudies.us/laos/
↑ Charles, I. (2007). Buddhism, power and political order. New York: Routledge.
↑ Richman, P. (1991). p. 54.
↑ p. 18.
↑ Iyengar, K. R. S. (2006) pp. 237-8.
↑ p. 231.
↑ Jähnichen, G. (2009), pp. 6-7.
↑ Iyengar, K. R. S. (2006). Asian variations in ramayana. New Delhi: Sahitya Akademi. p. 231
↑ Giteau Madeleine. Note sur des sculptures sur bois de Luang Prabang représentant des scènes du Rāmāyaṇa. In: Arts asiatiques. Tome 45, 1990. pp. 67-75.
↑ Jähnichen, G. (2009), pp.7.

Тышкы сылтамалар

Royal theatre of Luang Prabang
Phra Lak Phra Lam - A Previous Life of the Buddha 2021 елның 27 октябрь көнендә архивланган.
Characters of the Phra Lak Phra Lam 2021 елның 24 октябрь көнендә архивланган.

[1] Richman, P. (1991). Many Rāmāyaṇas: The Diversity of a Narrative Tradition in South Asia. (pp. 54–73). Berkeley, CA: University of California Press.

[:0-2] 2,0 ^2,1 Tinh, V. T. (1971). Phra lak phra Ram: a previous life of the buddha [Published on-line 2003.]. (Adapted from text of Vat Kang Tha.), Retrieved from http://www.seasite.niu.edu/lao/otherTopics/PhralakPhralam/index.htm

[3] The characters | Phralak Phralam.

[4] Jähnichen, G. (2009). Re-designing the role of phalak and pharam in modern Lao Ramayana. Wacana Seni Journal of Art Discourse, 8, p 3-4.

[5] Iyengar, K. R. S. (2006). Asian variations in ramayana. New Delhi: Sahitya Akademi. p. 247.

[6] Saveda, A. (1994). Laos: a country study. [Replaces 1971 version.]. Washington, D.C.: U.S. Library of Congress. Retrieved from http://countrystudies.us/laos/

[7] Charles, I. (2007). Buddhism, power and political order. New York: Routledge.

[8] Richman, P. (1991). p. 54.

[9] . 18.

[10] Iyengar, K. R. S. (2006) pp. 237-8.

[11] . 231.

[12] Jähnichen, G. (2009), pp. 6-7.

[13] Iyengar, K. R. S. (2006). Asian variations in ramayana. New Delhi: Sahitya Akademi. p. 231

[14] Giteau Madeleine. Note sur des sculptures sur bois de Luang Prabang représentant des scènes du Rāmāyaṇa. In: Arts asiatiques. Tome 45, 1990. pp. 67-75.

[15] Jähnichen, G. (2009), pp.7.

[2]

[3]

[1]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]