Зәйнәп Гыйләҗетдинова

Зәйнәп Шәйхи кызы Гыйләҗетдинова (1918 елның 29 октябре, Уфа, Уфа губернасы, РСФСР2007 елның 2 октябре, Казан, Татарстан, РФ) ― Совет һәм Россия галиме, укытучы, табиб, акушер-гинеколог, хирург. В. И. Ленин исемендәге (1971-1987) Казан табибларның белемен күтәрү дәүләт институтының акушерлык һәм гинекология бүлеге җитәкчесе. Бөек Ватан сугышында катнашучы, медицина һәм санитар батальонның взвод командиры, 3 нче дәрәҗәдәге хәрби табиб. Кызыл Хезмәт байрагы, Ватан сугышында II дәрәҗә орденнары кавалеры. ТАССР атказанган фән эшлеклесе (1973). Фән һәм техника өлкәсендә Татарстан Республикасы Дәүләт премиясе лауреаты (1996).

Зәйнәп Гыйләҗетдинова
Туган телдә исем Зәйнәп Шәйхи кызы Гыйләҗетдинова
Туган 29 октябрь 1918(1918-10-29)
Уфа, РСФСР
Үлгән 2 октябрь 2007(2007-10-02) (88 яшь)
Казан, Россия
Яшәгән урын Иптәшлек урамы[1]
Ватандашлыгы  СССР
 Россия
Әлма-матер Ташкәнт тыйб институты[d]
Эш бирүче Ташкәнт тыйб институты[d], Казан дәүләт медицина университеты һәм Казан дәүләт медицина академиясе
Гыйльми дәрәҗә: медицина фәннәре докторы[d]
Гыйльми исем: профессор[d]

Биография

үзгәртү

Яшьлек еллары, белеме

үзгәртү

Зәйнәп Шәйхиевна Гыйләҗетдинова 1918 елның 29 октябрендә Уфада [2] хезмәтче гаиләсендә туган. Атасы - Шәйхетдин Гыйләҗевич Гыйләҗетдинов авыл мәдрәсәсендә өч сыйныф укыган, соңрак типографиядә җыючы була, аннан соң Казанда Исмәгыйлев фермасында сатучы булып эшли. Аның хатыны - Гыйльмиҗамал, башкорт, иреннән күпкә яшьрәк, дүрт сыйныф белемле, рус телен яхшы белә. Аларның дүрт баласы була - Мәрьям, Фәрит, Зәйнәп һәм иртә үлгән кызлары. 1918 елда гаилә Томскка күченә, анда 1925 елга кадәр әтиләре типографиядә җыючы булып эшли, аннары кибет ярдәмчесе булып эшкә урнаша. Гаилә мөселман йолаларын үтәп яши, начар яшәмиләр, җәй көннәрендә шәһәр читендә арендага дача алалар, әтиләре көндәлек алып бара һәм шигырьләр яза, шулай ук зур китапханә туплый. 1929-нчы елда Шәйхетдин салымнарын түли алмаганлыктан, Гыйләҗетдиновларның бөтен мөлкәте диярлек конфискацияләнә. Аннары ул кулга алынудан качып, Ташкентка китә, бөтен гаилә һәм балалар тәрбиясе Гыйльмиҗамал өстенә төшә. Ул эзләү вакытында сакланып калган тегү машинасына ярдәмендә тегеп, өстәмә акча эшли башлый [3] . 1930-нчы елда гаилә Ташкентта берләшә, Томсктан поезд белән киткәндә, Гыйльмиҗамалны һәм балаларына тикшерү үткәрәләр. 1933-1934 елларда Томсктан полиграфиядә кулга алулар турында хәбәр алгач, әтиләре яңа репрессияләрдән саклану өчен Тирмез һәм Нәмәнгәнгә күченә, балаларына әниләре белән бәхәсләшүе турында әйтеп калдыра. Ул вакытта әниләре гаиләсен авыр һәм ач шартларда тукландыру өчен төрле эш белән шөгыльләнә, шул исәптән күлмәк тегүне дә дәвам итә. Аннары ул тиф белән авырып китә, ләкин исән кала. Озакламый әтиләре Ташкентка кайта, хәрби заводта менеджер булып эшкә урнаша, гомеренең ахырына кадәр заводта җитештерелгән товар кибетендә эшләвен дәвам итә [3] .

Бишенче сыйныфка кадәр Зәйнәп Томскның татар мәктәбендә укый, Ташкентта рус теленә күчә. Ул телне белмәсә дә, тиз өйрәнә [3] [4] . Мәктәптә аны Зина дип аап йөртәләр [3] . Җиде классны тәмамлагач, 1934-нче елда, әнисе кушуы буенча фельдшер-акушерлык мәктәбенең кичке бүлегенә укырга керә, шул ук вакытта балалар клиникасында шәфкать туташы, аннары балалар бакчасында инструктор һәм бала тудыру йортында практика үтә [3] [5] . 16 яшендә ул 18 яшьлек Абдулла Сагитов белән таныша, аның абыйсы Фәритнең дусты, ул финанс институтында укыган. Мәктәпне тәмамлагач, 1936-нчы елда, бер ел дәвамында, ул Сәмәрканд өлкәсенең ерак төбәкләренә эшкә җибәрелә, 15 колхоз хуҗалыгы өчен җаваплы булган авыл советындагы фельдшер-акушерлык пункты мөдире итеп билгеләнә [6] [3] [5] . Шул ук вакытта, аның абыйсы белән Ташкентка килүче артист Ситдыйк Айдаров белән таныша. Артист Зәйнәпкә гашыйк була һәм үзе белән Казанга чакыра, ләкин ул кинәт ашказаны рагыннан үлеп китә. Төбәктән кайтып, Абдулла киңәше белән Ташкент медицина институтының эшче факультетының өченче курсына укырга керә, аны 1942 елда тәмамлый [6] [3] [2] . Шул ук вакытта ул аңа өйләнә алмый кала, чөнки башта Абдулла укыган финанс учреждениесе Сәмәркандка күчерелә, аннары Монголиягә хәрби хезмәткә китә, армиядән кайткач, башкарма комитетта финанслаучы булып эшли, яшәү шартлары авыр булганлыктан үзенең гаиләсен төзи алмый. Икенче бөтендөнья сугышы башлангач, Абдулла армиягә алына һәм атлы гаскәрләргә җибәрелә, анда өлкән лейтенант булып хезмәт итә [3] .

Бөек Ватан сугышы

үзгәртү

Укуын тәмамлагач, 1942 елда ул шундук Кызыл Армиягә җибәрелә [5] [3] . Үзе сорап, Абдулла янына 31-нче армия карамагына җибәрелә. Абдулла аңа кияүгә чыгарга тәкъдим ясый һәм никахны җирле хәрби хакимият рәсмиләштерә [3] . Ул 2-нче ату армиясе 239-нчы мылтык дивизиясенең 388-нче аерым медицина-санитар батальонын кабул итү командиры булып эшли. Эшләү шартлары бик авыр була. Фронтта ул партия әгъзасына кандидат итеп кабул ителә, ләкин бүтән берни белән дә бүләкләнми [3] .   Фронтта туберкулез белән авырып, аны Мәскәү аша Ташкентка гаиләсенә озаталар. Тиз арада Ташкент медицина институтындагы акушерлык һәм гинекология клиникасында эшли дә башлый [3] . 1944-нче елда ул 3-нче дәрәҗәдәге хәрби табиб, яки капитан, дәрәҗәсен ала, шулай ук 2-нче төркем инвалидлык бирелә. Бер ел элек аның бердәнбер баласы - Илдар улы туа. Ул киләчәктә танылган табиб булып китә [7] [3] . Шушы вакытта сугыш бетәргә ел ярым кала фронттан Абдулладан хатлар килүдән туктый. Политик инструктор белән булган бәхәс аркасында Абдулла хөкем ителә, азат ителгәннән соң Закарпатьега китә, яңа гаилә кора.

Ташкент - Казан

үзгәртү

Ординатурага укрга кереп, аннары Ташкент медицина институтының акушерлык һәм гинекология кафедрасының аспирантурасында укып, 1949-нчы елда Гыйләҗетдинова медицина фәннәре кандидаты исемен ала. Диссертация темасы - "Йөклелекне консерватив туктату ысулы турында". Соңрак, 1949-1951 елларда ул шул ук бүлектә ярдәмче булып эшли, студентлар белән дәресләр алып бара, киң медицина эше алып бара [3] [5] . 1951-нче елда Казанга күченә, улын мәктәпне тәмамлаганчы Ташкентта калдыра. 1951-1952 елларда ул башта медицинада, аннары Казан медицина институтының педиатрия факультетында эшли, анда Груздев В.С клиникасында акушерлык һәм гинекология кафедрасында ярдәмче була, лекцияләр укый һәм операцияләр ясый.

Фәнни, педагогик һәм иҗтимагый эшчәнлеге

үзгәртү

Соңгы еллары, хәтер

үзгәртү

1987 елда ул бүлек җитәкчесе вазифасыннан китә, аннан соң 1997 елга кадәр профессор-консультант булып эшли, 80 яшькә җиткәч, диссертацияләрне яклау буенча академик совет әгъзасы була, 50 елдан артык табиб булып эшли. Бу вакыт эчендә ул сансыз хатын-кызларны һәм аларның балаларын коткарып кала [3] [5] . Ул 2007 елның 2 октябрендә Казанда 88 яшендә үлә [5]. Соңгы көннәренә кадәр бүлек хезмәткәрләре белән элемтәдә тора һәм фәнни эшенә комачауламый, үлеменә берничә ел кала истәлекләрен тәмамлый [5] [4] . 2013 һәм 2017 елларда Гыйләҗетдинованың 90 һәм 100 еллыгы республика фәнни конференцияләре үткәрү белән билгеләнә . Аның шәхси әйберләре һәм кораллары Казан дәүләт медицина академиясе музеенда экспонат булып саклана .

1952 елда ул профессор Л. М. Рахлин җитәкчелегендә В.И.Ленин исемендәге Казан табибларның белемен күтәрү дәүләт институтына эшкә китә, бөтен профессиональ тормышын шунда хезмәт итә [3] [6] . Шул ук елны ул акушерлык һәм гинекология кафедрасы доценты итеп сайлана һәм берникадәр вакыттан соң профессор Н. Е. Сидоров җитәкчелегендәге икенче кафедрага күчә [3] . 1954-нче елда ул невропатолог, доцент А.Х.Терегулов белән таныша, соңрак алар өйләнешәләр. Улын Казандагы яңа гаиләсенә алып китә. 1965-нче елда ул медицина фәннәре докторы дәрәҗәсе өчен "Хатын-кызларның йөклелек вакытында һәм экспериментта фиброид барлыкка килүдә балалык фиброидларының нерв элементларының торышы" дигән темага диссертациясен яклый, шуннан соң профессор булып сайлана. Профессор И.В. Данилов отставкага киткәч, 1971 елда ул 2-нче акушерлык һәм гинекология кафедрасы мөдире булып эшли башлый [6] [3] .

Фәнни, педагогик һәм иҗтимагый эшчәнлеге

үзгәртү

Казан дәүләт педагогик университеты бүлегендә эшләгән елларында ул акушерлык һәм гинекологиядә эндокринологиянең фәнни нигезләрен үстерүдә катнаша, СССРда беренче тапкыр укыту программалары әзерли һәм табиблар өчен тематик камилләштерү курслары оештыра. Бу өлкәдә җенес туберкулезы белән авыручыларны дәвалау өчен берничә белгеч әзерләде, махсус гинекологик бүлекләр булдырды. Ул шулай ук укыту процессын камилләштерүдә һәм оптимальләштерүдә актив катнаша, лекцияләр һәм семинарлар алып бара, курсантлар һәм клиник хезмәткәрләр катнашында пациентларның клиник тикшерүләрен оештыра [6] . Шәхсән һәм авторлыкта ул 18 монография, 8 практик күрсәтмә, 15 өйрәнү өчен кулланма, клиник лекцияләр һәм укыту әсбаплары, 29 күрсәтмә, шулай ук 300 дән артык фәнни һәм журнал мәкаләләре язды һәм бастырды. Ул хатын-кызларның, әниләрнең һәм яңа туган сабыйларның сәламәтлеген саклауда, аерым алганда, нефроморфологиядә һәм хатын-кыз тәненең нейроэндокрин көйләнешендә, җенес органнары шешләре булган пациентларда нейро-гормональ үзгәрешләр, ялкынсыну процесслары һәм башка авыруларда махсуслашты. Төрле йөрәк-кан тамырлары авырулары булган йөкле хатын-кызлар организмының иммунитет саклау механизмнары һәм онкогинекологик патологиядә иммунологик реактивлык, аналык яман шеш авыруларын диагностикалау проблемалары, йөклелек һәм бала тудыру вакытында авырлыкларны кисәтү мәсьәләре буенча эшләде. Ул 25 кандидатны һәм бер медицина фәннәре докторын әзерләде, соңрак алар бүлек җитәкчеләре, доцентлар һәм берничә медицина институты һәм вузларының кафедралары ярдәмчеләре дәрәҗәсенә күтәрелделәр.

Медицина һәм педагогик эшчәнлеге белән беррәттән, ул актив иҗтимагый эш тә алып бара, аеруча, озак еллар фәнни сәркатип, кандидатлык һәм докторлык диссертацияләрен яклау буенча махсус хирургия советы председателе була, берничә тапкыр партия бюросы әгъзасы итеп сайлана. Шулай ук, акушерлар һәм гинекологлар берләшмәсе советы һәм ТАССР акушерлар һәм гинекологлар фәнни җәмгыяте әгъзасы булып тора[6] [5] . Нәкъ менә Гыйләҗетдинова кафедраның тарихи бинасында Г.Тукайның кечкенә музеен оештырган дип санала [2] [5], ул 1960-нчы елдан Островский урамындагы элеккеге Клячкин хастаханәсендә урнашкан [3] . Гыйләҗетдинованың офисы бер бүлмәдә урнашкан, анда 1913 елның 26 февраленнән 14 апреленә кадәр шагыйрь гомеренең соңгы көннәрен үткәргән. Музей 1968-нче елда ТАССР Язучылар берлеге председателе Гариф Ахунов ярдәмендә ачыла, аның ярдәмендә Тукайның төгәл үлгән урыны да билгеләнә [3] . Музей Тукай турында берничә альбом, архив фотолары һәм газета битләре белән башланып китә, алар Гыйләҗетдинова тарафыннан туплана [3] . 1997-нче елда бина ремонт өчен ябыла, шуңа бәйле рәвештә Гыйләҗетдинова музейның яңадан торгызылуына өмет белдерә [3] [8] .

Соңгы еллары, хәтер

үзгәртү

1987 елда ул бүлек җитәкчесе вазифасыннан китә, аннан соң 1997 елга кадәр профессор-консультант булып эшли, 80 яшькә җиткәч, диссертацияләрне яклау буенча академик совет әгъзасы була, 50 елдан артык табиб булып эшли. Бу вакыт эчендә ул сансыз хатын-кызларны һәм аларның балаларын коткарып кала [3] [5] . Ул 2007 елның 2 октябрендә Казанда 88 яшендә үлә [5]. Соңгы көннәренә кадәр бүлек хезмәткәрләре белән элемтәдә тора һәм фәнни эшенә комачауламый, үлеменә берничә ел кала истәлекләрен тәмамлый [5] [4] . 2013 һәм 2017 елларда Гыйләҗетдинованың 90 һәм 100 еллыгы республика фәнни конференцияләре үткәрү белән билгеләнә . Аның шәхси әйберләре һәм кораллары Казан дәүләт медицина академиясе музеенда экспонат булып саклана .

Бүләкләре

үзгәртү

Сайланма библиография

үзгәртү

Аңлатмалар

үзгәртү

Искәрмәләр

үзгәртү

Әдәбият

үзгәртү

Тышкы сылтамалар

үзгәртү

Моны да карагыз

үзгәртү