Wikipedia

Äfğänstan suğışı (1979-1989)

(Әфганстан сугышы битеннән юнәлтелде)

Äfğänstan suğışı (1979-1989) — ber yaqtan SSRB ğäskärläre çiklängän kontingentı häm Äfğänstan xökümäte ğäskärläre, ikençe yaqtan küp sanlı äfğän qorallı möcähitläre ("doşmannar" quşamatı astında bilgele) arasındağı suğış. Äfğänstan möcähitläre NATO, konservativ möselman illäre tarafınnan aqça belän tä'min itelgän.

SSRB ğäskärlären Äfğänstanğa kertü xaritası

Äfğänstandağı nizağ 1979 yılğa qädär başlanğan inde häm Äfğänstan watandaşlar suğışına äylänä, läkin 1979 yılnıñ 25 dekäberendä SSRB bu nizağqa tığıla.

1980 yılda AQŞ niäte buyınça BMO İminlek Şurası SSRBğa qarşı qararnı qabul itmäkçe, läkin SSRB aña veto quya.

AQŞ prezidentı Ronald Reygan äfğän möcähitläre belän oçraşa, 1983
Äfğän qorallı möcähitläre

SSRB üz eş itülären Äfğänstan räsmi xökümäte üteneçe belän añlattı. 1980 yılda BMO Ğomumi Assambleyäse "çit il ğäskärlären çığaru" taläbe xaqında qarar itä(108 riza, 14 qarşı tawış birde), läkin ul mäcbüri köçkä iä bulmıy.

1979 yılnıñ 25 dikäbrennän 1989 yılnıñ 15 fevralenä qädär Äfğänstan territoriäsendäge ğäskärlärdä 620 meñ keşe xärbi xezmät ütkän, şul isäptän Şäwit Ğäskäre çäslärendä — 525 meñ, SSRB DİK çik buyı ğäskärlärendä häm başqa çäslärdä — 90 meñ, SSRB Eçke eşlär ministrlığınıñ eçke ğäskärlärendä — 5 meñ. Monnan tış, SSRB ğäskärlärendä eşçe-xezmätkär wazifalarında 21 meñ keşe isäplängän. Säwit ğäskärläreneñ urtaça yıllıq isemlektäge sanı 80-104 meñ xärbi xezmätkärne häm 5-7 yallanğan xezmätkärne täşkil itkän. Başqa çığanaqlar Äfğänstanda milyunğa yaqın keşe xezmät itep çıqqan dip belderä.[1]

Altarix

үзгәртү

Äfğänstannıñ Awraziäneñ iñ urtasındağı geosäyäsi urını ğasırlar däwamında dönyanıñ barlıq aldınğı mämläkätlärneñ milli mänfäğätläre kiseşkän böten Üzäk Aziä töbägendäge xärbi-säyäsi xälneñ totrıqlılığın tä'min itüçe möhim töbäklär rätenä quya.

XIX ğasırdan başlap Räsäy häm Britaniä impiriäläre arasında Äfğänstannı käntrüldä totu öcen «Zur uyın» (The Great Game) ataması alğan köräş barğan.

1893 yılnıñ ğinwarında britannar kürşe Hindstannan üz ğäskären cibärep, köç qullanıp Äfğänstan östennän xakimlek itärgä tırışa. Berençe iñgliz-äfğän suğışı şulay başlanğan. Başta iñglilzärgä uñış yuldaş bula, alar Dusmöxämmät ämirne täxettän töşerep, täxetkä Şucağ xannı utırta. Ämmä Şucağ xannıñ xakimlege ozaqqa suzılmıy, 1842 yılda ul täxettän töşerelä. Äfğänstan Britaniä belän solıx kileşüe tözep, bäysezlegen saqlap qalğan.

1878 yılda Räsäy ğäskärläreneñ Äfğänstan çigenä tiz templar belän yaqınlaşuınnan xäweflängän britanar ikençe iñgliz-äfğän suğışın baslıy. Kisken köräş ike yıl däwan itä, häm 1880 yılda britannar ilne taşlap kitärgä mäcbür bula, ämmä täxettä britannarğa yaxşı teläktä bulğan Ğabderaxman ämirne qaldıra häm şulay itep il östennän idärä itä.

1880-1890 yıllarda Räsäy häm Britaniä arasındağı kileşülär näticäsendä Äfğänstannıñ xäzergäcä üzgäreşsez qalğan çikläre bilgelängän.

1919 yılda Ämanulla xan Äfğänstannıñ Böyekbritaniädän bäysezlegen iğlan itä. Şulay itep öçençe ingliz-Äfğän sugışı başlanğan. Bäysezlekne tanığan berençe il Säwit Räsäye bula, ul Äfğänstanğa iqtisadi häm xärbi yärdäm kürsätä.

1929 yılda SSRB täxettän töşerelgän Ämanulla xanğa yärdäm yözennän xärbi aksiä oyıştırğan. 1930 yılda basmaçılarğa qarşı äpiräsä ütkärelgän.

XX gasır başında Äfganstan bötenläy sänäğätsez, xalqınıñ yartısınnan kübrägen nadannar häm yarlılar täşkil itkän artta qalğan yarlı il bulğan.

Tarix

үзгәртү

Dawıt däwlät tüntäreleşe

үзгәртү
 
Möcähit zenit kompleksı belän
 
Möcähitlär tupnı basıp ala
 
SSRB xärbiläre Äfğänstannan çığa

1973 yılda Äfğänstan patşası Möxämmät Zahir Şah İtaliägä säfär yasağan waqıtında, ildä däwlät tüntäreleşe bula. Möxämmät Zahir Şah ber tuğanı Möxämmäd Dawıt xkimiätne ala häm Äfğänstanda berençe cömhüriätne iğlan itä.

Möxämmäd Dawıt avtoritar diktaturanı urnaştıra häm qayber islaxlarnı ütkärergä tırışa.

İslamistlar Dawıt xökümätenä qarşı berniçä baş kütärüne oyıştıra, tik alar bastırıla.

Saur inqıylabı

үзгәртү

1978 yılnıñ 27 aprelendä Äfğänstanda Aprel yäki Saur inqıylabı näticäsendä Äfğänstan Xalıq-demokratik Cömhüriäte iğlan itelä.

Yaña xakimiät reformalarnı ütkärü tırışuına islamistlar baş kütärüne oyıştıra häm soñraq ul watandaşlar suğışına äylänä.

Watandaşlar suğışı

үзгәртү

1979 yılnıñ martında Härät (Herat) şähärendä fetnä itü tırışuınnan soñ Äfğänstan xökümäte SSRBdän yärdäm sorıy (20 tapqır).

1979 yılnıñ 3 iyülendä AQŞ prezidentı Cimmi Karter Äfğänstan xökümätenä qarşı köçlärne finanslaw turında yäşeren ämergä qul quya.

SSRB maxsus xezmätläre 1960 yıllarda Xäfizulla Ämin Üzäk Küzläw İdäräse belän xezmättäşlek itkänen açıqlıy.

Kerü

үзгәртү

1979 yılnıñ 27 dekäberendä SSRB maxsus ğäskäre şturm näticäsendä Ämin sarayın basıp ala, Xäfizulla Ämin üterelä. Xökümät başında Bäbräk Kärmäl quyılğan.

Suğış

үзгәртү
  • 1979-1980, fevral - SSRB ğäskärlären Äfğänstanğa kertü
  • 1980-1985, aprel - aktiv suğış xäräkätläre
  • 1985-1987 - aktiv suğıştan äfğän ğäskären tup, hawa köçläre belän yaqlawğa küçü
  • 1987-1989 - SSRB ğäskäre milli tınıçlandıru säyäsätendä qatnaşa, äfğän ğäskären tup, hawa köçläre belän yaqlaw, ildän çığuına äzerläw

1989 yılnıñ 15 fevralendä Boris Gromov citäkçelegendäge 40-nçe armiäneñ soñğı bülgese Äfğänstannan kitä.

Qorbannar

үзгәртү

Räsmi çığanaqlar buyınça 15 052 SSRB xärbie häläk, 417 xäbärsez yuğalğan, 55 753 yaralanğan, Äfğänstan xökümäte ğäskäre 18 000-243 900 xärbie häläk, 77 000 yaralanğan buğan.

Möcähitlär tarafınnan 75 000-90 000 häläk bula, häm il cimerelgän diärlek.

Başqa däwlätlärneñ yuğaltuları

үзгәртү

Pakstan xärbi-hawa köçläre hawa suğışında ber oçqıçın yuğalta. Şulay uq Pakstan xäkimiäte mäğlümäte buyınça, 1987 yılnıñ berençe dürt ayında äfğän aviatsiäseneñ Pakstan territoriäsenä höcüme näticäsendä 300 dän artıq ğadi xalıq häläk bula.[2] Iran xärbi-hawa köçläre hawa suğışında ike xärbi boralağın yuğalta.[3]

Xärbi cinäyätlär

үзгәртү

Säwit xärbi tribunalları säwit xärbi xezmätkärlären cirle xalıqnı ütergän, xatın-qızlarnı köçlägän öçen törle cäzağa, şul isäptä ülem cäzasına da xökem itü oçraqları bula.[4][5]

1989 yılnıñ noyäbrendä SSRB Yuğarı şurası säwit xärbi xezmätkärlare Äfğänstanda barlıq qılğan cinayätlär buyınça da yarlıqıy[6].

Xärbi prokuratura mäğlumäte buyınça, 1979 yılnıñ dekäbrennän 1989 yılnıñ fevralenä Äfğän Demokratik Cömhüriätendä 40 nçı ğaskär tärkibennän 4307 keşe cinäyäti cawaplılıqqa tarttırıla. SSRB Yuğarı şurasınıñ qararı köçenä kergändä 420 elekke soldat irektän mäxrüm itü urınnarında bula.[7]

AQŞ xakimiätläre 1982 yılnıñ martında säwit gaskärläre Äfğänstanda ximik qoral qullanğan dip beldersä dä,[8] bu dokumentlar belän raslanmağan.[9]

«Äfğän sindromı»

үзгәртү

Äfğänstanda säwit çastlärendäge tärtip däräcäse yış qına tübän bulğan; «babaylıq» çäçäk atqan. Saldatlarnıñ häm äfisirlärneñ kübese narkotik häm alkoholne qullanğan.[10][11] Ayırım rotalarda häm bätäräylärdä rättäge tärkipneñ 90%ı çarasnı, yäğni xäşişneñ ber tören tartkan, dip xäbär itä elekke maxsus maqsatlı ğäskär äfisire Aleksei Çikişev.[12]

Törle säyäsi köçlär xaılqnıñ sotsial aktiv öleşe bulğan yäş veterannarnı üz mänfäğätendä faydalanırğa tırışa. Doşmanlawçı yaqlar barlıq millätara nizağlarında alarnı üz saflarına verblarğa tırışa. Äfğänçılarnıñ küp öleşe oyıştırılğan cınäyätçel törkemnärgä kergän.

1989 yılnıñ noyäbrendä inde 3700 äfğän suğışı veteranı irektän mäxrüm itü urınnarında bulğan, «äfğänçelärneñ» ğailälärendä kisken ğailä nizağları häm ayırılışular 75 protsentqa citkän; veterannarnıñ 2/3 öleşe eşe belän qänäğätsezlek belderä häm kilep tuğan nizağlar arqasında eş urının yış almaştıra torğan bulğan; Äfğänstanda xezmät itep çıqqan studentlarnıñ 90 protsentı akademık burıçlı yäki naçar ölgergänlekle bulğan, 60 protsentı alkoholism yäki narkomaniädän intekkän.

1990 yıllar başında uzdırılğan test tikşerüe äfğän suğışında qatnaşuçılarnıñ kim digändä 35-40 protsentı professional psixologlar yärdämenä moxtac buluın kürsätkän.[13]

Xäter

үзгәртү

Elekke Säwitlär Berlege şähärlärendä - Qazanda, Wilnüstä, Кievta, Ädistä, Semberdä, Nijında, Zaporijjädä, Xabarovskidä, Krasnoturyinskidä, Piremdä, Orölda, Yekaterinburgta, Norilskidä, h.b.larda äfğäncılarğa häykällär bar.

Monı da qara

үзгәртү

İskärmälär

үзгәртү
  1. ↑ «Красная звезда», 14.09.2011 2012 елның 12 гыйнвар көнендә архивланган. «НВО»
  2. ↑ Steven Weisman. AFGHANS DOWN A PAKISTANI F-16, SAYING FIGHTER JET CROSSED BORDER // «The New York Times»
  3. ↑ Soviet Air-to-Air Victories of the Cold War. October 2, 2014 тикшерелгән.
  4. ↑ История одного ЧП
  5. ↑ Военный следователь. У войны вообще нет лица
  6. ↑ Постановление ВС СССР от 28 ноября 1989 г. N 842-1, archived from the original on 2012-11-03, retrieved 2016-11-11 
  7. ↑ Прокляты и забыты?. Независимая газета (13 февраля 2004). әлеге чыганактан 2012-11-19 архивланды. 2012-11-08 тикшерелгән.
  8. ↑ Mauroni A. America’s Struggle with Chemical-biological Warfare. Р. 82.
  9. ↑ См. по теме дискуссию: Гай Д., Снегирев В. Вторжение. Неизвестные страницы необъявленной войны. С. 185—187.
  10. ↑ Секреты войны, archived from the original on 2011-11-19, retrieved 2016-11-13 
  11. ↑ Афганская тема
  12. ↑ Чикишев А. В. Спецназ в Афганистане. — М.: Олма-Пресс, 2004. — С. 304.
  13. ↑ Ю. Рубцов. Уроки «Афгана». СССР проиграл борьбу за афганский народ, archived from the original on 2016-07-31, retrieved 2016-11-13 

Sıltamalar

үзгәртү
Чыганак — https://tt.wikipedia.org/w/index.php?title=Äfğänstan_suğışı_(1979-1989)&oldid=3359762