Татарстан мордвалары
Татарстан мордвалары — мордва халкының бүгенге Татарстан Республикасы территориясендә яши торган территориаль төркеме.
| Татарстан мордвалары | |
| Үз аталышы | |
|---|---|
| яшәү җире | |
| Теле | |
| Дине | |
| Бүтән халыкка керүе | |
Таралышы
үзгәртүХәзерге Татарстан территориясендә мордва халкы Казан ханлыгы чорыннан ук барлыкка тарала башлый.[1] Мордваларның шактый өлеше Идел буе районнарына, Казаннан көньякка күченгән. Казан алынганнан соң күп кенә мордва халкы элеккеге яшәү урыннарына әйләнеп кайта. Казан губернасында мордва халкының Иделнең уң як ярында урнашкан элеккеге Тәтеш һәм Сембер өязләрендәге аз өлеше генә калган (мукшылар, караталар).[2]
XVIII гасырда мордва, нигездә, эрзя, Идел аръягына актив урнаша башлый. Мордва күченүчеләренең иң зур төркемнәре Чирмешән елгасы буенда һәм төньяктан Кинел елгасыннан төньякка таба урман-далалы районнарда урнашкан.[2] Биредә Казан губернасы Спас һәм Чистай өязләре, Самара губернасының Бөгелмә өязләре оештырыла, аның бер өлеше 1920 елдан Татарстан составына керә.[2] XX гасыр башында, беренче Бөтенроссия халык санын алу мәгълүматлары буенча, мордваның Казан губернасында гомуми саны 22 187 кеше тәшкил итә, Спас (7 197 кеше), Тәтеш (540 кеше) һәм Чистай (9 747 кеше) өязләре мордва таралышы буенча төп районнар булып тора.[3]
1926 елга мордва халкы яңа оешкан Татарстан АССР чикләрендә шактый кимегән һәм 35 084 кеше тәшкил иткән, бу элеккеге Казан губернасының территориаль чикләрен үзгәртү, шулай ук 1920 елларда мордваның Идел буеның сул як районнарыннан Себергә күчүе белән бәйле.[2]
Татарстан Республикасында 2010 елгы җанисәп нәтиҗәләре буенча 19 156 мордва халкы яши, шул исәптән Казанда 1284, Яр Чаллыда – 1 979, Әлмәттә - 2 749, Бөгелмә районында 2 533 кеше, Лениногорск районында 4 006 кеше, Тәтеш районында 2 399 кеше.[1]
Каратайлар
үзгәртү- Төп мәкалә: Каратайлар
Кама Тамагы районындагы Мордва Каратае (Искавыл), Мәсте (бүгенге көндә юкка чыккан), Чымбай, Чыршалан һәм татарлар белән бергә Балтач авылларында Татарстанда яшәүче мукшыларның этнографик төркеме булга каратайлар яши. Туган телләре — татар теленең каратай сөйләше. Халык саны якынча 100 кеше.[4]
Тарих
үзгәртүОзак вакытлар дәвамында җирле мордва халкы татарлар, чуашлар һәм руслар белән элемтәдә торган. Урта Идел буенда болгарларның урнашуы һәм Идел буе Болгарының дәүләт берәмлеге барлыкка килүе мордва этносының бүгенге көнгә кадәр сакланган үсешенә этәргеч бирә. Мордва халкы вассаллар сыйфатында Алтын Урда ханнарына хезмәт иткән, рус кенәзләре тарафыннан ирекле көрәштә кулланылган.[1]
Казан ханлыгын яулап алганнан соң (1552 елда) мордва рус дәүләте составына керә, аның зур өлеше патша хөкүмәте тарафыннан ясаклы кешеләргә күчерелә.
XVIII гасыр урталарында мордва, нигездә, православиегә чукындырыла. Мордва Идел буеның иң христианлашкан халкы дип саналса да, аның диннәрендә, билгеле бер дәрәҗәдә православие белән бергә мәҗүсилек тә сакланган.
1917 елда Казанда мордва мәдәни-агарту җәмгыятенә нигез салына, аның идарәсе рәисе итеп беренче мордва галиме-мәгърифәтчесе М.Е. Евсевьев билгеләнә.[1]
Хуҗалык итү рәвеше
үзгәртүМордваның төп шөгыле булып игенчелек тора (көзге арыш, полба, тары, тары, киндер үстерү). Терлекчелек (эре һәм вак мөгезле терлек), бортчылык, соңрак умартачылык та таралган.[1]
Бәйрәмнәре
үзгәртү- Төп мәкалә: Балтай (бәйрәм)
2000 елда Балтай мордва мәдәнияте бәйрәме Татарстан Республикасында республика бәйрәме статусын ала, ел саен Лениногорск районының Мордва Кармалкасы авылында Троицадан соң беренче якшәмбедә билгеләп үтелә. Бәйрәм вакытында ритуаль аланда Татарстанда һәм РФнең башка төбәкләрендә яшәүче мордва җыела.[1]
Искәрмәләр
үзгәртү- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 Tatarica Онлайн-энциклопедиясе
- ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 Корнишина Г. А. Семья мордовского населения республики Татарстан: динамика этнического развития в XX – начале XXI в. // Гуманитарий : актуальные проблемы гуманитарной науки и образования. – 2019. – № 1. – С. 25–39
- ↑ Первая всеобщая перепись Российской империи 1897 г. – СПб., 1904. – Т. 14. Казанская губерния. – С. 103.
- ↑ Официальная публикация итогов Всероссийской переписи населения 2010 года. Т. 1. Численность и размещение населения 2013 елның 15 март көнендә архивланган. // Федеральная служба государственной статистики
Әдәбият
үзгәртү- Народы Поволжья и Приуралья: коми-зыряне. Коми-пермяки. Марийцы. Мордва. Удмурты. М., 2000.
- Мокшин Н.Ф. Материальная культура мордвы: этнографическая справка. Саранск, 2002.