Кыйгы районы
Кыйгы районы — Башкортстанның төньяк-көнчыгыш өлешендә урнашкан. Салават, Дуан, Мәчетле, Балакатай районнары белән, Чиләбе өлкәсенең Сатка районы белән чиктәш. Район үзәге – Югары Кыйгы авылы, ул Уфадан 265 км ераклыкта, Сулея тимер юл станциясенә кадәр 44 км. Кыйгы районы 39 авылны берләштерә.
| |||
| Ил | |||
|---|---|---|---|
| Статус | |||
| Төбәк | |||
| Административ үзәк | |||
| Нигезләү датасы | |||
| Администрация башлыгы |
Хәрисов Рафик | ||
| Халык саны (2010) |
19 064[1] человек | ||
| Мәйдан |
1688 км² | ||
|
| |||
| Сәгать поясы |
+6 | ||
| http://www.kigiadm.ru | |||
.png)
.png)
Район аша Бөре-Мәсәгуть-Сатка, Югары Кыйгы-Яңа Балакатай автоюллары уза.
Кыйгы районы 1930 елның 20 августында төзелгән. 1940 елга кадәр Югары Кыйгы районы дип атала. Ул вакытта районда 90 авыл була, 27945 кеше яши. 1933 елга кадәр Кыйгы районының үз урта мәктәбе дә булмый. Балалар 4 сыныфтан соң укуын дәвам итәр өчен күрше Лаклы, Миәшагар, Лагыр авылларына йөргән.
Географик сыйфатлама
үзгәртүКыйгы районының көнбатыш өлеше аша Әй елгасы агып ята. Каратуфраклар һәм кара-көлсу урман туфраклар. Файдалы казылмалардан кызыл балчык, ком, акташ (известняк), төзелеш ташы, кайрак песчаник ташы. Торф сазлыклары бар. 43 мең га урман бар (районның 22,5%). Авыл хуҗалыгы биләмәләре 93,7 мең га тәшкил итә. Шулардан 67,7 мең га – басу җирләре, көтүлекләр – 15,2 мең га, печәнлекләр 10,4 мең га.
Халык һәм тел
үзгәртүКыйгы районында күпчелекне татарлар тәшкил итә. 1989 ел халык исәбен алганда биредә 57,5% татар яшәгән, 2002 ел саны алуы буенча да татарлар күпчелектә – 52,3%, 41% башкортлар, 5% — руслар.
Кыйгы татарлары сөйләше урта диалект сөйләшләренә, аеруча, минзәлә, бөре, пермь татарлары, эчкен сөйләшләренә якын тора һәм, өлешчә, көнбатыш һәм көнчыгыш диалекты белән уртаклык күрсәтә. Шул ук вакытта, башкорт сөйләшләренең дә йогынтысы зур. Кыйгы татарлары сөйләшенең төп үзенчәлекләрнең берсе – әдәби телдә бит, ич кушымчасы урынына кый кушымчасын кушый сөйләшү. Салават һәм Кыйгы районнарында яшәүче кый-халкы үзен татар итеп саный[2].
Демография
үзгәртү| Халык саны | ||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 2002[3] | 2008[4] | 2009[5] | 2010[6] | 2012[7] | 2013[8] | 2014[9] | 2015[10] | 2016[11] |
| 19 825 | ↘19 202 | ↘19 138 | ↘19 137 | ↘18 918 | ↘18 620 | ↘18 286 | ↘18 007 | ↘17 582 |
Матбугат
үзгәртүХалыкның күпчелеген татарлар тәшкил итүгә карамастан, Кыйгы районында рус һәм башкорт телләрендә генә газеталар чыга. Заманында район гәзитен оештырырга Уфадан язучы Сәйфи Кудаш килеп төшә. 1930 елның 2 декабрендә аның катнашлыгында чыккан «Колхоз көче» гәзите – беренче район басмаларының берсе.
Сәнгать
үзгәртү1934 елдан Кыйгы театры эшләп килә. Башта ул колхоз-совхоз статусын йөртә. 1959 елдан – Кыйгы халык театры. 1997 елдан Гыймалетдин Минһаҗев исемен йөртә. Аның сәхнәсендә беренче адымнарын булачак җырчы Фәридә Кудашева, артист Хәй Фәхриев ясыйлар.
Танылган кешеләр
үзгәртүКыйгы районы кечкенәлегенә һәм үзәкләрдән ерак урнашуына карамастан, бик күп зур шәхесләрен биргән:
- Нигъмәт Хәким (Еланлы авылы), әдәбиятчы һәм фольклорчы галим
- Риза Шәфи (Югары Кыйгы), шагыйрь
- Исмәгыйль Шәфиев, шагыйрь
- Хәниф Кәрим (Югары Кыйгы), шагыйрь
- Рифкать Вәлиев, Бөек Ватан сугышында катнашкан генерал
- Резеда Вәлиева (Дүшәнбикә авылы), шагыйрә
- Рафаэль Сафин (Еланлы), шагыйрь
- Зилә Сөнгатуллина (1952), опера җырчысы
- Абрик Камалов (1943), КДАТУ профессоры
- Артур Зөлкәрнәев (1995), билбаулы көрәш буенча Россиянең атказанган спорт мастеры (2019).
Икътисад
үзгәртүСоңгы вакытларда районда эш бирүче опредприятие һәм оешмаларның эреләндерүе күзәтелә. Районда участоклар яки аерым белгечләр генә калдырыла. Әйтик, «Башавтотранс»ның Кыйгы филиалы, «Газсервис», Роспотребнадзор, район элемтә бүлеге, Кыйгы районы «Башкортстанстат» оешмалары Дуан районында күчерелгәннәр. Салават районына Югары Кыйгы «Почта России» бүлеге, «Башнефтепродукт» Кыйгы филиалы, Кыйгы урманчылыгы. Балакатай районына «Батыр» кулланучылар җәмгыяте, «Хлебопек» кулланучылар җәмгыяте «күчте».
2010 елда ГУП «Башкортавтодор» Кыйгы филиалын ябып, 20 квалификацияле эшчене оптимальләштергән.
Районда шулай итеп җитештерү тармагында бары тик кече предприятиеләр генә калган.
Мәгариф
үзгәртү2010 елда Кыйгы районында 20: 14 урта, 6 төп мәктәп эшләде. 2546 бала мәктәпкә йөргән.
Искәрмәләр
үзгәртү- ↑ Численность населения Российской Федерации по городам, поселкам городского типа и районам на 1 января 2010 года, archived from the original on 2011-10-30, retrieved 2011-11-18
- ↑ Т. X. Хәйретдинова БАССРның Салават һәм Кыйгы районнарында яшәүче татарлар сөйләшенең кайбер лексик үзенчәлекләре, archived from the original on 2013-11-14, retrieved 2011-11-18
- ↑ Всероссийская перепись населения 2002 года. Том. 1, таблица 4. Численность населения России, федеральных округов, субъектов Российской Федерации, районов, городских поселений, сельских населённых пунктов - райцентров и сельских населённых пунктов с населением 3 тысячи и более. әлеге чыганактан 2012-02-03 архивланды.
- ↑ 1.5. Численность населения республики Башкортостан по муниципальным образованиям на 1 января 2009 года
- ↑ Численность постоянного населения Российской Федерации по городам, посёлкам городского типа и районам на 1 января 2009 года. әлеге чыганактан 2014-01-02 архивланды. 2014-01-02 тикшерелгән.
- ↑ Всероссийская перепись населения 2010 года. Численность населения по населённым пунктам Республики Башкортостан. әлеге чыганактан 2014-08-20 архивланды. 2014-08-20 тикшерелгән.
- ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям. Таблица 35. Оценка численности постоянного населения на 1 января 2012 года. әлеге чыганактан 2014-05-31 архивланды. 2014-05-31 тикшерелгән.
- ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2013 года. — М.: Федеральная служба государственной статистики Росстат, 2013. — 528 с. (Табл. 33. Численность населения городских округов, муниципальных районов, городских и сельских поселений, городских населённых пунктов, сельских населённых пунктов). әлеге чыганактан 2013-11-16 архивланды. 2013-11-16 тикшерелгән.
- ↑ Таблица 33. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2014 года. әлеге чыганактан 2014-08-02 архивланды. 2014-08-02 тикшерелгән.
- ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2015 года. әлеге чыганактан 2015-08-06 архивланды. 2015-08-06 тикшерелгән.
- ↑ Калып:Население/2016AA
Чыганаклар
үзгәртү20 август – район барлыкка килүгә 80 ел(үле сылтама) (рус.)