Кыз йолдызлыгы

Кыз йолдызлыгы (гарәп. سنبله‎ сөнбелә — «башак»^[1]; шулай ук Сөмбелә йолдызлыгы;бор. төрк. Buġday Bašï (~бодай башы),^[2] лат. Virgo) — Әсәт һәм Мизан йолдызлыклары арасындагы экваториаль зодиак йолдызлыгы. Хәзерге дәвердә Сөмбелә йолдызлыгында көзге көн белән төн тигезлеге ноктасы урнашкан.

Сөмбелә
Сөмбелә сурәтне зурайтырга өчен чиртегез
Латинча исем	Virgo (иял. к.: Virginis)
Кыскартма	Vir
Нигез	кыз, башак
Туры калкулык	11^сәг 31^мин тан 15^сәг 05^мин кача
Авышлык	−22° тан +15° кача
Мәйдан	1294 кв. градус (2 урын)
Иң якты йолдызлар (зурлык < 3^m)	Спика (α) — 0,98^m Поррима (γ) — 2,73^m Виндемиатрикс (ε) — 2,85^m
Метеор агымнары	Виргинилар Мю-Виргинилар
Янәшә йолдызлыклар	Вероника Чәчләре Үгезкөтүче Елан Мизан Су Аждаһасы Әсәт Касә Козгын
Йолдызлык +68° тан −75° кача киңлекләрендә күренә. Русия территориясендә иң яхшы күренүчәнлек вакыты — апрель.

Гадәттә, Кояш Сөмбеләдә 16 сентябрьдән 30 октябрьгә кадәр була. Иң яхшы күренүчәнлек шартлары март–апрель айларында була. Россиянең бөтен территориясендә күренә.

Йолдызлар

Кыз α — Спика (лат. spīca virginis — «Кызның ашлык башагы»), йолдызлыкның иң якты йолдызы, +1,04 йолдызча зурлыктагы куш йолдыз. Җирдән якынча 260 яктылык елы ераклыкта тора.

Кыз β — Завиява (гарәп. زاوية العواء‎ завийәт әл-‘әүва’ — «өрүченең почмагы»^[3], рус. Завийява), +3,61 йолдызча зурлыктагы йолдыз. Җирдән 35,6 яктылык елы ераклыкта урнашкан.

Кыз γ — Поррима (лат. Porrima), безгә иң якын куш йолдызларның берсе (32 яктылык елы ераклыгында), сузылган орбиталы һәм 171 ел периодлы йолдыз. Аның һәр бер кисәге 3,45 йолдызча зурлык белән ялтырый, ә бергә — 2,7 белән.

Кыз δ — Гаүваэ (гарәп. العواء‎ әл-‘әүва’ — «өрүче», ингл. Auva), +3,38 йолдызча зурлыктагы ярымдөрес үзгәрмә йолдыз. Җирдән 202 яктылык елы ераклыкта урнашкан.

Кыз ε — Виндемиатрикс (лат. vindēmiātrix, бор. грек. προτρυγητὴρ — «йөзем җыючы»), +2,83 йолдызча зурлыктагы сары зур йолдыз. Җирдән якынча 102 яктылык елы ераклыкта урнашкан.

Кыз ζ — Һезе, +3,37 йолдызча зурлыктагы ак йолдыз. Җирдән 73 яктылык елы ераклыкта урнашкан. Үз күчәре тирәсендә гадәттә булмаган тиз 0,5 көн эчендә әйләнеп чыга.

Кыз η — Завия (гарәп. زاوية‎ завийәһ — «почмак»^[4], ингл. Zaniah), +3,89 йолдызча зурлыктагы йолдыз. Җирдән 250 яктылык елы ераклыкта урнашкан.

Әл-Гаүваэ яки «Өрүче» йолдызлар төркеме

Мөхәммәд әл-Әхсаси әл-Мөвәккыйт якынча 1650 елда тәмамланган зайичәсендә Сөмбелә β — Завия әл-Гаүваэ (Өрүченең Почмагы), η — Сани әл-Гаүваэ (Икенче Өрүче), γ — Завия әл-Гаүваэ (Өрүченең Почмагы), δ, ε берлектә — әл-Гаүваэ (Өрүче) исемене йөртәләр.

Тарих

Татарлар бу йолдызлыкны гарәп теленнән алып Сөмбелә (гарәп. سنبله‎ сөнбелә — «башак») дип атыйлар. Советлар чорыннан башлап төрки-татар Кыз йолдызлыгы исеме да куллана. Башка халыкларда бу йолдызлык Кыз (лат. Virgo, рус. Дева) дип атыйлар. Борынгы греклар карашлары буенча бу Кронос һәм Реяның кызы, Персефонаның анасы — Деметраның катастеризмы. Сурәтләрдә Кыз башакны (урнашу буенча Спика йолдызына ярашлы) тота.

Клавдий Птолемей бу йолдызлыкны үзенең «Әлмагест» китабына керткән. Әл-Бируни үзенең 1030 елда тәмамланган «Мәсгуд канунында» птолемейныкы бор. грек. παρθένος исемене гарәп. العذراء‎ әл-‘әҙра’ («гыйффәтле кыз»)^[5] сүзе белән тәрҗемә иткән^[6].

Искәрмәләр

↑ Сөнбелә — август ае, ашлык башагы; сөнбел — башак, ашлык башагы. — Гарәпчә-татарча-русча алынмалар сүзлеге: татар әдәбиятында кулланылган гарәп һәм фарсы сүзләре / К.З. Хәмзин, М.И. Мәхмүтов, Г.Ш. Сәйфуллин. — Казан: Тат. кит. нәшр., 1965. — 792 б. — Б. 533.
↑ https://www.google.de/books/edition/A_Dictionary_of_Early_Middle_Turkic/roCjEAAAQBAJ?hl=ru&gbpv=1&dq=A+Dictionary+of+Early+Middle+Turkic+-+Hendrik+Boeschoten+-+2022&printsec=frontcover
↑ Завия — почмак. — Гарәпчә-татарча-русча алынмалар сүзлеге: татар әдәбиятында кулланылган гарәп һәм фарсы сүзләре / К.З. Хәмзин, М.И. Мәхмүтов, Г.Ш. Сәйфуллин. — Казан: Тат. кит. нәшр., 1965. — 792 б. — Б. 123.
↑ Завия — почмак. — Гарәпчә-татарча-русча алынмалар сүзлеге.
↑ Газраэ — кыз, гыйффәтле кыз. — Гарәпчә-татарча-русча алынмалар сүзлеге.
↑ Звездный каталог ал-Бируни с приложением каталогов Хайама и ат-Туси // Историко-астрономические исследования. Вып. VIII. — М.: Физматгиз, 1962. — С. 182.

Зодиак йолдызлыклары

Еланлы йолдызлыгы зодиак йолдызлыкларына керми, әмма Кояш аннан үтеп бара

[1] Сөнбелә — август ае, ашлык башагы; сөнбел — башак, ашлык башагы. — Гарәпчә-татарча-русча алынмалар сүзлеге: татар әдәбиятында кулланылган гарәп һәм фарсы сүзләре / К.З. Хәмзин, М.И. Мәхмүтов, Г.Ш. Сәйфуллин. — Казан: Тат. кит. нәшр., 1965. — 792 б. — Б. 533.

[2] ttps://www.google.de/books/edition/A_Dictionary_of_Early_Middle_Turkic/roCjEAAAQBAJ?hl=ru&gbpv=1&dq=A+Dictionary+of+Early+Middle+Turkic+-+Hendrik+Boeschoten+-+2022&printsec=frontcover

[3] Завия — почмак. — Гарәпчә-татарча-русча алынмалар сүзлеге: татар әдәбиятында кулланылган гарәп һәм фарсы сүзләре / К.З. Хәмзин, М.И. Мәхмүтов, Г.Ш. Сәйфуллин. — Казан: Тат. кит. нәшр., 1965. — 792 б. — Б. 123.

[4] Завия — почмак. — Гарәпчә-татарча-русча алынмалар сүзлеге.

[5] Газраэ — кыз, гыйффәтле кыз. — Гарәпчә-татарча-русча алынмалар сүзлеге.

[6] Звездный каталог ал-Бируни с приложением каталогов Хайама и ат-Туси // Историко-астрономические исследования. Вып. VIII. — М.: Физматгиз, 1962. — С. 182.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]